Wietrzenie - występowanie zmian właściwości chemicznych lub fizycznych skał powodowane przez powietrze, zachodzące w nim procesy, wodę różnych stanach skupienia oraz świat organiczny. Wietrzenie przygotowuje podłoże do procesów rzeźbotwórczych. (Produkty: boksyt, kaolin).
Rodzaje wietrzenia:
*wietrzenie fizyczne
- termiczne - rozpad skał jest wynikiem wielokrotnego nagrzewania się i ochładzania ich powierzchni w suchym i gorącym klimacie.
Głębsze warstwy skał nie podlegają zmianom termicznym. Na granicy tych warstw, pomiędzy nimi następuje zmniejszenie sił spójności i
oddzielenie cienkich, zewnętrznych fragmentów skały, czyli łuszczenie się skał. Ciemne minerały pochłaniają więcej ciepła i rozszerzają
się bardziej niż jasne, w wyniku tych różnic maleją siły spójności między nimi i skała rozpada się - jest to rozpad ziarnisty.
[suchy klimat, wysokie dobowe amplitudy]
-mrozowe (zamróz) - rozpad skały jest skutkiem powtarzającego się zamarzania i rozmarzania wody wypełniającej szczeliny skalne.
Przy spadku temp. poniżej 0 zamarzająca woda zwiększa swoją objętość i rozsadza skałę wzdłuż szczelin; doprowadza to do podziału
skały na bloki - jest to rozpad blokowy. [klimat subpolarny/umiarkowany, pora zimowa w górach]
*wietrzenie chemiczne - przekształcenie struktury chemicznej skał pod wpływem reakcji z wodą lub powietrzem atmosferycznym.
[klimat ciepły i wilgotny; produkt czerwona lub żółta zwietrzlina]
*wietrzenie biologiczne - zwierzęta i roślin na skały mogą oddziaływać:
-fizycznie - kruszenie skał poprzez uderzanie kopytami, rycie zwierząt w ziemi, rozrastanie się systemu korzeniowego.
-chemicznie - odchody i wydzieliny zwierząt, rozkład materii organicznej, kwasy wydzielane przez systemy korzeniowe roślin.
[klimat wilgotny i ciepły]
Procesy krasowe: Kras - rodzaj wietrzenia chemicznego, który polega na rozpuszczaniu węglanu wapnia przez wodę zawierającą CO2 .
Formy krasu powierzchniowego:
-lejki krasowe - zaokrąglenia o przeważnie okrągłym zarysie.
-uwały - powstają z połączenia lejków krasowych.
-polje - rozległe doliny krasowe tworzące się w obszarach górskich lub wyżynnych, na skutek całkowitego zniszczenia skał.
-ostańce krasowe - pagóry wapienne o stromych zboczach, wznoszące się ponad powierzchnię zrównaną przez procesy krasowe.
-doliny krasowe - podłużne zagłębienia o stromych ścianach z płaskim dnem, wytworzone przez okresowe lub stałe rzeki.
Formy krasu podziemnego:
-ponory - wyloty szczelin, w których znika woda płynąca powierzchniowo.
-jaskinie - poszerzone przez przepływającą wodę duże szczeliny.
-korytarze - wykształcają się wzdłuż szczelin poziomych.
-kominy i studnie - wytwarzają się wzdłuż szczelin pionowych. (kominy rozszerzają się ku dołowi).
-wąwozy - tworzą się poprzez zapadnięcie stropu korytarzy; czterościenne.
-komory(sale) - tworzą się w miejscach przecięcia się form poziomych i pionowych.
-wywierzyska - źródła krasowe, które zasila woda wypływająca na powierzchnię; bardzo wydajne.
Szata naciekowa jaskiń:
-stalaktyty - narastają od góry, przypominają sople.
-draperia - połączenie kilku stalaktytów.
-stalagmity - rosną na dnie jaskiń ku górze.
-stalagnaty - kolumna naciekowa; powstaje z połączenia stalaktytu i stalagmitu.
DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH - polega na żłobieniu koryta, transportowaniu oraz akumulowaniu materiału skalnego.
W zależności od stopnia nachylenia terenu wyróżnia się:
-bieg górny: cechuje się dużym spadkiem; wody w rzece jest niewiele, ale płynie z dużą prędkością; występuje erozja denna - prowadzi
do pogłębiania dna i kształtowania się doliny V-kształtnej; przy i na progach skalnych działa erozja wsteczna - skutkiem jest cofanie się
progów skalnych w górę rzeki i przesuwanie się źródeł.
-bieg środkowy: rzeka traci spadek i zmniejsza się prędkość płynięcia wody; zwiększa się działanie erozji bocznej - prowadzi do
powstania zakoli (meandrów) i starorzeczy.
-bieg dolny: rzeka traci siłę nośną; akumuluje materiał skalny w obrębie koryta tworząc łachy rzeczne i wyspy; gleby aluwialne - mady;
delta - powstaje, gdy morze, do którego uchodzi rzeka cechuje się mało intensywnym falowaniem, osady zasypują ujście, a rzeka
szukając dróg odpływu rozgałęzia się; estuarium - ujście lejkowe, powstałe przy silnym falowaniu i dużych pływach morskich, gdy woda
wdziera się głęboko w górę rzeki i wynosi osady.
Elementy doliny rzecznej:
-terasy rzeczne(nadzalewowe, zalewowe) - fragmenty dawnego dna doliny.
-zbocze doliny
-wysoczyzna
-koryto rzeki
-łożysko rzeki.
Przemieszczanie się mas skalnych na stokach wywołane jest siłą grawitacji.
RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STROMYCH STOKACH:
*odpadanie - jest to odspajanie się od skał pojedynczych okruchów i ich przemieszczanie w dół stoku. Proces ten zachozi powoli i równomiernie na zwartych ścianach, a w miejscach występowania spękań intensywniej. W miejscu przemieszczania się materiału skalnego powstają głębokie rynny - ŻLEBY. Okruchy skalne gromadzone są u wylotu żlebu i tworzą STOŻEK USYPISKOWY (w Tatrach zwany piargiem).
*obrywanie - nagłe oderwanie się dużych mas skalnych i nagromadzenie się ich u podnóża stoku.
RODZAJE GRAWITACYJNYCH RUCHÓW MASOWYCH NA STOKACH O MNIEJSZYM NACHYLENIU:
*osuwanie - stosunkowo szybkie zsunięcie się luźnych skał lub zwietrzeliny zalegającej na litym podłożu. W miejscu gdzie osuwają się skały powstaje nisza osuwiskowa, a złożony u podnóża stoku materiał skalny tworzy jęzor osuwiskowy.
*spełzywanie - bardzo powolne zsuwanie się skał luźnych lub zwietrzeliny zachodzące na dużej powierzchni, na stokach o nawet bardzo małym nachyleniu; szczególnie intensywne, gdy skały nasiąkną wodą, bo są wtedy cięższe.
DZIAŁALNOŚĆ NISZCZĄCA LODOWCÓW
Skutkiem jest powstanie następujących form:
* kotły polodowcowe - tworzą się pod polem firnowym lodowców górskich. Lód topi się pod wpływem swojego ciężaru, powstała woda wnika w szczeliny, zamarza i rozsada skały. Bloki skalne wtapiają się w lód i są wynoszone poza obręb pola firnowego, teren obniża się i powstaje kocioł.
*barańce (mutony) - przemieszczający się lód zdziera podłoże skalne. Egzaracja nie przebiega jednak równomiernie - najtwardsze skały są niszczone wolniej. Skutkiem są zaokrąglone pagórki, oszlifowane od strony nasuwania się lodu.
* doliny U-kształtne (żłoby lodowcowe) - są to doliny przekształcone przez wypływające z pól firnowych jęzory lodowców. W wyniku zdzierania skał podłoża doliny rzeczne ulegają poszerzeniu i pogłębieniu.
*doliny zawieszone - rozmiar skutków działalności niszczącej zależy od grubości lodu. Dno głównej doliny górskiej, którą przemieszcza się największy jęzor, pogłębiane jest bardzo intensywnie; mniejsze dolinki wypełniane są jęzorami o małej grubości, więc zdzieranie dna jest niewielkie. Po wytopieniu się lodowców wyloty dolin pobocznych nie nawiązują do doliny głównej. Rzeki współczesne płynące w dolinach zawieszonych tworzą w takich miejscach wodospady.
TRANSPORT MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ LODOWCE
Ruch wewnętrzny i zewnętrzny lodowca powoduje, że materiał skalny jest transportowany na lodowcu, wtopiony w ciało lodowe, a także spychany przez czoło. Podczas transportu materiał ten jest rozdrabniany i szlifowany, nie podlega segregowaniu. Po wytopieniu tworzy bezładną masę skalną złożoną z różnej wielkości okruchów, zwaną gliną morenową.
DZIAŁALNOŚĆ BUDUJĄCA LODOWCÓW
W zależności od miejsca akumulacji gliny morenowej powstają:
*morena czołowa - ciąg pagórków o znacznych wysokościach względnych, usypane przed czołem lodowca.
(ilość powstałego lodu = ilość topniejącego - czoło lodowca zatrzymuje się)
*morena denna - falista lub pagórkowata powierzchnia, usypana z gliny morenowej w fazie wycofania się lądolodu.
(ilość powstałego < ilość topniejącego - czoło lodowca się wycofuje)
*morena boczna - wał osadów morenowych usypany ze skał wytapiających się na bokach jęzora lodowcowego oraz zsuwających się ze stoków (tylko działalność lodowców górskich)
* morena środkowa - powstaje z połączenia się wałów moreny bocznej pomiędzy dwoma jęzorami lodowcowymi.
DZIAŁALNOŚC WÓD Z TOPNIEJĄCYCH LODOWCÓW
Lód topi się pod wpływem ocieplenia oraz dużego ciśnienia, dlatego powstająca woda może spływać z powierzchni oraz wypływać spod lodowca, wypłukując drobniejszy materiał skalny. Z nagromadzonego żwiru i piasku powstają sandry - płaskie lekko pochylone w stronę przeciwną do czoła lodowca. Duże ilości wód pochodzących z topnienia lodu oraz opadów odpływają do morza, żłobią w podłożu rozległe formy zwane pradolinami. Pod lodowcem powstają rynny, które może żłobić woda płynąca pod lodowcem lub sam lodowiec. W przegłębieniach rynien mogą występować jeziora rynnowe. W wyniku zasypywania rynien i tuneli lodowcowych powstają wydłużone i kręte pagóry zwane ozami.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA ODDZIAŁYWANIE WIATRU
Skutki oddziaływania wiatru zależą od:
* siły i porywistości wiatru,
* stopnia rozdrobnienia podłoża skalnego (wiatr ma niewielką siłę nośną - transportuje tylko niewielkie pyły, piaski, rzadko żwir),
*pokrycia terenu
*wilgotności podłoża.
Rzeźba eoliczna - obszary, na których wiatr niszczy podłoże, transportuje materiał skalny, a następnie buduje nowe formy powierzchni.
NISZCZĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
Deflacja - wywiewanie piasku i pyłu przez wiatr nad obszarem pokrytym luźnym osadem.
Bruk deflacyjny - pozostawiony po deflacji grubszy materiał skalny (żwir i kamienie).
Nisza deflacyjna - zagłębienie - efekt deflacji na większym obszarze.
Korazja - żłobienie, ścieranie lub polerowanie niesionego przez wiatr drobnego materiału skalnego.
Grzyby skalne - pojedyncze skałki, najsilniej niszczone przez korazję w dolnej części; powstają poprzez uderzanie materiałem skalnym niesionym przez wiatr.
|
TRANSPORTA MATERIAŁU SKALNEGO PRZEZ WIATR
Wiatr może transportować tylko drobny materiał skalny, nosząc go blisko powierzchni w postaci zawieszonej lub tłocząc po podłożu. Piasek jest przenoszony na niewielkie odległości, natomiast pył może być niesiony nawet na kilkaset kilometrów.
BUDUJĄCA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU
Przeszkody w terenie zmniejszają prędkość wiatru i ograniczają jego siłę nośną. Przenoszony piasek akumuluje się i tworzy wydmy - są one nietrwałe, ponieważ mogą się przemieszczać i zmieniać kształt.
W klimacie pustynnym (suchym) wiatr usypuje wydmy zwane barchanami, które przypominają sierp. Jeżeli piasek jest nawiewany z różnych stron, na pustyniach tworzą się wydmy gwiaździste - pagóry, które mają wiele ramion.
W klimacie wybrzeża (wilgotnym) wiatr usypuje wydmy paraboliczne.
Cechą wydm parabolicznych i barchanów jest asymetria stoków: strona dowietrzna jest długa i nachylona, a strona zawietrzna jest stroma. Stoki dowietrzne w wyniku ciągłego przetaczania piasku są utwardzane, a zawietrzne są luźne.
DZIAŁALNOŚC RZEŹBOTWÓRCZA FAL MORSKICH
Abrazja - niszcząca działalność morza.
WYBRZEŻE WYSOKIE
Fale uderzają z siłą 30ton/m2, co powoduje kruszenie się skał. Uderzająca fala spręża je, a wzrost ciśnienia rozsadza. U podnóża klifu tworzy się nisza abrazyjna. Rozkruszany materiał skalny jest przemieszczany i rozdrabniany na platformie abrazyjnej, a gromadzi się w głębi zbiornika morskiego na platformie akumulacyjnej. Tworzący się nad niszą abrazyjną nawis skalny, pod wpływem ciężaru obrywa się. Prowadzi to do cofania się klifów i zmniejszenia powierzchni lądu. Tempo niszczenia klifów zależy od: twardości skał, z jakich jest zbudowany; ułożenia warstw skalnych; intensywności falowania w morzu; działań ochronnych stosowanych przez człowieka.
WYBRZEŻE NISKIE
Zasadniczym elementem wybrzeża niskiego jest plaża zbudowana z pisaków i żwirów wyrzucanych przez fale morskie, których siła nośna zmniejsza się w trakcie oddalania się od linii brzegowej (skutek tarcia o podłoże). Od strony lądu plażę zamyka wał burzowy, który powstaje w wyniku nanoszenia materiału piaszczysto-żwirowego przez fale sztormowe. Z pisaku zgromadzonego w wale wiatr usypuje wydmy. Równolegle do brzegu, w obrębie zbiornika morskiego ciągnie się ławica(rewa) oddzielona od plaży głęboką bruzdą. Powstaje w miejscu, gdzie fala powrotna niosąca materiał skalny zderza się z falą kipieli zmierzającą do plaży. Ławica przybrzeżna może podczas odpływu wynurzać się (lido) i odcinać zatokę zwaną laguną.
TYPY WYBRZEŻY
*WYRÓWNANE: mierzeje(kosy) odcinają dawne zatoki morza, tworząc zalewy lub jeziora przybrzeżne. Linia brzegowa wyrównuje się. Mierzeje budowane są z osadów nanoszonych przez płynące wzdłuż brzegu prądy morskie. Południowy Bałtyk, Zachodnia Francja nad Zatoką Biskajską.
*FIORDOWE: wybrzeże o silnie urozmaiconej linii brzegowej. Występują liczne, głęboko wcinające się w ląd, kręte zatoki - fiordy. Powstają na skutek zalania dolin U-kształtnych wyżłobionych przez jęzory lodowcowe w obszarze górskim. Norwegia, Grenlandia, Alaska, południowo-zachodnie Chile.
*SZKIEROWE: wzdłuż linii brzegowej występują liczne, skaliste wyspy o niedużej powierzchni. Ich powstanie związane jest z niszczącą działalnością lądolodów. Podłoże o mniejszej odporności zostało zdarte, a następnie zalane przez morze. Najtwardsze, mniej zniszczone wzniesienia(mutony) tworzą zaś wyspy. Finlandia, Szwecja nad Zatoką Botnicką.
*DALMATYŃSKIE: (nazwa od Dalmacji w Chorwacji) wybrzeże urozmaicają zatoki, półwyspy oraz wyspy o przebiegu równoległym do linii brzegowej. Zatoki to zalane doliny, natomiast półwyspy i wyspy są fragmentami grzbietów górskich. Wschodni Adriatyk. Ameryka Północna - Półwysep Kalifornijski.
*RAISOWE: cechy bardzo podobne do wybrzeża dalmatyńskiego, tylko układ grzbietów i dolin górskich, które uległy zalaniu, jest prostopadły do linii brzegowej. Francja - Półwysep Bretoński, Portugalia, południowo-zachodnia Hiszpania.
|