Parricidium i poena cullei
Przestępstwo parricidium i związana z nim ściśle okrutna kara worka, czyli poena cullei, doczekało się wielu opracowań historycznych. Autor niniejszej pracy skupił się przede wszystkim na podsumowaniu dotychczasowych badań podejmowanych nad tym trudnym, ale zarazem jednym z ciekawszych i bardziej zagadkowych instytucji rzymskiego prawa karnego.
Na początku warto wspomnieć o przekazie Festusa dotyczącym ustawy królewskiej Numy Pompiliusza. Z jego treści wynika, że za rządów tego władcy przypadających na VII w. p.n.e. za parricidę uważano każdego, kto zabił. Niezwykle ważne było jednak to, że czyn ten był umyślny oraz dokonany na wolnym człowieku. Użyty w tekście istotny termin dolo sciens początkowo oznaczał z jednej strony umyślność sprawcy dopuszczającego się takiego czynu, z drugiej natomiast, jego wiedzę w chwili popełnienia przestępstwa, że ofiara jest osobą wolną. Jak powstał termin parricidium? Otóż wiele wyjaśnia nam etymologia tego słowa. Pojęcie parricidas oznaczało w najdawniejszych czasach prawdopodobnie zabójcę ojca rodziny - wynika to ze złożenia dwóch słów: pater (ojciec) i caedere (zamordować, ściąć). Jednak w czasach panowania Numy Pompiliusza parricidium nabrało szerszego znaczenia, gdyż dotyczyło nie tylko ojcobójstwa, lecz każdego czynu pozbawiającego życia wolną osobę dokonanego rozmyślnie. Stało się tak być może z powodu eskalacji mordów dokonywanych przez krewnych zabitego na zabójcy pochodzącym z innej rodziny, a w konsekwencji problemów państwa z zaistniałą sytuacją i koniecznością stanowczej interwencji w postaci powszechnej regulacji prawnej.
Każde przestępstwo wiąże się z sankcją, która ma być represją za jego popełnienie. W przypadku sankcji kryjącej się pod pojęciem parricidas esto początkowo była to konieczność uiszczenia kompensaty materialnej na rzecz rodziny zabitego, tak jak to się działo w przypadku zabójstwa dokonanego pomiędzy krewnymi należącymi do jednej rodziny, które nie prowadziło do zemsty. Taka sankcja była podobna do regulacji zawartej w ustawie XII Tablic dotyczącej nieumyślnego zabójstwa, wtedy „gdy broń została nieumyślnie przez kogoś wypuszczona z ręki, a nie celowo wyrzucona”, polegającej na obowiązku zapłaty
rekompensaty w postaci barana na rzecz krewnych ofiary. Konsekwencje wynikające z zabicia kogoś są tylko pozornie łagodne. Nie powinno się ich utożsamiać z materialnym odszkodowaniem, ani zwykłym zadośćuczynieniem, lecz traktować raczej jako rodzaj pokuty, czy rytualne zmazanie winy.
Z przekazu Festusa wiadomo że regulacja przypisywana Numie rozróżniała zabójstwa dokonane wewnątrz rodziny i zabójstwa wykraczające poza jej obręb. Zabójstwo wewnątrz rodziny uważano za wynaturzenie, działanie niegodziwe, nie tylko wobec własnych krewnych, ale przede wszystkim bogów. Przez ten grzech zabójca stawał się przeklęty (sacer) i można było go zabić bez obawy o poniesienie za to kary. Natomiast jeśli ofiara pochodziła z innej rodziny niż ta, do której należał zabójca, konsekwencją było uprawnienie krewnych do krwawej zemsty, co mogło prowadzić do powstania „stanu wojny” pomiędzy skłóconymi klanami. Zjawiska te były niekorzystne i należało je zahamować lub przynajmniej ograniczyć. W tym celu utożsamiono zabójstwo człowieka należącego do innej rodziny z zabójstwem własnego krewnego. Karą w tym przypadku miało być tak samo uznanie zabójcy za przeklętego.
W rzymskiej tradycji zabójstwo członka własnej rodziny traktowane było jako najcięższy grzech, akt bluźnierczy wymierzony przeciwko bogom mających pieczę nad rodziną. Stąd surowe sankcje karne wymierzane w stronę przestępcy. Istniała jednak możliwość, stosowana praktyce rzadko, że poprzez zadośćuczynienie o charakterze rytualnym zabójca zyska przebaczenie bogów i wróci do wspólnoty rodowej.
Orzecznictwem w sprawach zabójstwa w obrębie danej rodziny zajmował się pater familias, czyli ojciec rodziny, o ile sam nie stał się ofiarą zbrodni. Zaś we wszystkich innych przypadkach zabójstwa człowieka wolnego - państwo. Cele stojące przed ustawą realizowali quaestores parricidi, których orzecznictwo miało poskramiać krwawy odwet, a w efekcie sprzyjać zespoleniu rodów w polityczną wspólnotę podległą władzy centralnej. Tworzyli oni trybunał albo przewodniczyli sądowi przysięgłych, przed którym krewni zamordowanej osoby popierali skargę przeciw podejrzanemu o zabójstwo. Trybunał miał za zadanie orzec o winie lub niewinności oskarżonego. Zdaniem Mommsena kwestorzy pełnili tylko funkcje śledcze i jeżeli śledztwo wskazywało winę podejrzanego, mogli oni wystosować akt oskarżenia przed comitia. Pogląd ten został jednak skrytykowany. Istnieje hipoteza, że quaestores parricidi zastąpili około 289 r. p.n.e. tresviri capitales. Ich pojawienie się doprowadziło do ponownego zawężenia terminu parricidium z określenia obejmującego zabójstwo krewnych na określenie zabójstwa każdego wolnego człowieka.
Karą, którą orzekali quaestores, była poena cullei. Nie od razu jednak ją stosowano. Przed jej wprowadzeniem na przestępców czekała inna kara. W grę wchodzą 3 różne warianty
poena capitalis, czyli ścięcie mieczem lub ukrzyżowanie,
poświęcenie parricidy bogom jako sacer, co w konsekwencji mogło prowadzić do pozbawienia go życia przez kogokolwiek bez obawy o poniesienie kary,
ofiara z barana składana krewnym.
Opisu poena cullei dostarcza nam wiele źródeł i jest on zawsze podobny. Sprawcy po wydaniu wyroku owijano głowę wilczą skórą (aby dłużej nie czuł powietrza), na nogi wkładano mu sandały wykonane z drewna (aby dłużej nie czuł ziemi). Do czasu przygotowania worka, w którym miał być umieszczony, trafiał do więzienia. Gdy worek był już gotowy, skazanego zaszywano w nim, a następnie wrzucano do wody - morza lub rzeki, tak jak zdeformowane noworodki. Prawdopodobnie dopiero w okresie cesarstwa w worku umieszczano dla towarzystwa psa, koguta, żmiję i małpę, mające swoją symbolikę.
Ważnym zagadnieniem jest stosunek dyktatora Korneliusza Sulli do parricidium. Stworzona przez niego ustawa lex Cornelia de sicariis et veneficis, czy inne karne nie zawierają uregulowań. Sugeruje to, że nie uznał za istotne zajmowanie się osobno zabójstwami krewnych. Czyn ten podciągano więc pod to, na co w lex Cornelia kładziono nacisk - quaestio de sicariis - gdy czyn popełniano przy użyciu broni lub de veneficis - przez otrucie. Luki te uzupełnił Pompejusz wydaną w 55 r. p.n.e. lex Pompeia de parricidis. Ogłosił wtedy prawdopodobnie dwie ustawy karne: de vi i de parricidiis. Według dostępnych nam źródeł celem ustawy Pompejusza było zrównanie parricidium z wszelkimi innymi typami homicidium, a w konsekwencji zastapienie okrutnej poena cullei środkiem umożliwiającym uniknięcie wykonania kary śmierci (aquae et ignis interdictio), powstałym w wymiarze sprawiedliwości, który sprawowali quaestiones perpetuae. Kara worka nie wyszła jednak całkowicie z użycia. W okresie późnej republiki i pryncypatu skazywano na nią przyłapanego na gorącym uczynku lub gdy oskarżony przyznał się do winy. Natomiast odpowiedź przecząca oddalała od niego widmo poena cullei, groził mu jedynie proces powodujący exilium (wygnanie) i konfiskatę majątku.
Wymiar sprawiedliwości w okresie schyłku republiki sprawowany nie tylko przez quastores parricidii, ale także quaestiones perpetuae był nastawiony na łagodzenie kar. Natomiast w czasach cesarstwa wraz z likwidacją trybunałów, zmieniło się stosowanie poena cullei. Według Modestyna okres prawa klasycznego przyniósł zaostrzenie kar.