Skutki komercjalizacji mediów masowych według Ryszarda Kapuścińskiego
1. Głównym celem większości nadawców i wydawców jest komercja - przynoszenie zysku inwestorom.
Ich działalność ma przyciągnąć uwagę odbiorcy. Taki stan rzeczy niesie ze sobą obniżenie jakości przekazywanych treści. Media pokazują tylko to, co przyciąga uwagę publiczności, oferowaną następnie reklamodawcom jako towar na sprzedaż. Kryterium wartościującym informacje przestała być prawda, stała się nim natomiast kategoria rynkowa - atrakcyjność.
Ryszard Kapuściński pisał na ten temat: „Właściciele mediów nie pytają dziś czy ta informacja jest prawdziwa, tylko czy jest ciekawa, czy da się ją dobrze sprzedać. Dawniej wołano «prasa kłamie», dziś «prasa jest nudna». Dawniej zarzucano prasie, że nie informuje, stawiając znak równania między wiedzą a rozumieniem świata. Aktualna praktyka mediów unieważnia takie równanie. Informacja nie jest synonimem wiedzy ani rozumienia”.
2. Zdecydowana mniejszość mediów nastawiona jest na rozwój intelektualny
i etyczny odbiorców. Z kolei odmienne zadania mediów komercyjnych i opiniotwórczych mają swoje odzwierciedlenie w wartości emitowanych treści i jakości przekazów, które z kolei są funkcją współczesnej kultury dzielonej na kulturę wysoką i masową. Wciąż funkcjonują „poważne pisma, radiostacje, programy telewizyjne i w nich zachowało się poważne dziennikarstwo w starym stylu”. W takich ambitnych mediach głównym imperatywem jest pokazywanie prawdy, ukazywanie źródeł procesów i zjawisk, przewidywanie ich skutków, czyli podawanie „rzetelnego i pogłębionego obrazu świata”.
3. Konsekwencją współczesnej dominacji mediów komercyjnych jest dezaktualizacja pojęcia środków przekazu jako „czwartej władzy”. Przestały on pełnić przede wszystkim role ośrodka opiniotwórczego i instytucji kontrolnej na rzecz dochodowego przedsiębiorstwa.
W jaki sposób uzasadnia on taką tezę? W opinii Kapuścińskiego wcześniej media pełniły rolę „przewodnika, siły orientującej społeczeństwo”. Czytelnicy gazet czerpali z nich nie tylko informacje lecz również kształtowali, na podstawie zawartej tam wiedzy i opinii, swoje poglądy, obraz świata. Prasa brała odpowiedzialność za „kształt państwa” i „poziom świadomości społecznej”.
Informacja nie jest już wiadomością posiadającą obiektywną wartość: „Odkąd prawa dyktuje rynek główna wartość informacji przestała być utożsamiana z prawdą. Centra medialne zostały opanowane przez wielki kapitał, ponieważ okazało się, że informacja jest towarem, który przynosi największe zyski (...) Tradycyjnie pojmowana niezależność mediów praktycznie już nie istnieje. Media są sprzęgnięte z gospodarką i kapitałem, a z punktu widzenia kapitału informacją rządzą takie same prawa jak reklamą. Prawda ma się przede wszystkim sprzedawać, czyli musi być atrakcyjna. Informacja może być ważna i prawdziwa, ale nie posiadając żadnej atrakcyjności nie pójdzie w mediach”.
4. Według Kapuścińskiego, zróżnicowanie na media komercyjne i niekomercyjne ma swoje odzwierciedlenie również w charakterystyce odbiorców.
Media masowe skierowane są do „biernego odbiorcy, bezrefleksyjnego konsumenta” zapatrzonego w ekran telewizora, którego obraz nie pobudza do myślenia, a działa jedynie na emocje. Media niekomercyjne kierują swoje propozycje do „odbiorcy aktywnego”, który wykorzystuje odbierane treści do kształtowania swoich opinii o świecie, poglądów na rzeczywistość - ocen zjawisk i procesów. Zatem poziom programów w mediach elektronicznych i artykułów w prasie jest odbiciem potrzeb społecznych. Gdyby odbiorcy w większym stopniu chcieli przyswajać treści na wysokim poziomie liczba mediów masowych by się zmniejszała. Obecnie proces rozwoju w tym zakresie ma tendencję odwrotną. Zdaniem Kapuścińskiego polskie społeczeństwo wypada źle na tle społeczeństw europejskich, gdyż znajduje się wciąż „na dorobku”. W związku z tym, w stosunku do zachodnich Europejczyków, mniej uwagi i środków może poświęcać na odbiór kultury wysokiej .
Jednakże projekty telewizji interaktywnej niosły - według Kapuścińskiego - nadzieję na odwrócenie trendu powiększania się liczby „biernych odbiorców: „Dawniej mówiło się, że telewizja wychowuje biernego oglądacza. Ale nowa telewizja komunikacyjna, która pozwala odbiorcy ingerować w treść przekazu, wychowuje czynny, kreatywny umysł. Przyzwyczailiśmy się traktować media nieufnie: «góra» manipuluje, prasa kłamie. Dzięki telewizji komunikacyjnej to się zmienia. Możemy sami nadawać, proponować swoja twórczość, bez jakiejkolwiek cenzury. Z narzędzia ogłupiania społeczeństwa media mogą stać się środkiem demokratyzacji .
Szerzej:
Bogdan Borowik, Obraz mediów przełomu wieków w publicystyce Ryszarda Kapuścińskiego, [w:] Ryszard Kapuściński - wizja świata i wartości, red. Arkadiusz Dudziak, Agnieszka Żejmo, Olsztyn 2009.
2