Prosto ze Strasburga
Nielegalna sprzedaż farmaceutyków
Marek Antoni Nowicki
Europejski Trybunał Praw Człowieka nie wypowiada się, czy metoda, jaką wybrał krajowy ustawodawca, była najwłaściwsza. Jego zadanie polega wyłącznie na ocenie, czy kroki podjęte przez władze były zgodne z europejską konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Osoba zajmująca się np. sprzedażą musi wiedzieć, jakie obowiązują ją przepisy, nawet jeśli przy tym zmuszona jest do zasięgnięcia porady. Musi więc przewidywać, jakie konsekwencje pociągnie za sobą niedostosowanie się do przepisów obowiązujących w jej kraju, w tym wynikających z podpisanych umów i konwencji.
Michel Cantoni prowadził supermarket. W 1988 r. zostało wszczęte przeciwko niemu postępowanie karne pod zarzutem nielegalnej sprzedaży farmaceutyków. Podstawą było doniesienie złożone przez stowarzyszenie farmaceutyków Yonne i indywidualnych przedstawicieli tego zawodu. Oskarżono go o sprzedaż różnych produktów parafarmaceutycznych (np. alkohol 70-proc. , woda utleniona, witamina C, oligoelementy, inhalatory kieszonkowe, spraye antyseptyczne) .
Przed sądem Cantoni wyjaśnił, że produkty te nie odpowiadają definicji leków, wynikającej z kodeksu zdrowia publicznego, i w ten sposób nie są objęte monopolem sprzedaży przez apteki. W wyroku z 30 września 1988 r. sąd orzekł, że produkty te były lekami ze względu na cel ich użycia oraz przedstawiania. Uznał Cantoniego za winnego i ukarał grzywną 10 tys. franków oraz zasądził odszkodowanie w wysokości symbolicznego franka. Sąd apelacyjny utrzymał wyrok w mocy.
W kasacji Cantoni powołał się m. in. na art. 7 konwencji. Twierdził, że pojęcie "lek", a zwłaszcza tzw. produkt parafarmaceutyczny, nie zostało sformułowane na tyle precyzyjnie, aby mógł zorientować się, kiedy był narażony na odpowiedzialność karną. Kasacja została oddalona.
W skardze do Europejskiej Komisji Praw Człowieka postawił zarzut naruszenia tego artykułu. Komisja stosunkiem głosów piętnaście do dziewięciu uznała, że Cantoni ma rację.
Władze francuskie, powołując się na orzecznictwo Trybunału, twierdziły, że przepisy prawa mogą być sformułowane stosunkowo ogólnie, aby umożliwić ich adaptację, w drodze interpretacji, do zmieniającej się sytuacji. Nawet najlepiej sformułowane prawo wymaga wykładni przez sędziów iprzepis art. L. 511 kodeksu zdrowia publicznego nie jest wyjątkiem.
Trybunał potwierdził, że art. 7 obejmuje m. in. zasadę, że wyłącznie prawo może definiować, co jest przestępstwem, oraz zagrożenie karą (nullum crimen, nulla poena sine lege) , a także inną zasadę, iż prawo karne nie może podlegać wykładni rozszerzającej na szkodę oskarżonego, np. przez analogię. Wynika z nich, iż przestępstwo musi być wyraźnie zdefiniowane przez prawo. Warunek ten jest spełniony, jeśli można zorientować się ze sformułowania danego przepisu -- w razie potrzeby korzystając z pomocy wykładni sądowej -- jakie działania i zaniechania powodują odpowiedzialność karną. Mówiąc o "prawie" art. 7 odwołuje się do tej samej koncepcji, która występuje również przy innym użyciu tego pojęcia w przepisach konwencji. Obejmuje ona ustawy i orzecznictwo, wprowadza także wymagania jakościowe, zwłaszcza dotyczące dostępności i przewidywalności. W sprawie Cantoni tylko ten drugi aspekt rodził problem. Fakt, iż art. L. 511 kodeksu zdrowia publicznego jest dosłownym powtórzeniem dyrektywy Wspólnot nr 65/ 65 nie wyłącza go spod działania art. 7 konwencji.
Logiczną konsekwencją zasady ogólnego stosowania przepisów jest to, że sformułowania ustawowe nie zawsze są precyzyjne. Jedną ze standardowych technik regulacji prawnej jest użycie charakterystyki ogólnej zamiast wyczerpującej listy sytuacji objętych przepisem. Potrzeba uniknięcia nadmiernej surowości oraz możliwości uwzględniania zmieniających się okoliczności oznacza, że wiele przepisów jest w sposób nieunikniony formułowanych przy użyciu pojęć, które są w jakimś stopniu nieprecyzyjne. Ich interpretacja i stosowanie uzależnione są od praktyki.
Podobnie jak wiele innych definicji ustawowych, pojęcie "produkt medyczny" zawarte w art. L. 511 kodeksu zdrowia publicznego jest raczej ogólne. Gdy ustawodawca posługuje się techniką kategoryzacji prawnej, często pojawiają się szare strefy na pograniczu definicji. Wynikające z tego wątpliwości nie mogą prowadzić do uznania przepisu za sprzeczny z art. 7, pod warunkiem że jest on wystarczająco jasny w przeważającej większości wypadków. Rola sądów polega na rozstrzyganiu takich właśnie wątpliwości interpretacyjnych, z uwzględnieniem zachodzących na co dzień zmian. Zadaniem Trybunału było zbadanie, czy w tej sprawie tekst przepisu ustawowego (z uwzględnieniem orzecznictwa) spełniał te wymagania.
Zdaniem Cantoniego władze mogły sięgnąć po inne rozwiązania, np. wyczerpującą listę leków. Trybunał jednak nie mógł wypowiadać się na temat najbardziej właściwej metody, jaką powinien wybrać ustawodawca. Jego zadanie polega wyłącznie na ocenie, czy kroki podjęte przez władze były zgodne z konwencją. Trybunał zwrócił uwagę, że skarżący nie wskazał, czy orzeczenie sądów, na które się powołał, klasyfikowało produkty jako leki ze względu na ich funkcje, czy też na sposób ich prezentowania, a jeśli tak, czy były one za każdym razem prezentowane tak samo. Pierwsza kategoria orzeczeń dotyczyła produktów uznanych za leki ze względu na ich funkcje, chodziło w istocie o ustalenie stanu wiedzy naukowej. Drugim celem sądów była ocena wrażenia wywieranego na przeciętnie poinformowanym konsumencie.
Poza tym istniała okoliczność o charakterze rozstrzygającym. Przynajmniej od 1957 r. Sąd Kasacyjny zawsze albo potwierdzał orzeczenia sądów niższych, uznających określone produkty za leki, albo uchylał orzeczenia o odmowie takiego uznania. Nigdy nie potwierdził poglądu, że dany produkt nie mieści się w kategorii leków. Tak więc na długo przed tą sprawą Sąd Kasacyjny zajął wyraźne stanowisko. Z biegiem czasu uległo ono jeszcze wzmocnieniu.
Zakres pojęcia "przewidywalność" uzależniony jest w dużym stopniu od treści wchodzącego w grę przepisu, dziedziny, której dotyczy, a także liczby i statusu osób, do których jest adresowany. Prawo może spełniać warunek przewidywalności, nawet jeśli należy skorzystać z porady prawnika, w celu ustalenia, w stopniu uzasadnionym okolicznościami, skutków określonych działań. Dotyczy to zwłaszcza osób prowadzących działalność zawodową, które z tej racji powinny postępować z dużą ostrożnością. Można oczekiwać od nich szczególnej staranności przy ocenie ryzyka. Cantoni, menedżer supermarketu, korzystając z pomocy prawnika, powinien wiedzieć, że ze względu na linie orzecznictwa Sądu Kasacyjnego oraz niektórych sądów niższej instancji narażony był na ryzyko odpowiedzialności karnej za niezgodną zprawem sprzedaż leków. Trybunał jednogłośnie orzekł, iż nie doszło do naruszenia art. 7 konwencji.
Cantoni przeciwko Francji (orzeczenie -- 15 listopada 1996 r. ; raport Europejskiej Komisji Praw Człowieka z 12 kwietnia 1995 r. , skarga nr 17862/ 91) .
Orzecznictwo: 28 marca 1990 r. Groppera Radio AG i inni przeciwko Szwajcarii; 25 maja 1993 r. Kokkinakis przeciwko Grecji; 13 lipca 1995 r. Tolstoy Miloslavsky przeciwko Wielkiej Brytanii; 22 listopada 1995 r. S. W. przeciwko Wielkiej Brytanii; 22 listopada 1995 r. C. R. przeciwko Wielkiej Brytanii