Trzy Księgi: Tobiasza, Judyty, Estery wyróżniają się ograniczeniem tematyki do losów tylko jednej osoby czy rodziny, bez wyraźnego powiązania z dziejami całego narodu. Cechuje je ponadto swobodnie potraktowanie wydarzeń i tła historycznego, na którym te wydarzenia się rozgrywają. Odznaczają się też artystyczną formą opracowania, wybraną umyślnie przez ich autorów w celu wzbudzenia zainteresowania i przeprowadzenia skutecznie celów dydaktycznych. Znamienne jest też to, że ich autorzy nie podają źródeł przekazywanych informacji.
KSIĘGA TOBIASZA
Księga bierze swą nazwę od 2 ludzi tego imienia: ojca i syna, których dzieje opisuje. W greckim tłumaczeniu ojciec nosi imię Tobit, a syn Tobias, będącą odpowiednikiem hebr. Tobijahu = Jahwe jest moim dobrem.
Księga ta zawiera opowiadanie o pewnej rodzinie izraelskiej z pokolenia Neftalego, uprowadzonej do niewoli do Niniwy, stolicy Asyrii. Głowa tej rodziny - Tobiasz ( aramejsko - hebrajskie Tobi; greckie Tobit), był człowiekiem równie zamożnym, co pobożnym. W czasie prześladowań Żydów grzebał on porzucone zwłoki pomordowanych, czym naraził się królowi asyryjskiemu. Nadto spotkało go nieszczęście: utracił nie tylko majątek, ale i wzrok, a jego żona, obarczona troską o utrzymanie rodziny, odnosiła się do niego z niechęcią.
Chory Tobiasz posyła, więc swego syna, Tobiasza(aram.-hebr Tobijah, gr. Tobias) do Ragus, do swego przyjaciela, Gabriela celem podjęcia zdeponowanej u niego sumy pieniędzy.
Drugi wątek akcji prowadzi do Ekbatany, do domu Raguela, którego córka Sara utraciła kolejno 7 mężów wskutek złowrogiego działania demona Asmodeusza. Bóg wysłuchuje modlitwy Tobiasza - ojca i Sary, posyłając swego anioła, Rafała (Rafa'el - Bóg uzdrawia), który towarzyszy młodemu Tobiaszowi w drodze do Ragus. Po długiej drodze, w czasie, której Tobiasz zabiera ze sobą wnętrzności schwytanej w Tygrysie ryby, podróżni przybywają do Ekbatany, do domu Raguela. Tutaj okazuje się, że młody Tobiasz ma prawo do małżeństwa z Sarą jako najbliższy krewny, i poślubia ją, odpędzając demona za pomocą spalonych wnętrzności ryby. Młody Tobiasz powraca szczęśliwie do domu i cudownym lekarstwem z ryby przywraca ojcu wzrok, za radą Rafała, który dał się poznać jako anioł.
O autorze można powiedzieć, że był on Żydem pochodzącym prawdopodobnie z królestwa północnego, gdyż brak e jego dziele wzmianki o Judzie. Dzieło swe pisał na wygnaniu, jak świadczy o tym atmosfera tęsknoty za Jerozolimą. Dzisiejszą księgę należy jednak uważać za dzieło kilku redaktorów, którzy poprawili i rozszerzyli dzieło podstawowe, których mógł być pamiętnik bohatera opowiadania.
Księga Tobiasza została napisana w języku hebrajskim, a raczej aramejskim; w dzisiejszym zbiorze istnieje jedynie w opracowaniu greckim. W śród piśmiennictwa qumrańskiego (z 4 groty) znajdują się jej urywki aramejskie i jeden hebrajski.
Czas powstania księgi należy umieścić pomiędzy 3 a 2 wiekiem przed Chrystusem. Wskazują na to specyficzne mądrościowe tendencje księgi i wzmianka o prawie lewiratu, praktykowanym do końca 2 wieku przed Chrystusem. Księga należy do pism wtórokanonicznych zbioru chrześcijańskiego.
Teologicznym motywem naczelnym opowiadania jest Opatrzność Boża, czuwająca nad Izraelitami wiernymi Prawu. Cierpienie jest przemijającą próba zesłaną przez Boga, który wynagradza je tym większą pomyślnością. Rozwijająca się nauka o aniołach (Rafał) i demonach (Asmodeusz) wskazuje na znajomość pierwszych prądów apokaliptycznych. Innym wskaźnikiem zaawansowania teologii judaizmu jest wielka rola uczynków miłosierdzia (grzebanie zmarłych) i ideał harmonijnego, szczęśliwego życia rodzinnego.
Stary Tobiasz to wzór stałości w cnocie wśród zmiennych kolei życia. Młody Tobiasz natomiast jest wzorem dobrego syna odznaczającego się posłuszeństwem i pełną szacunku miłością dla rodziców. Obok nich na równie wysokim poziomie moralnym stoi udręczona Sara, która podobnie jak Tobiasz - ojciec do Boga zwraca się w swoim utrapieniu. W życiu i postępowaniu tych osób ukazuje wzory głębokiej i szczerej pobożności, połączonej z wielką prawością serca. Są oni raczej gotowi sami znosić krzywdę aniżeli dopuścić się jej wobec drugich. Nakazy zaś zebrane w Prawie Mojżeszowym, wypełniają z zadziwiającą konsekwencją, narażając się nawet na prześladowanie i zagrożenie życia.
Myśli najbardziej cenne rozsiane są po całym utworze umieszczone w modlitwach i hymnach. Ustami bohaterów wyznaje w nich niezachwianą wiarę w Boga jedynego, który jest wszechmocny i rządzi całym światem sprawiedliwie, zarazem jest miłosierny wobec człowieka. Nie wypuszcza on nigdy człowieka spod swojej opatrzności.
Małżeństwo i rodzina stoją w centrum zainteresowania autora Księgi Tobiasza. Zebrał on szereg pouczeń tworzących kodeks moralny idealnego małżeństwa i rodziny.
Spośród cnót odnoszących się do życia społecznego szczególną uwagę autor przywiązuje do sprawiedliwości i pobożności powiązanych z praktyką czynnego miłosierdzia. Świadczenie skutecznej pomocy wszystkim potrzebującym jest obowiązkiem wobec bliźniego. Jałmużna oczyszcza od grzechu i wysługuje łaskę a grzebanie umarłych sprowadza specjalna nagrodę od Boga. Źródłem pobożności jest żywa łączność z Bogiem przez różne akty czci, których nie ogranicza się do modlitwy oficjalnej. Nie ogranicza ich również, co do miejsca, a nawet zapowiada, że kiedyś wszystkie narody będą czcić Boga z Izraelem
Ukoronowaniem i podstawą głębokiej religijności jest wiara w życie pozagrobowe.
KSIĘGA JUDYTY
Tytuł został utworzony od imienia głównej bohaterki opowiadania Judyty (heb. jehudit = Judejka).
Tekst hebrajski, który był prawdopodobnie tekstem oryginalnym, nie zachował się. Grecki tekst Septuaginty, zachowany w 3 recenzjach, stał się więc podstawą wszystkich innych tłumaczeń.
Treść jest następująca: król asyryjski Nabuchodonozor wezwał do siebie narody do walki z Arfaksadem. Narody Zachodu odrzuciły to wezwanie. W odpowiedzi na to król wysyła ogromną armię pod wodzą Holofernesa, którego okrucieństwo przyprowadza do uległości wszystkie narody wyjątkiem Judei. Wkrótce armia Holofernesa staje pod Betulą, broniąc drogi do Jerozolimy. Po 34 dniach oblężenia obrońcy, wycieńczeni brakiem wody, postanawiają poddać miasto. Wówczas pobożna wdowa Judyta udaje się do obozu asyryjskiego i zjednawszy sobie przychylność wrogów, po wielkiej uczcie ucina głowę Holofernesowi. Po śmierci wodza armia jego rozprasza się, a Żydzi zdobywają wielkie łupy. Judyta, wysławiana przez arcykapłana z Jerozolimy, odśpiewuje hymn dziękczynny za zwycięstwo.
Autor Jdt pozostaje nieznany. Z treści można jedynie wynosić, że był nim Żyd i że została napisana w ciężkich czasach, kiedy potrzebne było pocieszenie i umocnienie ufności do Boga. Aluzje zaś do zwyczajów greckich i niektóre wyrażenia greckie wskazują na 2 wiek przed Chr. wspomnienie zaś 3 oczyszczenia świątyni odnosi się do dzieła Judy Machabeusza. Znamienne jest, że Żydzi odczytują Jdt podczas świąt poświęcenia świątyni, łącząc ją w ten sposób z uwolnieniem od prześladowań przez Machabeuszów w 2 wieku przed Chr.
Przegląd treści Jdt wskazuje, że opracował ją artysta dużej miary. Stworzył on napięcie, przedstawiając grozę inwazji i beznadziejność sytuacji oblężonych, ocalonych w zaskakujący sposób przez Judytę. Wspaniale także skontrastował potęgę wrogów ze słabością wybawicielki, wskazując w dosadny sposób słabość potęgi ziemskiej wobec wszechmocy Bożej. Wprowadzając zaś do tekstu dialogi, modlitwy i końcowy hymn urozmaicił wątek opowiadania.
Nawet jeśli autor Jdt wziął za punkt wyjścia jakiś realny fakt historyczny, to zidentyfikowanie go nasuwa wiele trudności. Współcześni egzegeci uważają, że Jdt stanowi nowelę historyczną o sensie dydaktycznym. Nabuchodonozor jest symbolem wrogów Jerozolimy, narodu wybranego i Boga jako ten, który zburzył Jerozolimę i świątynię. Chodzi tu więc nie o pojedynczy fakt, lecz o przedstawienie ogólnego sensu historii jako zmagania z potęgami świata, który jest wrogiem Boga.
Problemy teologiczne - temat uratowania narodu wybranego od zagłady i interwencja szlachetnej niewiasty nadaje całemu wydarzeniu aspekt religijny. W wyprawie Holofernesa dostrzega się przejaw walki z Bogiem. Stąd też przed przystąpieniem do tej walki zapewniają sobie Izraelici pomoc Bożą przez dzieła pokuty, a także przez odnowienie wierności przymierzu. Judyta zaś staje się narzędziem ocalenia jako niewiasta pobożna, oddana całkowicie Bogu. Zadanie swe interpretuje w świetle tradycji Izraela, czego wyrazem jest modlitwa. Odwołuje się ona do czynu swego praojca Symeona, podyktowanego starotestamentową zasadą odpłaty, głoszącej że każdy czyn występny musi być pomszczony dla wyrównania porządku sprawiedliwości.
Prawo odpłaty stosuje Bóg nie tylko wobec swoich wrogów, lecz także wobec przyjaciół. Izrael może liczyć na Bożą opiekę pod warunkiem, że wiernie zachowuje przymierze z Bogiem przez kult i przestrzeganie prawa. Na uwagę zasługuje to, że praktyki religijne można wypełnić nie tylko w świątyni, lecz także w domu, we wnętrzu serca i wszędzie, gdziekolwiek rodzą się w sercu człowieka rodzą się uczucia uwielbienia Boga.
W obrazie walki odnajdziemy także elementy eschatologiczne, nawiązujące do rozstrzygającej walki pomiędzy Bogiem a potęgami zła. Opis walki przenika atmosfera cudowności, gdyż w najbardziej krytycznym momencie nieoczekiwanie zmienia się sytuacja Judejczyków i wrogowie zostają doszczętnie rozbici. Zwycięstwo przypisuje się Bogu i po zwycięstwie cały lud udaje się do Jerozolimy. Autor nadaje walce o Betulę charakter walki o najwyższą wartości, których symbolem dla człowieka Starego Testamentu była Jerozolima, jako siedziba świątyni.
Liturgia wykorzystuje teksty Jdt w odniesieniu do Najświętszej Maryi Panny, jako tej, która nie szczędziła siebie dla ocalenia całego ludu Bożego przed zagrażającym mu niebezpieczeństwem zagłady.
KSIĘGA ESTERY
Przenosimy się do diaspory perskiej w Mezopotamii po niewoli babilońskiej. Przedstawiony jest król perski - Kserkses, który był człowiekiem popędliwym, kierowanym przez swego wezyra Amana.
Król urządza ucztę, która trwała 120 dni. Król chciał pochwalić się swoja żoną Waszti, ale ta nie chciała pokazywać się przed grupą pijanych przyjaciół króla. Król karze ją - zostaje pozbawiona godności królowej, a na jej miejsce wybiera Esterę, nie wiedząc o jej żydowskim pochodzeniu. Przy nowej królowej, Esterze, pozostaje Mardocheusz - stryjeczny brat i opiekun Estery.
Mardocheusz podsłuchuje rozmowę eunuchów o spisku przeciw królowi. Informuje o tym służbę ochrony króla. Tymczasem Aman wywiera wpływ na króla, aby ten wydał dekret o eksterminacji Żydów. Kserkses wydaje ten dekret. Zostaje wyznaczony dzień wykupu Żydów. Mardocheusz udaje się do Estery aby ta uprosiła u króla ratunek dla Żydów.
Dekrety króla były nieodwołalne, a rozmowa z królem była wówczas możliwa, gdy król kogoś wezwał.
Estera boi się, ale Mardocheusz nie ustępuje. Mówi jej, że to Bóg ją wybrał na królową, aby tu w odpowiednim momęcie zadziałała. Król okazuje Esterze łaskę (dotyka berłem jej ramienia). Estera prosi go, aby przybył na ucztę z Amanem - wezyrem.
Aman stawia dla Mardocheusz szubienicę wysoką na 60 łokci (30 metrów)
Przybywają na ucztę, ale król jest w złym humorze - jest zły na wezyra. Z kronik dowiedział się o planowanym na jego życie zamachu, który udaremnił Mardocheusz. Jest zły, ponieważ nikt go o tym nie poinformował. Pyta Estery o powód jej smutku. Ta wyznaje mu, że boi się o swój naród, który jest szykanowany przez Hamana.
Aman pada u stup Estery i prosi ją o ratunek. Jeden z eunuchów podsuwa pomysł szubienicy - Aman zawisa na niej.
Na prośbę Estery król pozwala bronić się Żydom. Ci mobilizują się. Przez 3 dni trwała rzeż Persów. W ciągu tych dni zostało zabitych 75 tysięcy wrogów Żydów. Dzięki temu dokonało się ocalenie w diasporze żydowskiej. Na pamiątkę tego wydarzenia obchodzone jest święto Purim („losów”, od losu rzuconego celem ustalenia daty zagłady Żydów przez Amana), obchodzone 14/15 Adar (przełom lutego i marca).
Księga Estery zachowała się w bardzo różniących się tekstach - hebrajskim i greckim. Tekst grecki jest obszerniejszy, gdyż ma 6 fragmentów, których nie ma w tekście hebrajskim:
- sen Mardocheusza
- edykt Amana przeciwko Żydom
- modlitwa Estery i Mardocheusza
- opis audiencji Estery u króla
- dekret króla korzystny dla Żydów
- wykładnia snu Mardocheusza
Tłumaczenia greckiego Est dokonano przed 114 r. przed Chr. Autor jest nieznany i trudno rozstrzygnąć, czy Księga powstała w Palestynie, czy na terenie Persji, ale prawdopodobnie została napisana w okresie walk Machabeuszów, tj. około 160 r. przed Chr. Temu okresowi odpowiada postawa odwetu i triumfu.
Est nie znaleziono w Qumran. Przyczyną mogło być późne przyjęcie jej do kanonu Pisma Świętego. Z czasem jednak stała się najbardziej popularną księgą u Żydów. Kościół katolicki przyjął EST w całości. Liturgia korzysta z Est w odniesieniu do Najświętszej Maryi Panny, uwydatniając Jej godność królewską oraz Jej rolę orędowniczki u Boga.
Szereg elementów opowiadania Est przedstawia wartość historyczną. Osoba króla Aswerusa znajduje odbicie w postaci króla perskiego Kserksesa I. szczegóły topograficzne dotyczące usytuowania pałacu królewskiego i stolicy znajdują swoje potwierdzenie w wykopaliskach. Nie mają one jednak rozstrzygnięcia wobec niektórych nieprawdopodobnych zdarzeń:
- dekret eksterminacji Żydów wobec znanej przychylności dla nich królów perskich
- ogłoszenie tego dekretu 11 miesięcy naprzód
- nieznana jest w historii królowa Estera; a według Herodota żoną Kserksesa I była Amestris.
Podniosła mowa utworu i powtarzanie tych samych zwrotów cechuje raczej poetę niż historyka, nie podważa to jednak historyzmu głównego wydarzenia, za którym przemawia istnienie święta Purim.
Problemy teologiczne - w Est nie wymienia się w ogóle imienia Boga, ale mamy aluzje do Niego. Mardocheusz w rozmowie z Esterą lękającą się pójść do króla mówi jej, że jeżeli ona zachowa teraz milczenie, to ratunek dla Żydów przyjdzie skąd inąd. Nie ma wątpliwości, że chodzi tu o ratunek pochodzący od Boga.
Powyższa postawa została podyktowana wiarą w szczególną opiekę Boga nad Izraelem na podstawie przymierza. Wyraźnie przedstawił to autor dodatków greckich w tekście modlitwy Estery i Mardocheusza. Jest on przekonany że Izrael jest dziedzictwem Boga.
Na tle wiary Izraela w Boga Jedynego został przedstawiony konflikt między Mardocheuszem i Amanem. Mardocheusz odmawiał pokłonu dla Amana, ponieważ kierując się wymogami Prawa Mojżeszowego nie chciał oddawać człowiekowi czci należnej Bogu. Wprawdzie autor Est nie dyktuje wprost Dekalogu, jednak aluzja do jego przepisów zabraniających bałwochwalstwa jest bardzo wyraźna. Istotą konfliktu nie były relacje polityczne ani wygórowane ambicje Mardocheusza, ale problem oddawania czci Bogu prawdziwemu i zachowywanie Jego przykazań. Dla tego rodzaju sytuacji konfliktowej autor Est postuluje nie rezygnację z praktyk religijnych, ale walkę o tolerancję religijną.
Autor mocno podkreśla, że w tej walce o słuszne sprawy trzeba liczyć przede wszystkim na pomoc Bożej opatrzności. Wyrazem jej są modlitwy Estery i Mardocheusza, w których szczera i pokorna pobożność łączy się z niewzruszoną wiarą i ufnością w miłosierdzie i wszechmoc Boga. Z innych praktyk religijnych autor Est zna przede wszystkim post i umartwianie pokutne jako ekspiację za grzechy i środek wyjednania Bożej Łaski. Żywa jest także u niego świadomość grzechu jako odstępstwa od Jahwe i złamanie przymierza.
W duchu biblijnego Prawa została przedstawiona w Est walka Izraela z jego wrogami Nie mściwość Mardocheusza i Estery ani też fanatyczny nacjonalizm, ale ówczesna sytuacja i zasady moralne Starego Testamentu znalazły odbicie w treści Księgi Estery.