Klasyfikacje finansów

Ogół zjawisk finansowych (faktów empirycznych o charakterze pieniężnym, etanów rzeczy o charakterze pieniężnym poddających się poznaniu naukowemu) można pogrupować ze względu na różnorodne kryteria. W literaturze przedmiotu spotyka się dwie klasyfikacje finansów: przedmiotową i podmiotową

Klasyfikacja podmiotowa dzieli zjawiska finansowe ze względu na specyficzne zachowania różnych grup podmiotów gospodarujących w stosunku do strumieni i zasobów pieniężnych. Zachowania te wynikają z ról, jakie te podmioty mają pełnić w gospodarce i społeczeństwie oraz ze zmieniających się sposobów ich postępowania. Według tego kryterium można wydzielić przedstawione niżej grupy zjawisk finansowych.

1. Finanse gospodarstw domowych (ludności, konsumentów). Podstawowym, zwykle dominującym, źródłem przychodów gospodarstw domowych jest sprzedaż zasobów pracy. Uzupełniający charakter mają przychody osiągane z tytułu posiadania kapitału, np.: dywidendy, udziały, oprocentowanie obligacji, depozytów i lokat bankowych. Mogą występować także przychody o charakterze zwrotnym, tj. kredyty czy też pożyczki, np. na zakup mieszkania czy samochodu. Oddzielną grupę stanowią przychody o charakterze transferów budżetowych w postaci np. emerytur, rent, zasiłków dla bezrobotnych czy zasiłków chorobowych. Z kolei wydatki dotyczą przede wszystkim bieżącej konsumpcji, obejmują też spłatę kredytów (pożyczek) i odsetek, daniny publiczne (podatki, opłaty) oraz inne świadczenia pieniężne na rzecz państwa i jednostek samorządu terytorialnego, a także rzadziej inwestycje, np. budowa domu, w którym lokale będą przeznaczone na wynajem. W gospodarstwach domowych zachodzi też istotne zjawisko dotyczące zasobów pieniężnych, a mianowicie oszczędzanie. Część pieniędzy gospodarstwa domowe czasowo wycofują z obiegu gospodarczego z różnych motywów (np. chęć maksymalizacji konsumpcji w przyszłości, przezorność, obawa o sytuację dochodową w przyszłości). Zasób ten w krajach wysoko rozwiniętych i charak­teryzujących się stabilnością systemu gospodarczo-politycznego lokowany jest np. w sektorze bankowym (w tej sytuacji nie następuje faktyczne wycofanie z obiegu zasobów pieniężnych). Brak stabilności w gospodarce i wzrost niepewności co do przyszłości może powodować lokowanie oszczędności w inny sposób, np. przechowywanie w „skarpecie".

2. Finanse przedsiębiorstw (biznesowe) często określane są mianem finansów sektora zarobkowego (w tej grupie uwzględniane są podmioty gospodarcze uczestniczące w procesie produkcji i wymiany dóbr w celach zarobkowych). Obok finansów przedsiębiorstw komercyjnych, sektor ten obejmuje również finanse spółdzielni i przedsiębiorstw użyteczności publicznej, zobowiązanych do respek­towania zasady gospodarności; zwykle w znacznej skali są one zasilane transferami z budżetu państwa oraz z budżetów samorządu terytorialnego. Wśród przychodów przedsiębiorstw wymienia się przede wszystkim: przychody ze sprzedaży towarów i usług, przychody zwrotne w postaci kredytów i pożyczek bankowych (jest to ważne źródło pozyskiwania kapitału przy nierytmicznych dochodach uzyskiwanych przez te podmioty oraz zwiększania zdolności produkcyjnych bez zamrażania własnych zasobów pieniężnych), transfery pozabudżetowe (np. z rynku kapitałowego) oraz transfery budżetowe w formie subwencji czy dotacji. Do najbardziej typowych wydatków należą wydatki związane z bieżącą działalnością (koszty zakupu czynników produkcji, koszty płac), związane ze spłatą pożyczek i kredytów bankowych wraz z należnymi odsetkami, prowizjami i opłatami, daniny publiczne (podatki, opłaty) oraz inne świadczenia pieniężne na rzecz państwa i jednostek samorządu terytorialnego, wypłaty dywidend i innych dochodów właścicielom, składki na ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie rzeczowe.

3. Finanse banków i innych pośredników finansowych (bez ubezpieczycieli). Rodzaj strumieni i zjawisk finansowych w sektorze banków jest odzwierciedleniem dwuszczeblowej struktury systemu bankowego, na którą składa się: bank centralny, który jako jedyny podmiot może emitować pieniądz gotówkowy, oraz banki komercyjne, które emitują wyłącznie pieniądz bezgotówkowy. Do tego ogniwa finansów zalicza się również finanse niebanków, a więc podmiotów gospodarczych, które wprawdzie nie mogą kreować pieniądza w żadnej postaci, ale w stosunku do pozostałych elementów strumieni finansowych zachowują się podobnie jak banki. Dotyczy to procesu gromadzenia zasobów pieniężnych w celu ich użyczenia w formie pożyczek pieniężnych. Podstawowa część przychodów tych podmiotów ma charakter zwrotny (depozyty, lokaty, wkłady). Ich przychody z działalności są znacznie skromniejsze niż banków; są to zazwyczaj odsetki od kapitału lub prowizje. Wśród rozchodów całego sektora dominują elementy o charakterze zwrotnym (udzielanie kredytów lub pożyczek); inne grupy rozchodów związane są z kosztami działalności bieżącej i inwestycyjnej. Należy także wymienić daniny publiczne (podatki, opłaty) oraz inne świadczenia pieniężne na rzecz państwa i jednostek samorządu terytorialnego. Do wydatków zalicza się również: wypłaty dywidend i innych dochodów właścicielom, składki na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenia rzeczowe.

4. Finanse ubezpieczeń zarobkowych (tj. bez ubezpieczeń społecznych) obejmują zjawiska związane z gromadzeniem i wydatkowaniem zasobów pieniężnych przez ubezpieczycieli. Podstawowym źródłem przychodu są składki na ubezpieczenie wartości materialnych, jak i składki na ubezpieczenie osobowe podmiotów gospodarujących (klientów). Składki ubezpieczeniowe mają charakter transferów pozabudżetowych, gdyż świadczenie z tego tytułu ma charakter warunkowy (może nigdy nie wystąpić), tzn. świadczenie nastąpi w sytuacji szkody określonej w warunkach umowy (polisy) ubezpieczeniowej. Ponieważ składki ubezpieczeniowe w znacznej części są lokowane w różnego rodzaju przedsięwzięcia (m.in. na rynku kapitałowym, lokaty bankowe, inwestycje, np. zakup antyków), więc przynoszą określone dochody. Wśród kierunków wydatków należy wyróżnić przede wszystkim: wypłaty odszkodowań, pokrycie kosztów funkcjonowania, prewencję (czyli finansowanie działań zapobiegających wypadkom i zdarzeniom losowym, objętych umową ubezpieczeniową), daniny publiczne (podatki, opłaty) oraz inne świadczenia pieniężne na rzecz państwa i jednostek samorządu terytorialnego.

5. Finanse publiczne dotyczą finansów państwa oraz finansów jednostek samorządu terytorialnego (w warunkach Polski - gmin, powiatów i województw), z wyłączeniem jednostek sektora publicznego zaliczonych do sektora finansów przedsiębiorstw (przedsiębiorstw użyteczności publicznej). Cechą finansów publicznych jest przymusowy charakter większości świadczeń pieniężnych stanowiących ich przychody, tj. danin publicznych. Inne dochody to dywidendy i wypłaty z zysku podmiotów będących własnością lub współwłasnością jednostek publicznoprawnych. Do dochodów zalicza się też wpłaty z zysku banku centralnego (który w przeciwieństwie do banków komercyjnych nie płaci podatku dochodowego) oraz dochody zwrotne (zaciąganie pożyczek i kredytów). Wydatki sektora finansów publicznych mają charakter transferów dokonywanych na rzecz ludności lub podmiotów gospodarujących, dotyczą też kosztów działania tego sektora (zarówno bieżących jak i inwestycyjnych).

W ogólności wydatki publiczne można podzielić na trzy rodzaje:

• wydatki pieniężne na płace zatrudnionych w sektorze gospodarki publicznej i obsługę zadłużenia wewnętrznego,

• wydatki korekcyjne, neutralizujące ekonomiczne skutki „niedoskonałości rynku", oraz wydatki socjalne, tworzące osłonę przed tzw. „społeczną nie­sprawiedliwością rynku",

• wydatki eksploatacyjne (bieżące) i inwestycyjne na utrzymanie i rozbudowę majątku publicznego, w postaci bezpośrednich zakupów dóbr przez jednostki gospodarki publicznej.

Dwa pierwsze rodzaje wydatków publicznych, stając się dochodami podmiotów gospodarujących w sektorze prywatnym (konsumentów, przedsiębiorstw i instytucji finansowych), tworzą za ich pośrednictwem efektywny popyt, zmniejszają amplitudę wahań koniunkturalnych, właściwych każdej gospodarce rynkowej. Trzeci rodzaj wydatków publicznych tworzy bezpośrednio rynek zbytu dla podmiotów gospodarki prywatnej. Powstaje tu układ stosunków: zamawiający-oferent i odbiorca-dostawca (układ ten określa się mianem rynku zamówień publicznych), którego celem jest finansowanie różnego rodzaju działalności i usług na rzecz społeczeństwa (związane jest to z występowaniem dobra publicznego i koniecznością pokrycia kosztów jego istnienia).

Klasyfikacja przedmiotowa to podział poszczególnych elementów strumieni pieniężnych według kryterium ich charakteru. Wyodrębnia się określone kategorie zdarzeń pieniężnych bez względu na podmioty biorące w nich udział. W literaturze wymienia się różnorodne ujęcia tej klasyfikacji. Najprostsze ujęcie wyróżnia trzy poniższe rodzaje strumieni pieniężnych²¹.

1. Przychody i wydatki ekwiwalentne (rynkowe). Podstawową cechą ekwiwalentnych strumieni pieniężnych jest występowanie wzajemnego świadczenia między podmiotami uczestniczącymi w danym akcie rynkowym (np. transakcja kupna-sprzedaży). Zjawiska te są związane z przychodami i wydatkami realnymi, dotyczącymi obrotu towarami i usługami oraz wynagrodzeniem za pracę. Można stwierdzić, że przepływowi pieniądza towarzyszy ruch w drugą stronę dóbr materialnych i niematerialnych. W warunkach gospodarki rynkowej zdecydowana większość tych zjawisk jest regulowana przez procesy rynkowe; tylko niewielka część podlega ustaleniom narzucanym, np. przez państwo lub związki zawodowe (przez ceny regulowane, koncesje, wysokość płac itp.). Mechanizm rynkowy (relacja popytu i podaży) wyznacza wielkość wydatków i dochodów. Dodatkowym elementem jest dobrowolność uczestniczenia poszczególnych podmiotów w tych zdarzeniach.

2. Przychody i wydatki pieniężne redystrybucyjne (transfery). Charak­terystyczną cechą przychodów redystrybucyjnych jest brak wzajemnego świadczenia między podmiotami uczestniczącymi w danym zdarzeniu finansowym. W tym wypadku przepływowi środków pieniężnych nie towarzyszy przepływ dóbr (nieekwiwalentne przekazywanie już istniejących zasobów pieniężnych). Można wyróżnić tu dwa rodzaje redystrybucyjnych strumieni pieniężnych:

- Przychody i wydatki redystrybucyjne o charakterze budżetowym (transfery budżetowe). Ich cechą w większości wypadków jest przymusowy charakter świadczeń pieniężnych (daniny publiczne) na rzecz sektora finansów publicznych w celu pokrycia koniecznych wydatków realizowanych przez ten sektor. Zalicza się tu podatki, opłaty, kary, składki na ubezpieczenia społeczne. Drugą grupę stanowią wydatki realizowane przez ten sektor na rzecz innych podmiotów. Zalicza się do nich renty, zasiłki, subwencje, dotacje. Cechą charakterystyczną transferów budżetowych jest to, że podlegają regulacji ustawowej, nie są kształtowane przez mechanizm rynkowy.

- Przychody i wydatki redystrybucyjne o charakterze pozabudżetowym. Powstają one w relacjach między sektorem realnym i finansowym. Cechą charakterystyczną tych zjawisk finansowych jest wykorzystanie zgromadzonych zasobów pieniędzy nie na konsumpcję czy inwestycje realne, lecz na lokaty finansowe w formie depozytów bankowych, w funduszach powierniczych i funduszach emerytalnych, obligacje na wtórnym rynku kapitałowym itp. Należy zaliczyć tu także różnego rodzaju pożyczki, darowizny, datki lub ofiary pieniężne na rzecz instytucji czy osób prywatnych. Kolejnym elementem są transfery z zagranicy.

3. Przychody i wydatki pieniężne kredytowe. Dotyczą one wyłącznie strumieni pieniężnych kredytowych występujących w systemie bankowym. Wszystkie inne operacje pożyczkowe (dotyczące pożyczek udzielanych przez różne inne podmioty gospodarcze) należy traktować jako transfery pozabudżetowe. Przychody pieniężne kredytowe realizowane są przez instytucje pozabankowe, zadłużające się w bankach. Wydatki kredytowe występują w trakcie spłaty wcześniej wykorzystanych kredytów. Znamienne jest, że w tych strumieniach pieniężnych nie występuje druga strona, tj. bank. Dla banku bowiem udzielenie kredytu nie jest w praktyce wydatkowaniem zasobów pieniężnych, a splata kredytu przez kredytobiąrcę (tj. wartości kapitałowej bez kwoty wynagrodzenia bankowego) nie jest dla banku przychodem pieniężnym. Bank w celu udzielenia kredytu nie uruchamia swoich zasobów pieniężnych, lecz zazwyczaj kreuje nowy pieniądz bezgotówkowy. Spłata kredytu przez jego biorcę nie powiększa zasobów gotówkowych banku, czyli kreowanie kredytu oznacza tylko zapisanie określonej kwoty na rachunku klienta, natomiast spłata oznacza likwidację tego zapisu.

Klasyfikacje finansów

NAZWA STRUMIENIA	Przedmiotowa klasyfikacja finansów - strumienie finansowe
ekwiwalentny, rynkowy	Powiązanie wydatku pieniężnego z przychodem drugiego Strumienie regulowane w dużej mierze przez mechanizmy rynkowe
redystrybucyjny, transferowy	Brak wzajemnego świadczenia ze strony podmiotu otrzymującego środki pieniężne od innego podmiotu (podatki, renty, emerytury, zasiłki, subsydia, odsetki) Płatności nie są regulowane przez mechanizmy rynkowe a przez normy prawne
kredytowy	Strumienie związane z operacjami kredytowymi banków (pożyczki prywatne to transfery) Bank nie występuje jako strona w przepływie strumieni kredytowych (byłby to wówczas strumień ekwiwalentny lub transferowy) a jedynie jako instytucja kreująca pieniądz Depozyty mogą być traktowane nie jak strumienie a zawieszenie płynności własnych zasobów Płatność odsetek może być traktowana jako transferowa, lub (zdaniem niektórych) ekwiwalentna - zapłata za użyczenie funduszy

NAZWA PODMIOTU	Podmiotowa klasyfikacja finansów
Finanse Przedsiębiorstw	ekwiwalentny - procesy realne w wyniku których powstaje PKB, zakupy i sprzedaż, zatrudnienie redystrybucyjny - podatki, subsydia, odsetki, wypłaty dywidend, składki na ubezpieczenie kredytowy - pożyczki bankowe
Finanse Ludności	ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, zakupy redystrybucyjny - emerytury, renty, zasiłki, dywidendy, odsetki kredytowy - kredyty mieszkaniowe i konsumpcyjne
Finanse Publiczne	ekwiwalentny - wynagrodzenia dla zatrudnionych, zakupy towarów i usług redystrybucyjny - podatki, opłaty, grzywny, dochody z posiadanych przedsiębiorstw, emisja obligacji kredytowy - pożyczki bankowe
Finanse Banków	ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, wydatki rzeczowe redystrybucyjny - odsetki od kredytów i depozytów, podatki, opłaty kredytowy - pożyczki międzybankowe
Finanse Ubezpieczycieli	ekwiwalentny - wynagrodzenie za pracę, wydatki redystrybucyjny - przychody ze składek, wypłaty odszkodowań kredytowy - pożyczki bankowe

Ze względu na specyfikę procesów gromadzenia i podziału zasobów pienięż­nych wyodrębniono:

• sferę finansów publicznych

• sferę finansów prywatnych.

Finanse publiczne dotyczą gromadzenia i wydatkowania środków pieniężnych przez budżet państwa, budżety jednostek samorządu terytorialnego (budżety woje­wództw, powiatów i gmin), ubezpieczenia społeczne i inne instytucje publiczne.

Finanse publiczne zajmują się przyczynami, dla których tworzy się finanse pu­bliczne jak i skutkami tworzenia tych funduszy.

Finanse publiczne szukają odpowiedzi na pytania:

• dlaczego władze publiczne zgłaszają popyt na pieniądz,

• jakie czynniki kształtują wielkość tego popytu,

• w jaki sposób popyt na pieniądz może być zaspokojony (podatki, pożyczki) i jakie są granice ciężarów fiskalnych,

• jakie dziedziny życia społecznego i gospodarczego powinny być finansowa­ne z funduszy publicznych, w jakich proporcjach.

• jaki udział w gromadzeniu i wydatkowaniu środków publicznych powinny mieć władze państwowe, a jaki władze samorządowe, aby zapewnić bezpie­czeństwo finansowe kraju, rozumiane jako zdolność władz państwowych (cen­tralnych) do realizacji fundamentalnych funkcji publicznych, oraz aby two­rzyć finansowe warunki rozwoju samorządności,

• do jakiego stopnia możliwe jest akceptowanie przez społeczeństwo nierów­nomiernego rozkładu dochodów w społeczeństwie jako skutku działania me­chanizmu rynkowego,

• jak powinien być zbudowany aparat skarbowy, aby możliwe było skuteczne ściąganie danin publicznych i aby przestrzegane były akceptowane przez spo­łeczeństwo zasady ponoszenia ciężarów publicznych,

• jak umiejętnie łączyć cele czysto fiskalne, sprowadzające się do zaspokojenia popytu władz publicznych na pieniądz (dochody), z celami pozafiskalnymi: korygowanie rozkładu dochodów, wspieranie wzrostu gospodarczego, walka z bezrobociem itp.

Finanse prywatne obejmują pozyskiwanie i wydatkowanie zaso­bów pieniężnych przez podmioty prywatne (osoby fizyczne i prawne).

Oba segmenty finansów (publiczny i prywatny) są ze sobą powiązane, głównie przez system podatkowy oraz przez nieodpłatne usługi publiczne.

Podstawowe różnice pomiędzy finansami publicznymi a finansami prywatnymi polegają na tym, że finanse publiczne gromadzone są jako świadczenia przymusowe oraz wykorzystane są na realizację potrzeb publicznych, natomiast finanse prywatne gromadzone są i wykorzystane zgodnie z potrzebami indywidualnymi.

1

---