4. Bogurodzica - zabytek literacki interesujący dla historyka literatury i językoznawcy.
Bogurodzica jest to najstarsza polska pieśń religijna. Jej najdawniejszy przekaz pochodzi z 1407 r., ale czas powstania jest sporny. Analiza tekstu, budowy stroficznej i języka pozwala stwierdzić, że pochodzi ona z XIII w.
Treścią pierwszej strofy jest modlitwa do Matki Boskiej o wstawiennictwo do Jej Syna. W drugiej natomiast strofie podmiot zbiorowy zwraca się do Chrystusa, aby przez wzgląd na Jana Chrzciciela zapewnił ludziom pobożne (dostatnie) życie na ziemi i zbawienie wieczne po śmierci: „A na świecie zbożny popyt / Po żywocie rajski przebyt”.
Obok treści, historyka literatury może interesować interpretacja pieśni, poznajemy bowiem światopogląd człowieka średniowiecza, który charakteryzują: postawa teocentryzmu i ascetyzmu.
Interesująca jest również kompozycja pieśni, nacechowana symbolicznie. Główną postacią i adresatką utworu jest Matka Boska - Oblubienica, Pośredniczka. Występują też w tekście inne osoby: Chrystus, Bóg i Jan Chrzciciel. Wszystkie te postacie tworzą symboliczną w średniowieczu liczbę cztery, odnoszącą się do kwadratu cnót: męstwa, sprawiedliwości, umiarkowania i roztropności.
Obie zwrotki kończy pełniący funkcję refrenu zwrot Kyrieeleison - Kyrie elejson, tzn. Panie zmiłuj się. To wezwanie jest przejęte z liturgii łacińskiej (ale pochodzi z greckiego).
Bogurodzica zdumiewa kunsztowną budową, wysokim poziomem artystycznym tekstu literackiego i melodii wiersza. W pieśni są stosowane rymy wewnętrzne i końcowe, które cechuje powtarzalność formy gramatycznej, np. popyt - przebyt. Zastosowano wiersz średniowieczny, nazywany zdaniowo-rymowym, ponieważ w każdym wersie zamyka się zdanie pojedyncze lub jednorodny człon zdaniowy. Każdy wiersz jest wypowiadany z intonacją wznoszącą się lub opadającą.
Bogurodzica jest zabytkiem języka staropolskiego, językoznawców interesują więc archaiczne formy gramatyczne i leksykalne.
Archaizmy leksykalne:
zwolna - wybrana, dziela - dla, jąż - którą, jegoż - o co, zbożny - dostatni lub pobożny, przebyt - bytowanie, przebywanie.
Archaizmy fleksyjne:
Bogurodzica Dziewica Maryja - forma mianownika l.p. w funkcji wołacza, który współcześnie brzmi: Bogurodzico Dziewico Maryjo!
Bogurodzica dziś Bogarodzica - w staropolskim języku celownik zamiast dzisiejszego dopełniacza.
Bożyc - wołacz od wyrazu Bożyc - syn Boga.
Bożycze forma wołacza, Bożycu.
Zyszczy, spuści - 2 osoba l.p. trybu rozkazującego z końcówką -y, -i. Te formy rozkaźnika zaniknęły w XIII w. Obok nich występują dzisiejsze, nowsze formy zakończone na spółgłoskę, np. usłysz.
Bogiem sławiena - przez Boga sławiona. Staropolska struktura gramatyczna bezspójnikowa - sławiena kim? Bogiem, dzisiejsza forma spójnikowa - wsławiona przez kogo?
Gospodzina - biernik od gospodzie, jest to forma nowsza.
Archaizmy fonetyczne:
Krzciciela - dzisiejsze Chrzciciela, a więc K przeszło w ch. Ta oboczność spółgłoskowa zachowała się w gwarze góralskiej do naszych czasów.
Sławiena - dzisiejsze sławiona. W wyrazie tym obserwujemy brak przegłosu (oboczności e-o). Niektórzy językoznawcy widzą tu wpływ języka czeskiego.
Archaizmy słowotwórcze:
W wyrazie bożycze wyróżnić można wyraz zasadniczy - podstawowy Bóg i cząstkę słowotwórczą -ycz, -ic, a więc bożyc - syn Boga. Cząstkę tę dodawano w języku ruskim do imienia ojca na określenie syna, tzw. otczestwo.
Wyraz Gospodzina mówi również o wpływach Rusi na język staropolski, pochodzi on bowiem od słowa gospod - pan.
Archaizm składniowy:
Twego dziela - dla Twego. Dziela, podobnie jak znany dzisiaj przyimek dla, w języku staropolskim stało zawsze po wyrazie rządzonym.
Bogurodzica jest nie tylko najstarszą polską pieśnią religijną, ale także pierwszą pieśnią Maryjną. W dawnych wiekach była pieśnią bojową i hymnem narodowym. Jan Długosz mówi, że jako pieśń bojowa rozbrzmiewała na polach Grunwaldu przed bitwą. Śpiewało ją także rycerstwo polskie przed bitwą pod Warną.