Deficyt finansowy
Do kategorii finansowych należy zaliczyć również deficyt finansowy. Wprawdzie jego zewnętrzną formę stanowi ujemne saldo pieniężne jakiegokolwiek bilansu, a więc jest to w pierwszym podejściu ujęcie formalne (rachunkowe), jednak deficyt ma treść ekonomiczną. Jej istotę stanowią przyczyny występowania deficytu. Pojawia się on wówczas, gdy istnieje przewaga wydatków (rozchodów) nad dochodami (przychodami). Cechą charakterystyczną kategorii deficytu jest strumieniowy charakter. Oznacza to, że deficyt dotyczy zjawisk o krótkim horyzoncie czasowym. Umownie przyjmuje się, że deficyt finansowy jest kategorią bieżącą, obejmującą okres najwyżej jednego roku. Kategoria deficytu wiąże się więc z kategorią długu finansowego danego podmiotu; dług ten ujmuje zaszłości z okresów wcześniejszych.
Podczas charakterystyki deficytu jako kategorii finansowej trzeba uwzględnić przyczyny jego powstawania, a w ramach tego ustalić, czy deficyt pieniężny był planowany, czy też ma charakter nadzwyczajny. Rozróżnienie przyczyn powstania deficytu jest ważne nie tylko ze względu na identyfikację czynników ekonomicznych (lub innych) wywołujących deficyt, lecz także z punktu widzenia źródeł jego sfinansowania (pokrycia). Z tych właśnie powodów konieczne jest odróżnienie deficytu ex ante od deficytu ex post. Wprawdzie zarówno w jednym, jak i drugim przypadku deficyt musi być sfinansowany z jakichś źródeł i przez jakieś inne podmioty (albo z nadwyżek finansowych deficytowego podmiotu, powstałych w okresach wcześniejszych), ale w przypadku deficytu ex ante podmiot sporządzający plan musi przewidzieć źródła finansowania deficytu. Ma to istotne znaczenie nie tylko dla bieżącej równowagi finansowej podmiotu oraz zachowania przez podmiot płynności finansowej, lecz także dla kształtowania kosztów pozyskania pieniądza. Deficyt nie przewidziany w planie finansowym pojawia się w trakcie realizacji planu na skutek wystąpienia czynników nadzwyczajnych. Jest on wyrazem trudności powstających w działalności gospodarczej podmiotu. Przyczyny tych trudności mogą mieć charakter endogeniczny i (lub) egzogeniczny. Fakt, że deficyt wystąpił jako zjawisko nadzwyczajne, może powodować zakłócenia w jego bieżącym finansowaniu. Deficyt ex post zawsze znajduje pokrycie w różnych źródłach zewnętrznych lub w nadwyżkach z okresów wcześniejszych.
Kategoria deficytu ma odniesienie do wszystkich rodzajów i przedmiotów działalności gospodarczej człowieka. Podczas analizy deficytu ważne są nie tylko przyczyny jego występowania, planowany czy nadzwyczajny charakter, lecz także skala deficytu (najlepiej mierzona wielkościami relatywnymi) i tendencje w czasie. Pozwala to określić rodzaj deficytu, ustalić, czy jest to zjawisko przejściowe, czy strukturalne. W tym ostatnim przypadku eliminacja (ograniczanie) deficytu wymaga radykalnych zmian w różnych obszarach działalności gospodarczej podmiotu.
Dla zrozumienia znaczenia kategorii deficytu przedstawimy kilka typowych rodzajów deficytów.
Deficyt bilansu płatniczego stanowi jedną z najważniejszych kategorii i wielkości charakteryzujących stan stosunków ekonomicznych z otoczeniem zewnętrznym. Jest to ujemny wynik przepływów związanych z różnymi transakcjami monetarnymi prowadzonymi przez dany kraj, z wyjątkiem przelewów międzynarodowych rezerw monetarnych. Deficyt bilansu płatniczego oznacza określoną wielkość płatności netto wobec zagranicy wraz z zaciągniętymi zobowiązaniami. Na rozmiary deficytu bilansu płatniczego wpływają: saldo obrotów bieżących (towarów, usług, odsetek, transferów bieżących); saldo obrotów kapitałowych (krótko-, średnio- i długoterminowych).
Inną ważną kategorię stanowi deficyt budżetowy. Występuje on wtedy, gdy suma strumieni wydatków budżetowych przewyższa sumę strumieni dochodów budżetowych. Deficyt budżetowy jest ekonomicznym oraz rachunkowym (formalnym) wynikiem działalności państwa w sferze finansów. Duże znaczenie tej kategorii finansowej wynika stąd, że odzwierciedla ona nie tylko bieżący stan finansów państwa, lecz także realizowaną strategię fiskalną i gospodarczą.
W praktyce finansów publicznych występują różne rodzaje deficytów. W szczególności rozróżnia się deficyt kasowy i deficyt memoriałowy (uwzględnia zobowiązania i należności przechodzące na następny rok fiskalny). W ostatnich latach w praktyce polskiej pojawiła się nowa kategoria - deficyt ekonomiczny, w którym uwzględnia się (pomniejsza) zwłaszcza transfery z sektora budżetowego do sektora prywatnych funduszy emerytalnych. Koncepcja ta ma na celu określenie roli państwa w tworzeniu oszczędności w gospodarce. Zakres deficytu budżetowego nie jest wystarczającą podstawą do oceny stanu finansów państwa. W tym celu konieczne jest posługiwanie się kategorią deficytu (salda) sektora finansów publicznych.
Deficyt przedsiębiorstwa to - w ujęciu formalnym - deficyt występujący w sprawozdaniu finansowym przedsiębiorstwa. Pojawia się on wówczas, gdy suma rozchodów (wydatków) jest większa od sumy przychodów (dochodów). Deficyt ten może mieć charakter przejściowy, jeśli występuje w sprawozdaniach miesięcznych czy kwartalnych, lub trwały - jeśli ma cechy zjawiska strukturalnego. W takiej sytuacji deficyt jest zewnętrzną formą straty ekonomicznej, która oznacza zmniejszenie się aktywów (majątku) przedsiębiorstwa
Dług finansowy
W najogólniejszym rozumieniu dług finansowy stanowi pieniężne zobowiązali nie jakiegoś podmiotu do zapłaty tego długu w określonych wielkościach (ratach) Waż terminach. Dług powstaje z różnych tytułów, ale jego źródłem są przede (wszystkim zaciągane pożyczki lub skumulowane deficyty z poprzednich okresów. Dług zawsze przyjmuje konkretną formę. Są to np. nie zapłacone w terminie rachunki albo zaciągnięte pożyczki potwierdzone certyfikatami (papierami wartościowymi) czy umowami kredytowymi. W razie niemożliwości spłaty długu zgodnie z umową (warunkami emisji instrumentów dłużnych) dopuszczalna jest jego konwersja. Polega ona na zmianie warunków pożyczki (długu) oraz jej spłat. Może się odbywać w drodze negocjacji między wierzycielem i dłużnikiem, ale może też być narzucona przez dłużnika, zwłaszcza wtedy, kiedy znajduje się on w pozycji uprzywilejowanej, np. państwo. W przypadku tego ostatniego podmiotu możliwa jest konsolidacja pożyczek państwowych, polegająca na scaleniu wielu pożyczek państwowych w jedną, czemu najczęściej towarzyszy zmiana warunków pożyczek (konwersja). Stosuje się ją z reguły w okresie trudności finansowych państwa w celu zdyscyplinowania finansów publicznych, lepszego zarządzania długami i zmniejszenia ciężarów długów w stosunku do gospodarki i społeczeństwa.
Dług finansowy może dotyczyć wszystkich kategorii podmiotów systemu ekonomicznego. Szczególne znaczenie ma dług publiczny. Stanowią go zobowiązania finansowe władz publicznych (państwowych i samorządowych) oraz innych związków i instytucji publicznoprawnych, powstałe przede wszystkim z tytułu kredytów i pożyczek zaciąganych u różnych podmiotów krajowych oraz zagranicznych. Źródłem długu publicznego są także zobowiązania o charakterze odszkodowawczym powstałe na mocy orzeczeń sądów, zobowiązania wynikające z ustaw, z wywłaszczenia mienia i inne. Formą zaciągania długu publicznego jest także emisja papierów wartościowych.
Podstawową przyczyną powstawania długu publicznego są jednak deficyty budżetowe i zaciągane w związku z nimi pożyczki, które ulegają kumulacji i przekształcają się w dług publiczny. Deficyty budżetowe były jednym z narzędzi interwencjonizmu państwowego w gospodarkę. Stało się to przyczyną rosnących długów publicznych w wielu krajach. Zmiana doktryny ekonomicznej, polegająca na ograniczaniu interwencji oraz obecności państwa w gospodarce, przejawia się także w dążeniu do ograniczania deficytów budżetowych, a to z kolei wpływa na wielkość długu publicznego.
Istnienie długu publicznego rodzi wiele problemów ekonomicznych oraz społecznych. Wiążą się one z koniecznością albo jego obsługi, a więc przeznaczania zwyczajnych dochodów państwa na ten cel, albo zaciągania nowych pożyczek, czego skutkiem są deficyty budżetowe. Sytuacja taka grozi pułapką zadłużenia, która polega na rozkręcaniu spirali rosnących kosztów obsługi długów oraz jeszcze szybciej rosnących deficytów budżetowych. Ważnym problemem jest międzypokoleniowy aspekt zaciągania i spłacania długu publicznego, gdyż wiąże się to z obciążaniem przyszłych pokoleń kosztami długów zaciąganych obecnie lub ze spłatą starego długu publicznego przez obecne pokolenia.
Dla funkcjonowania gospodarki, a zwłaszcza ewentualnego wpływu długu publicznego na inflację ważne są źródła finansowania długu, czyli to, kto „trzyma" dług publiczny i w jakiej formie. Współcześnie występuje wyraźna tendencja do ograniczania roli banku centralnego w finansowaniu długu publicznego. Ograniczany jest również udział banków komercyjnych w finansowaniu tego długu. Wzrasta z kolei rola pozabankowego sektora finansowego (pozabankowych pośredników finansowych), który - dokonując lokat w skarbowe papiery wartościowe - nie tworzy zagrożenia inflacyjnego. Negatywnym skutkiem zaangażowania pośredników finansowych w finansowanie długu pozostaje natomiast wypychanie przez państwo zasobów kapitału prywatnego poza obieg gospodarczy.
Istotne jest to, w jakich formach występuje dług publiczny, lub inaczej, za pomocą jakich instrumentów dług jest zaciągany. W zależności od tego wyróżnia się dług publiczny zbywalny i dług publiczny niezbywalny. Rozróżnienie to jest istotne ze względu na różne możliwości zarządzania długiem publicznym, w tym kształtowania kosztów jego obsługi. Obsługa długu publicznego oznacza spłatę rat zobowiązania podstawowego oraz zobowiązania odsetkowego.
Dług publiczny jest klasyfikowany według różnych kryteriów. Z punktu widzenia kryterium czasu wyróżnia się dług bieżący (płynny) i dług fundowany. Przez dług publiczny bieżący (płynny) rozumie się zobowiązania władz publicznych - z zapadalnością przypadającą w danym roku. Długoterminowe zobowiązania władz publicznych powstałe na skutek pożyczek zaciąganych na finansowanie budowy obiektów użyteczności publicznej określa się jako dług publiczny fundowany. Przyrost majątku publicznego, jako skutek zaciąganych pożyczek, stanowi zabezpieczenie długu. Majątek ten może przynosić dochody, które mogą być jednym ze źródeł spłaty długu.
Według kryterium zabezpieczenia długu wyróżnia się dług publiczny reproduktywny i dług publiczny martwy. Dług publiczny reproduktywny to zadłużenie władz publicznych, które znajduje pełne pokrycie w ich aktywach rzeczowych. Z kolei dług publiczny martwy to zadłużenie władz publicznych, któremu nie odpowiadają żadne aktywa rzeczowe.
Innym ważnym kryterium wyodrębniania długu jest rodzaj władz publicznych, które zaciągnęły dług. Na tej podstawie wyróżnia się dług rządowy oraz dług władz samorządowych. Ze względu na możliwość nadmiernego obciążenia długiem budżetów bieżących władz lokalnych, w wielu krajach są stosowane prawne ograniczenia wielkości długu lokalnego. Dług lokalny jest zaliczany do długu globalnego, który stanowi kryterium oceny władz publicznych danego kraju w sferze fiskalnej.
Z punktu widzenia zakresu wyodrębnia się dług publiczny państwowy, który ma jednak charakter umowny. Jest on uzależniony od przyjętej doktryny definiującej instytucję państwa. W ujęciu węższym obejmuje on jedynie zobowiązania finansowe władz centralnych (rządu). W ujęciu szerszym natomiast obejmuje zobowiązania finansowe władz państwowych oraz władz samorządowych. Globalna wielkość długu publicznego (długu państwowego) jest ważnym wskaźnikiem obciążenia gospodarki i społeczeństwa spłatami rat kapitałowych oraz kosztami jego obsługi.
Z punktu widzenia wpływu na gospodarkę, na bilans płatniczy kraju, na krajowe rynki finansowe, na koszty obsługi długu itp. ważny jest podział długu publicznego na dług krajowy i dług zagraniczny. Dług publiczny krajowy nie wywołuje transferu oszczędności (kapitału) oraz procentu za granicę, ale powoduje za to zjawisko wypychania krajowych zasobów kapitału poza obieg stricte gospodarczy. Decyzje o źródłach pozyskiwania pożyczek publicznych według kryterium: kraj-zagranica implikują wiele dylematów. Cena pozyskania pożyczki za granicą może być niższa, ale odsetki płacone przez państwo oznaczają transfer dochodów z kapitału za granicę. Zaciąganie pożyczek za granicą zmniejsza z kolei presję rządu na krajowy rynek pożyczkowy (finansowy), co może korzystnie wpływać na obniżenie poziomu stóp procentowych na tym rynku, a więc być czynnikiem sprzyjającym procesom wzrostu gospodarki. Pożyczki zagraniczne osłabiają ssanie zasobów kapitału krajowego przez sektor publiczny. Jednocześnie wpływają one na kształtowanie bilansu płatniczego. Podstawowym źródłem długu publicznego zagranicznego są kredyty i pożyczki zaciągane u rządów innych krajów oraz emitowane skarbowe papiery wartościowe nabywane przez zagraniczne instytucje finansowe i inwestorów zagranicznych. Dług publiczny zagraniczny jest przede wszystkim domeną władz centralnych, ale możliwe jest także zaciąganie pożyczek zagranicznych (emisja obligacji komunalnych) przez władze lokalne.
Ze względu na metodę obsługi długu wyróżnia się dług publiczny umarzany (amortyzowany). Spłata długu jest charakterystyczna dla typowego stosunku wierzycielsko-dłużniczego, zgodnie z którym państwo w ustalonych terminach reguluje zobowiązanie podstawowe oraz odsetki. Inaczej jest z długiem publicznym wiecznym (rentowym), w przypadku którego państwo spłaca tylko odsetki. Jest to wygodna forma długu publicznego, gdyż może on być umorzony przez państwo w zależności od jego sytuacji finansowej, na warunkach podyktowanych przez to państwo.
Treścią długu rentowego (§§ 1199 - 1203 BGB) jest obciążenie nieruchomości obowiązkiem zapłaty okresowej renty pieniężnej. Dłużnikowi (właścicielowi nieruchomości) przysługuje, po wypowiedzeniu, prawo zamiany długu w zapłatę jednorazowego wynagrodzenia w wysokości określonej w księdze wieczystej w czasie ustanawiania długu rentowego.
Wierzyciel może żądać zapłaty jednorazowego wynagrodzenia tylko w przypadku obniżenia wartości nieruchomości w stopniu zagrażającym bezpieczeństwu długu gruntowego. Musi jednak wezwać właściciela nieruchomości do podjęcia działań w celu usunięcia zagrożenia poprzez ulepszenie nieruchomości lub ustanowienie dodatkowego zabezpieczenia.
Jeżeli wierzyciel nie jest zainteresowany w skorzystaniu przez dłużnika z prawa zwolnienia się z obowiązku świadczenia renty za jednorazowym wynagrodzeniem, może doprowadzić w porozumieniu z dłużnikiem do zabezpieczenia spłaty renty w postaci ustanowienia ciężaru realnego.