POZYTYWIZM
CZAS TRWANIA EPOKI
Daty graniczne epoki mają charakter orientacyjny. Jako datę początkową przyjmujemy rok l864 - rok upadku powstania styczniowego i reformy uwłaszczeniowej w Królestwie.
Mniej wyraźnie rysuje się data końcowa okresu, umieszczana zazwyczaj w latach 1890-1895. Nastąpiły wtedy w literaturze debiuty młodej, wyraźnie odmiennej generacji (Kasprowicz, Tetmajer. Żeromski). Pokolenie to wkrótce otrzymało miano Młodej Polski. które stało się nazwą następnego okresu. Zauważmy jednak, że w tym nowym okresie pokolenie pozytywistyczne było aktywne twórczo. wzbogacając swój dorobek utworami wysokiej wartości.
Około roku 1880 (stanowiącego wewnętrzną cezurę epoki) pokolenie pozytywistyczne osiągnęło dojrzałość twórczą i wysunęło się na plan pierwszy. Pojawili się także nowi autorzy. Maria Konopnicka, Antoni Sygietyński, Stanisław Witkiewiez (ojciec), Gabriela Zapolska, będący jakby pokoleniem pośrednim między pozytywistami a modernistami.
FILOZOFIA EUROPEJSKIEGO POZYTYWIZMU
Nazwa pozytywizm wiąże się ze stosowanym przez zachodnioeuropejski nurt filozoficzny terminem skonkretyzowanym przez Augusta Comte'a w 6-tomowym dziele pt. "Kurs filozofii pozytywnej". "Pozytywny" to wg Comte'a realny. użyteczny, pewny i ścisły, względny (żadne twierdzenie nie jest prawdziwe raz na zawsze). Pozytywny stosunek do świata polegał na: wierze w to, że świat jest poznawalny poprzez doświadczalną analizę, zaufaniu do nauki, ograniczeniu fantazjowania. stosowaniu metod badań zjawisk przyrodniczych do nauk humanistycznych i społecznych.
Tak pojmowany pozytywizm rozwijał się w Anglii i Francji. Jego przedstawiciele to: Herbert Spencer, John Stuart Mill, Hipolit Taine.
Spencer sformułował system poglądów ukazujący rozwojowy charakter wszelkich zjawisk. Ewolucjonizm (łac. rozwinięcie), bo tak nazywamy ten pogląd, głosił stopniowy proces zmian. zachodzących w granicach danej jakości - od form niższych. prostszych, do bardziej złożonych, doskonalszych. Spencer był uczniem Darwina i przeniósł jego teorię na społeczeństwo, uważając, że wraz z postępem nauki i poprawianiem się warunków życia następuje rozwój intelektualny i moralny człowieka.
August Comte - filozof francuski, twórca utylitaryzmu - myśl ludzka ma służyć w poznaniu prawdy, każdy może poznać świat tylko dzięki prawdzie racjonalnej, wszelkie zjawiska duchowe nie istnieją gdyż nie można ich sprawdzić
J. S. Mill sformułował pogląd etyczny zwany utylitaryzmem (łac. Użyteczność, korzyść). Głosił on, że to co dobre jest pożyteczne, że miarą słuszności postępowania winna być użyteczność jego skutków. Utylitaryzm to akceptacja postępu użytecznego ze względu na zaspokojenie potrzeb, to wartościowanie jednostek z punktu widzenia ich produktywności i pożyteczności dla społeczeństwa, to wreszcie kult pracy jako najważniejszej wartości w życiu.
H. Taine uważał, że los i charakter jednostki ludzkiej uzależniony jest od środowiska i dziedziczności. Pogląd ten nazywamy determinizmem. Człowiek jest zdeterminowany przez czynniki biologiczne (cechy, jakie dziedziczy), środowisko. w którym się wychowuje i moment historyczny, w jakim przyszło mu żyć.
Tak ograniczony jest także pisarz i jego dzieło. Inne hasła programowe, związane ze światopoglądem pozytywistycznym, to:
Scjentyzm (łac. naukowy), pogląd, że we wszystkich dziedzinach badań. łącznie z filozofią, należy stosować metody nauk przyrodniczych: obserwacje, doświadczenie, analizę, uogólnienie. Scjentyzm to bezwzględne zaufanie nauce i wiedzy opartej na rozumie. Pogląd ten będąc rozwinięciem oświeceniowego stosunku do intelektu, "myślę więc jestem", wiąże się z tradycją empiryczną.
Utylitaryzm etyka, według której dobro polega na pożytku, jaki ciągnie jednostka i ogół z dobrego postępowania jednostki; w tym pożytku widzi każdy osobnik swoje szczęście. Kierunek rozwinął się szczególnie w nowszej filozofii angielskiej. Zadania sformułował J. Bentham w haśle: największe szczęście jak największej liczby ludzi. — U t y l i t a r n y , pożyteczny, połączony z korzyścią.
Agnostycyzm, kierunek filozofii, który pierwszą przyczynę wszechrzeczy uznaje za „niepoznawalną”. Nie zaprzecza pierwiastka nadprzyrodzonego, ale pozostawia go wierze: wiedza nie może się opierać na metafizyce i teologii spekulatywnej. To, co można zbadać jest względne, jest to mianowicie stała „siła”, wywołująca zjawiska natury materialnej i psychicznej. A zatem tylko o świecie zjawisk możemy osiągnąć jakąś wiedzę. Z tej siły wpływają wszystkie przeobrażenia, dokonywujące się przez ewolucje i dyssolucje, tzn. przez rozwój, wiodący do zespolenia w całość i rozkład, polegający na rozerwaniu powstałych związków. Głównym przedstawicielem agnostycyzmu jest Anglik Herbert Spencer.
Liberalizm, kierunek polityczny , domagający się zapewnienia jednostce pewnej sfery praw indywidualnych, w którą nie sięga ingerencja państwa, społeczeństwu zaś pewnej sumy wolności oraz udziału w rządach.
Monizm przyrodniczy towarzyszy scjentyzmowi. Jego zwolennicy ujmowali historię jako odmianę procesu przyrodniczego, nakazywali rozpatrywać stosunki międzyludzkie w kategoriach przeniesionych z biologii. W strukturze charakteru człowieka doniosłą rolę przyznawali czynnikom biologicznym, panującym nad intelektem i wolą.
Organicyzm porównywanie społeczeństwa do organizmu, którego wszystkie elementy ze sobą współpracują i "wymieniają między sobą usługi". w społeczeństwie - organizmie każda klasa społeczna jest takim odrębnym organem. Aby całość zachowała się, każdy jej element musi dobrze i wydajnie funkcjonować.
PRZEDSTAWICIELE POZYTYWIZMU W POLSCE
Główne założenia pozytywizmu polskiego sformułowali absolwenci Szkoły Głównej oraz publicyści: Aleksander Świętowski, Eliza Orzeszkowa. Bolesław Prus, Henryk Sienkiewicz, Adolf Dygasiński, Piotr Chmielowski (krytyk. historyk literatury). Józef Kotarbiński (krytyk teatralny, reżyser. aktor) oraz Julian Ochorowicz, Bolesław Limanowki.