20. Omów korelację pomiędzy typami wymiany wg C. Levi-Straussa a małżeństwem z kuzynką bi-, matry- lub patrylateralną.

• wymiana zrównoważona (głowa z głowę) - wymiana sióstr między braćmi (równolegle w obrębie tego samego pokolenia). Preferowane jest małżeństwo z kuzynką bilateralną (córka brata matki i siostry ojca)

• wymiana zrównoważona opóźniona - w jednym pokoleniu w obrębie co najmniej trzech grup dochodzi do przekazania kobiet „w jedną stronę”, a w następnym pokoleniu kierunek się odwraca. Preferowane jest małżeństwo z kuzynką patrylateralną (z grupy ojca)

• wymiana uogólniona - wymiana kobiet przebiega zawsze w tym samym kierunku w obrębie co najmniej trzech grup. Preferowane jest małżeństwo z kuzynką matrylateralną (z grupy matki)

23. Co to jest system religijno-magiczny? Omów jego podstawowe cechy.

Jak sama nazwa wskazuje to system łączący dwie sfery duchowe: religię i magię, które stanowią o porządku światu i wartości do wyznawania dla danej kultury. Systematyzuje obraz świata. System jest wyposażony w bogatą mitologię.

- jest to system wyznający przekonanie o boskim, nadprzyrodzonym pochodzeniu świata - nie można racjonalnie i naukowo wyjaśnić jego pochodzenia

- wiąże się to z wiarą w ożywienie natury (czy możliwość kontrolowania siły przyrody dla własnych celów, święta rośliny, duchy drzew, itp.)

- i przekonanie o wzajemnym powiązaniu elementów rzeczywistości (jedno powoduje drugie, chociażby magia homeopatyczna)

- tendencje antropomorficzne (nadawanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom cech ludzkich) i animalistyczne (nadawanie ludziom i przedmiotom cech zwierząt - np. berserkerzy albo szamani podczas rytuałów)

- sprawcza moc słów (np. rzucanie zaklęć)

- struktura przestrzeni (eksponowanie charakterystycznej przestrzeni - bierze to swój początek z mitów - czymś takim jest np. jurta pasterska)

- system kierunków w przestrzeni (eksponowanie ich; bierze się pod uwagę zarówno te geograficzne jak i niebiańskie - np. ustawienie jurty pasterskiej. Ma to zastosowanie magiczne, ale i praktyczne - np. przemieszczanie się ze stadem w określonym kierunku na tereny urodzajne)

- poszukiwanie kontaktów z sacrum (działalność szamanów).

24. Omów posiłkując się przykładami opis przejścia.

Schemat obrzędu przejścia:

Pierwotny status -> Wyłączenie, separacja -> faza marginalna -> Agregacja -> Nowy status

Obrzęd przejścia polega ze stanu pierwotnego A do stanu nowego B.

Separacja: Oddzielonej osobie nadaje się nowe prawa - raczej znosi stare (nie może m.in. komunikować się z nikim). Jest to proces traktowany dosłownie - dana osoba przebywa w totalnym odosobnieniu. Oznacza to, że dawna osoba z grupy, do której należała już nie istnieje. Miejsce egzystowania izolowanej osoby są ściśle wyznaczone. Nie rzadko musi udać się na jakąś wędrówką (w plemieniu Murring po oddzieleniu od matek neofici muszą się udać do oddalonego od wioski obozu, gdzie nastąpi dopełnienie ceremonii). Wszystkie przedmioty związane z poprzednim statusem zostają zniszczone. Zostaje niejako wyłączona ze społeczności - zrywa ze swoim poprzednim statusem. Szczególnie wiąże się to z oddzieleniem się od matki (np. u Hotentotów należy znieważać matką i ranić ją np. poprzez deptanie jej).

Faza marginalna - polega na rytualnej śmierci i ponownych narodzinach otrzymując w ten sposób nowy stan (to tylko jedne z technik). Towarzyszy temu odosobnienie, ciemność, dziwne zachowania uosabiające śmierć (a przy obrzędzie pogrzebowym?). Przestrzegany jest ścisły post (adepci nic nie jedzą, albo jedzą tylko określone rzeczy np. z ziemi nie używając rąk). Kwestie związane z jedzeniem są tabuizowane. Te surowe warunki mają przygotować to ciężkiego, dorosłego życia. Często też obowiązuje nakaz milczenia. Adeptom przekazywane są przez starszych prawdy i nauki życia - zostają zapoznani z mitologią. Uczestniczący malują się także na kolor biały - symbolizuje to kolor śmierci. Przejścia związane z rytualną śmiercią towarzyszy krwistość, ból, uczucia strachu i paniki - są to próby mające sprawdzić czy adept poradzi sobie w życiu dorosłym. Z zabiegami na ciele jest szeroko praktykowane obrzezanie (pozbycie się elementu przeciwnej płci -> u mężczyzn łechtaczki u kobiet napletka - jest to również zabieg estetyczny - przywrócenie porządku). Poza tym wykonuje się subincyzję (przecięcia prącia aż do cewki moczowej), podcięcie moszny (zwiększyć doznania seksualne), kauteryzację (wypalanie znaków na ciele), skaryfikację, wybijanie zębów, przekłuwanie uszu. Przez takie czynności adept ma symbolicznie umrzeć i zmartwychwstać z nowymi doświadczeniami, odporny na ból i z pełną wiedzą o sacrum (połknięcie przez bestię - wyobrażenia prawdziwej śmierci i zmartwychwstania).

Generalnie wszystko to odnosi się do obrzędów inicjacji dojrzał ościowych, a przecież są różne typy obrzędów, więc trzeba wskoczyć na poziom bardziej ogólny.

Faza agregacji (włączenia): rozpoczęte nowe życie jako nowy człowiek. Żałoba matki (lamentuje jak na pogrzebie). Otrzymuje nowe kolory (czerwone - nasycenie, biały - bezkrwistość), nowe imię oraz nowe prawa i przywileje (np. zasiadanie i biesiadowanie z innymi mężczyznami). Uczy się języka i ludzkich obyczajów (jest to wyznacznik swojej tożsamości; obcy mówią bełkotliwą mową). Następuje nauka wszystkiego od początku. To nowy człowiek (stan B). Zaczyna być pożyteczny dla danej społeczności

25. Jakie funkcje w życiu społecznym i religijnym pełnią obrzędy przejścia.

Obrzęd przejścia zmienia się miejsce człowieka w społeczeństwie. Obrzędy zaznaczają punkty kulminacyjne, graniczne między wszystkimi etapami życia człowieka. Dają nam nową tożsamość przez odrzucenie starej. Poprzez symboliczne narodziny staje się nowym człowiekiem, nowym członkiem społeczeństwa wyposażonego w określone prawa, mogący uczestnić w pełni w życiu społeczności - pełnić wobec niej określone świadczenia - staje się jego integralną częścią. W życiu politycznym obrżed przejścia symbolizuje nowy ład i porządek. W sensie religijnym to osoba dopełniwszy obrzędu może brać udział w ceremoniach religijnych dotąd dla niego nie dostępnych. Poznaje pełną mitologię przez co ma świadomość odnośnie swej religii. W jej świetle zawierane są związki małżeńskie (też są to obrzędy przejścia wprowadzające w nowy stan -> małżeństwo uwarza się za obowiązek) i obrżedy pogrzebowe (również obrzęd przejścia i związana z nią żałoba -> rytualna śmierć ma pomóc zmarłemu w osiągnięciu wiecznego szczęścia). Pozwala zacieśnić więczi społeczne.

26. Jak można rozumieć sens twierdzenia, że mit to opowieść wzorcowa.

Oznacza to, że mity dają gotowe odpowiedzi na wszystkie fundamentalne pytania odnośnie świata i ludzkiej egzystencji. Opowiadają historie wzorcowe - przezentują uporządkowany świat, jasny i jedyny. Wyjaśniają skąd wzięła się gospodarka, religia, obrzędy, rzemiosło, itp. Człowiek umie wszystko to co nauczyli go bogowie. To są wzory, według których organizowane jest życie, wzory wszystkich znaczących czynności. Jest to idealne wyobrażenie świata, które nakazuje postępowanie takie a nie inne - nie należy łamać zawartych w mitach postanowień.

27. Omów poznane wątki mitów kosmogenicznych.

- w. akwatyczny (śwait powstał z wielkej wody; woda symbolizuje chaos - jest bowiem bez porządku, kształtu, formy i czasu - Tales)

- w. z jaja (z jajem - ale śmieszne… :P) (jajo jako symbol zarodka w świata; twierdzenie że chaos znajduje się w jajku - mit pealsgijski: bogini zapłodniona przez węża zniosła jajko, które ścisnął wąż Ofion przez co pękło na dwie części i tak powstał świat)

- w. krwawy (świat powstał z krwi zabitego herosa, boga lub potwora i daje początek wszelkim bytom - to wynika ze złożenia ofiary lub dobrowolnego poświęcenia)

- w. hierogamiczny (świat powstał ze związku seksualnego boskiej pary małżeńskiej - mit grecki o stworzeniu świata przez Gaję i Uranosa).

28. Inicjacja szamńska jako obrzęd przejścia.

Obrzęd przejścia jest rytuałem, podczas którego następuje przeobrażenie człowieka na zupełnie nową osobą tyczy także szamana - a wręcz można powiedzieć, że doświadcza tego bardziej niż zwykły człowiek. Szkolenie adepta może odbyć się drogą tradycyjną (mentor przekazuje mu informacje = a u „zwykłych” to starsi przekazują niezbędną wiedzę) lub ekstatycznie (doświadcza poprzez ekstazę swoje pierwsze wizje). Początkowo jednak musi przejść separację - wybiera się na pustkowie, zapada w sen - tzw. chorobę szamańską - leży pod przykryciem i rytualnie nieżyje przenosząc swoją duszę w zaśiwaty.

Faza liminalna następuje podczas choroby szamańskiej - symbolizuje próbę ludzkiej kondycji, ma świadczyć o jego niezwykłości. Wędruje po zaświatach i poznaje je, spotyka różne postacie. Następnie doznaje różnych tortur podczas których zostaje rozczłonkowany i na nowo poskładany - np. wyłupuje się mu oczy i wkada odwrotnie by mógł widzieć wnętrze duszy, gotuje się mu serce aby był bardziej współczujący czy daje się mu nowe usta, aby mógł rozmawiać ze zwierzętami. Otrzymuje również wskazówki jak ma postępować, by być dobrym szamanem. Wszystko to ma na celu zmianę jego tożsamości i przekształcenie go w nowego człowieka.

Agregacja - po wybudzeniu się z choroby szamańskiej, nowy zostaje przedstawiony wiosce, sakralizuje się jego strój, ożywia się jego bęben, odbywa też pierwszy trans (kamua) - zostaje przez wszystkich zaakceptowany jako ktoś nowy.

29. Omów symbolikę szamańskiego stroju.

Kostium szamana znacząco wyróżniał go ze społeczeństwa - pokazywał, że nie jest zwykłym mężyczyzną, czy zwykłą kobietą: jest osobą kontaktującą się z sacrum. Strój zmieniał się zależnie od fazy wtajemniczenia szamana - im bardziej doświadcony tym nosił więcej warstw i był on cięższy - wielkość miała go zapbezpieczać przed negatywnymi mocnami a symbole umieszczone na kolejnych warstwach pozwalały szamanowi gromadzić więcej mocy. Strój wzbudzał także w innych ludzaich szacunek i respekt. Prócz samego kostiumu jako takiego szaman nosił na sobie wiele symoblicznych rzeczy:

Kołpak - rodzaj czapki z frędzalkami często zasłaniającej oczy szamanowi by ten mógł uzyskać lepszą wizję duchową. Ta część wiązała go ze światem nadprzyrodzonym - umożliwiała wędrówkę umysłu do zaświatów - korona szamana. Chroni go także przed atakiem jego umysłu.

Maska - szymbolizowała patrona szamana, postać w którą się wcielał

Lustro - stanowiło odbicie rzeczywistości, której nie widać (transgresja - przechodzenie ze świata do świata), czasem zamiast lustra była kamizelka z kości (wnętrze szamana)

Dzwoneczki - dźwiękiem oczyszczają przestrzeń wokół szmana, remedium na złe moce

Bęben - zrobione ze specjalnego drzewa wybranego przez szamana. Narzędzie do wprowadzania w trnas - za pomocą dźwięku. Były namalowane na nim motywy zwierzęce. Służy do odpędzania duchów i chroni przed złem. Pomaga nawigować się w zaświatach

Kołatki - również za pomocą dźwięku wprowadzają w trans i odpędzają duchy

Elementy metalowe - chronią przed złem

Laska - umożliwia poruszanie się po zaświatach

Szamanowi towarzyszły również zwierzęta: były to ptaki, które latając były bliżej zaświatów; renifery - to zwierżeta ofiarne, zabija się je podczas inicjacji i na skróe do bębnów; wąż - symbol zmartwychwstanie poprzez zruczanie skóry.

30. Omów na przykładach podstawowe zadania szamana.

- uzdrowienie (główna funkcja; choroby nie tylko odnoszą się do fizyczności, ale również do sfery duchowej. Szman potrafi uleczyć obie te sfery. Broni duszę przed złymi duchami. Szaman uzdrawia czówikea poprzez wypędzenie duchów z powrotem do zaświatów, emanuje magiczne ciepło)

- przewodnictwo po zaświatach (szaman pomaga przeprowadzić zmarłą duszę po zaświatach, które stawiają przed nią różne zadania - zgadki, wymagające niebywałej sprawności fizycznej - aby móc osiągnąć ten poziom na jaki nieboszczyk zasłużył. Poza tym świeża dusza jest groźna, bo się może zmienić demona - nie zgadza się że umarła. Poza tym dusza się może zgubić w zaświatach).

- przepowiadanie przyszłości (szaman ma dar jasnowidzenia - w zaświatach wszystko jest jawne i umiejętne podróżowanie po nich pozwala poznać co się stanie).

31. Koncpecja budowy kosmosu a szamańskie wędrówki po zaświatach u ludów Azji Pn.

U ludów Azji Północnej kosmos ma trzy warstwy: niebiosa (stworzone przez boga Uranicznego i przez swoją ognistość są one niedostępne człowiekowi), ziemia (tam mają trafić duszę po śmierci) i podziemia (zamieszkałe przez boga Chtonicznego; tam ludzie robią wszystko na opak: mówią, jedzą, chodzą). Szamani wędrują po określonych dla siebie częściach kosmosu:

- biali przemierzają sferę uraniczną (to głównie mężczyźni, ale nie mogą się zbliżyć do Uranicznego boga, ponieważ zginą)

- czarni (tylko kobiety mogły zostać czarnymi szamankami ze względu na wrodzoną nie czystość)

- biało-czarni (szamani ostateczni, mogący przemieszczać się między sferami… kobiety nie mogły zostać szamankami biało-czarnymi).

Magiczne liczby towarzyszące wędrówką to: 3 (trójdzielność kosmosu), 4 (cztery strony świata), 7 (3+4) oraz wzmocnienia tych liczb.

Złożona struktura kosmosu. Niebo i sfera chtoniczna podzielone na kręgi/sfery, bardzo liczne, zamieszkiwane przez różne bóstwa i byty. Polecam Eliadego „Szamanizm”.

32. Omów podstawowe cechy sztuki pozaeuropejskiej.

Sztuka pozaeuropejska pełni funkcję przekazu opartą na symbolicznej sieci unormowanych znaczeń charakterystycznych dla danje kultury.

Przede wszystkim sztuka pozaeuropejska przekazuje jakąś treść innym, informacje, ostrzeżenia (np. barwy wojenne). Jest to forma komunikacji (np. zuluskie listy miłosne). Przedstawienie plastyczne pełniło rolę słowa. Była to więc sztuka skierowana przede wszystkim dla zwykł ludzi, a nie dla elit. Sztuka plastyczna spełniała także sakralne funkcje (np. ikony w prawosławiu - pojawia się głębia, sztukę rozczytuje się na głębsze znaczenie). W przeciwieństwie do sztuki europejskiej to gdzie indziej artystą mógł zostać każdy - nie był on tak tabuizowany. Warto zaznaczyć, że ztuką były także wyroby rzemieślnicze - stawiały one jednak bardziej na użyteczność niż na wartości estetyczne - ogólnie sztuka tradycyjna jest na to nastawiona. Sztuka też pozwalała wykreować rzeczywistość nie takim jaki jest, ale takim jaki chciano by był. Współcześnie sztuka pozaeuropejska jest pod silnym wpływem sztuki europejskiej.

Przewaga symbolizmu nad realizmem. Gra atrybutem, Tendencja do przedstawiania tego co ogólne, gatunkowe (np. kobieta w ogóle, a nie konkretna kobieta). Opowiadanie świętych historii, aktualizacja mitu, uobecnianie sacrum przez sztukę (maski, aborygeńskie malowidła przedstawiające Epokę Snu i wiele innych przykładów). Pytanie o istnienie sztuki dla sztuki w kulturze tradycyjnej. Rozbieżność pomiędzy naszą definicją sztuki a tym, co w kulturach tradycyjnych funkcjonuje w sferze przedstawień plastycznych (które my, chcąc nie chcąc wrzucamy do szufladki „sztuka”).

33. Kultury pozaeuropejskie wobec współczesności (kolonializm, postkolonializm, globalizm)

34. Omów koncepcję relatywizmu i uniwersalizmu językowego

RELATYWIZM JĘZYKOWY - nasz sposób widzenia świata jest względny językowo, to język determinuje sposób widzenia naszego świata. Hipoteza Saphira-Wortha (to teoria lingwistyczna postulująca, że używany język wpływa w mniejszym lub większym stopniu na sposób myślenia). Różnice w języku wynikają ze: słów, struktur gramatycznych i poziomu narracji.

UNIWERSALIZM JĘZYKOWY - na bazie psychologicznej czy intelektualnej jednostki, języki są jednak do siebie podobne - wywodząc się z Afryki mieliśmy ten sam język. W badaniu języka nie trzeba doszukiwać się różnic, ale podobieństw.

Problem w kwestii językowej wynika z niemożności dobrania danych słów, stylistyki i struktur gramatycznych odnośnie określenia jakiegoś słowa (badanie przez Kaya i Berlina nazewnictwa kolorów - udało im się ustalić 11 podstawowych). Nie rozumiem?

35. Koncepcja kolorów bazowych i elementarnych jednostek semantycznych w dyskusji nad relatywizmem i uniwersalzmem językowym?

Badanie przez Kaya i Berlina nazewnictwa -> przedali 98 języków z całego świata i udało im się ustalić 11 podstawowych barw, bazowych (kategorie: nadrzędna innych nazw, prosta budowa, nie odnosi do konkrotnej grupy desygnatów, często używany w języku potocznym).

Kolorów bazowych jest tylko 11 i są one powtarzalne (uniwers.)

Dostrzeganie kolorów jest związane z kategorywzowaniem świata (relat.)

Teoria kolorów bazowych mówi że: zawsze wyróżnione są co najmnie dwa kolry: biały i czarny, trzecim jest czerwień, 4-5 - żółć i zielień, 6-7 - niebieski i brązowy. Potem kolejność jest dowlona (różowy, szary, pomarańczowy fioletowy).

Elementarne jednostki semantyczne, które powtarzają się we wszystkich językach to m.in.: pojęcia określające byt (ja, ty, ktoś, ludzie), elementy określające (ten, ten sam, inny, dwa), czasowniki wyrażające doznania (wiedzieć, myśleć, chcieć) czy działania i procesy (robić, działać, ruszać).

Wyjątkiem są dzieci, które robią błedy w formach gramatycznych. W każdym języku muszą być co najmniej 2 samogłoski.

Powtarzalność słów w skali świata (uniwers.)

Doświadczenie z dziećmi amerykańskimi i koreańskimi - różnice w kategoryzowaniu (odnośnie pogrupowania czterech pojęć traktujących o czynnościach i zabawkach) (relat.)

36. Scharakteryzuj ideograficzne, sylabiczne, spółgłoskowe i alfabetyczne systemy pisma. Podaj przykłady.

Zdecydowanie trzeba sięgnąć do książki „Języki świata”. Jest w naszej bibliotece.

1. ideograficzne

- pismo powstało w Sumerii, inaczej było zwane pismem klinowym - były to kliny w glinie

- dzieli się na: ideogramy (odzwierciedlają przedmiot), piktogramy (obrazek), znaki fonetyczne (dodane do pikotgramów „coś” co przedstawia końcówkę), determinatywy (wzbogacone pismo)

- przykład: dysk z Fajstos, pismo tworzone przez państwo Akar

2. sylabiczne

- pismo w której każdej sylabie odpowiada jakiś znak

- przykład: pismo bengalskie, pismo tybetańskie, pisma indyjskie.

3. spółgłoskowe

- pismo używane do zapisu niektórych języków, posiadających lub stosujących tylko znaki na oznaczenie spółgłosek. Niektóre języki używają abdżadów niepełnych, tzn. samogłoski oznacza się w nich za pomocą specjalnych znaków diakrytycznych lub oznacza się tylko samogłoski długie.

- przykłady: pismo arabskie i pismo hebrajskie i pismo fenickie

4. alfabetyczne

- stworzyli je Grecy i Fenicjanie; później Grecy przejęli pismo fenickie i zmienili niektóre spółgłoski na samogłoski

- pismo posługujące się znakami dla oznaczenia cząstek dźwiękowych wyrazów.

- głoskowe pisma np. greckie i łacińskie

37. Omów podstawowe problemy związane z klasyfikacją etniczną i językową ludzkich populacji.

PROBLEMY JĘZYKOWE:

- język a dialekt (mimo iż istnieje polityczne unormowanie posługiwania się językiem to ludzie mieszkający na granicach dwóch państw, czy Polacy i Czesi porozumieją się; natomiast dialekt obecny w danym państwie może porwadzić do niezrozumienia się, np. mieszkańcy Grónych i Dolnych Niemiec; wraz ze zmianą terytorium językowego zmienia się dialekt)

- nierównomierny podział języka (podobne języki Europejskie, zróżnicowane na Nowje Gwinei - ok. 700 tys., nierównomierność jeśli chodzi o Amerykę Północną i Południową - lasy i związana z nimi komunikcja)

- wymieranie języków (ludzie będący w grupie wymierją i język też; wraz z wymierniem języków ginie koncpecja świata, biały człowiek jest winny wymieraniu języków - koloniczacje)

- odradzanie sięjęzyków (np. hebrajki)

- kreole (pigmy, czyli mieszanki pozbawione gramatycznej i stylistycznej poprawności ulegają wygładzeniu i wchodzą w życie - język codzienny)

PROBLEMY ETNICZNE:

- etnocyd (całkowite zniesienie grupy etnicznej z powieszchni ziemi - wymierają wraz z językiem. Przyczyny: polityczne, śmierć rzeczywista, zanik więzi międzyludzkiej - rozbiory.

- akulturacja (mniejszość dostosowuje się do grupy dominującej, podlega temu każdy z nas - choć nie każdy jest z nas tego świadom i zmienia swój styl życia, przechodzi spokojnie bez potrzeby asymilacji, nie niesie za soba konieczności zamknięcia grupy)

- asymilacja (rozpad grupy, gdzie człówiek nie identyfikuje się z konkretną grupą, im większe są różnice między grupami tym większa nstępuje integracja; asymilacja może wystąpić na skutek migracji, a łączy kolor skóry, miłość do władz, religia, kultura, itp., krzyżowanie tożsamości)

- grupa etniczna (grupa o świadomości wspólnoty pochodzenia i wyodrębnia pewne wartości)

- definiowanie przez człowieka etniczności i pochodzenia, świadomość etniczna.

---