KULTURA JAKO WYRÓŻNIK CZŁOWIEKA
KULTURA, CZYM JEST A CZYM NIE JEST
Zaczynając swoje rozważania na temat tego czy kultura jest wyróżnikiem człowieka należy się najpierw zastanowić, czym ona jest i co oznacza ten termin. Samo określenie wywodzi się z języka łacińskiego („cultura mentis”) i oznacza dosłownie: „uprawa ziemi". Po raz pierwszy słowa kultura, jako określenia pierwszej w historii literatury koncepcji filozoficznej użył Cyceron w dziele „Disputationes Tusculanae”. Pisał:
"Czymże bez ciebie bylibyśmy nie tylko my, ale czym byłoby w ogóle ludzkie życie? Tyś pozakładała miasta, ty rozproszonych ludzi powołałaś do życia społecznego, ty zespoliłaś ich między sobą najpierw przez wspólne osiedla, później przez małżeństwa, a wreszcie przez wspólnotę mowy i pisma. Tyś wynalazczynią praw, nauczycielką dobrych obyczajów i ładu."
Od tego momentu terminu kultura zaczęto używać jako powiązania z czynnościami ludzkimi takimi jak kształcenie, doskonalenie czy pielęgnowanie.
Nowoczesne znaczenie kultury zostało po raz pierwszy zastosowane 1 688 roku przez Samuela Pufendorfa w pracy „De iure naturae et gentium”, gdzie słowa: cultura czy cultura animi miały oznaczać wszelkie wynalazki wprowadzone przez człowieka (instytucje społeczne, ubranie, język, moralność kierowaną przez rozum i obyczaje). W ciągu wieków słowo to było coraz częściej używane przez filozofów, a potem także uczonych zajmujących się naukami społecznymi. Rezultatem tego procesu stała się jego wieloznaczność. Dlatego też dzisiaj w użyciu przez naukowców z różnych dziedzin, słowo to będzie co innego oznaczać. I tak dla archeologa kultura oznacza: -"zbiór rzeczy materialnych znalezionych na miejscu wykopalisk, wykonanych z kamienia, metalu, kości bądź drewna", dla psychologa -"zbiór, do którego wchodzą przede wszystkim zachowania jednostki, jej myśli, uczucia i reakcje; kultura przejawia się poprzez zbiór reguł i motywów postępowania, form ekspresji, nakazów i zakazów, ocen i sądów", natomiast dla socjologa - "wydzielony obszar życia i działalności grup ludzkich" .
POSZUKIWANIE WYRÓŻNIKA CZŁOWIEKA
Od najdawniejszych czasów, odkąd zaczęła się rozwijać nauka i odkąd ludzie zdali sobie sprawę ze swojej wyższości nad innymi zwierzętami, poszukuje się odpowiedzi na pytanie - czy są takie rzeczy, cechy, które byłyby właściwe jedynie dla naszego gatunku? Czy jest coś, czego nie mają inne zwierzęta? Wszystkich zainteresowanych łączyło przekonanie, że muszą być takie cechy. Jednak dzieliły ich określenia tego wyróżnika. Jedni podawali, że umiejętność mowy i porozumiewania się za pomocą symboli jest taką cechą. Inni z kolei uważali, że człowiek jako jedyny potrafi używać narzędzi. Kolejni zwracali uwagę na fakt, iż jesteśmy zwierzętami żyjącymi w społeczeństwie.
Wielu filozofów uważało jednak, iż każde z tych określeń wskazuje jedynie jedną z wielu cech człowieka, która wyróżnia go spośród pozostałych zwierząt. One nie wykluczają się wzajemnie a wręcz przeciwnie - uzupełniają się. Toteż w końcu doszli oni do wniosku, że: „człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury” . W tym znaczeniu mówimy więc, iż kulturą jest wszystko, co zostało przez człowieka stworzone, czego się nauczył i co potrafi w drodze pozagenetycznego dziedziczenia przekazać innym ludziom.
Nie trzeba chyba nikogo specjalnie przekonywać, iż jest to cecha odróżniająca nas od innych zwierząt. Jej tworzenie warunkuje nasz rozwinięty mózg, który także jest typowy tylko dla gatunku ludzkiego. W świece zwierząt możemy również znaleźć typowe dla kultury cechy. Pojawiają się one jednak w formie zalążkowej i dlatego nie są one tak typowe dla tych gatunków. U pszczół zauważyć można formę społeczna życia codziennego oraz możliwość porozumiewania się za pomocą symboli, jakim jest taniec. Jednak nie potrafią one mówić ani posługiwać się narzędziami. Wiele gatunków zwierząt potrafi dostosowywać się do nowych warunków środowiskowych, jednak ich ograniczone możliwości porozumiewania się nie pozwalają im na pozagenetyczne dziedziczenie tych informacji. W przypadku człowieka sprawa jest prosta. Uczymy się nowych rzeczy, posiadamy bagaż doświadczeń, który za pomocą języka, pisma, umiejętności czytania, potrafimy zachować dla swoich potomków, a oni z kolei potrafią te informacje odczytywać i wykorzystać w swoim życiu.
CHARAKTERYSTYKA KULTURY JAKO CHECHY TYPOWEJ DLA LUDZI
Barbara Szacka przedstawia cztery cechy kultury jako atrybutu człowieka. Są nimi fakt, iż obejmuje całe ludzkie życie, iż nie ma charakteru wartościującego, że jest tworem zbiorowym i, że cały czas narasta i przekształca się w czasie.
Mówimy, że kultura obejmuje całe nasze życie. Niektórzy mogą się temu dziwić. Jednak w rzeczywistości nie zdajemy sobie sprawy, że nawet tak zwyczajne sprawy, jak oddychanie, odżywianie czy wydalanie i rozmnażanie (podstawowe czynności życiowe każdego żywego organizmu) znajdują się pod jej wpływem. Szacka za przykład podaje odżywianie.
Człowiek potrzebuje pokarmu do życia, gdyż warunkuje on funkcjonowanie całego organizmu. O tym, co spożywany, od najdawniejszych czasów decydują zasoby naturalnego środowiska. Ludzie żyjący nad morzem mają możliwość jadania ryb i skorupiaków, podczas gdy ci, którzy mieszkają w ciepłych klimatach mają pod dostatkiem egzotycznych owoców. Jednak, dlaczego ludzie nie jedzą wszystkiego, co się nadaje do spożycia?
Różne ludy z różnych stron świata mają odmienne zdanie na temat tego, co można jadać. Najsmaczniejsze dla Chińczyka psie mięso budzi obrzydzenie u Anglika czy Francuza. Podczas gdy jednak ten sam Francuz zajada ze smakiem żabie udka, budzi to wstręt u naszych rodaków.
Wpływ kultury widać jednak nie tylko w temacie produktów nadających się do spożycia. Także sposoby przyrządzania, podawania oraz zjadania posiłków ona warunkuje. Potrawy przygotowuje się na różne sposoby z różnymi dodatkami. Istnieją najrozmaitsze sposoby spożywania posiłków. Polacy jedzą nożem i widelcem, podczas gdy w Chinach jada się wyłącznie pałeczkami, a Etiopii rękami odrywa i zjada się kawałki placków. Podobnie rzecz ma się z piciem herbaty. Dla naszego rodaka napój ten jest normalnym, codziennie pitym do śniadania czy kolacji. Dla Chińczyków sposób jej parzenia i picia stanowi istny rytuał, natomiast Anglicy na filiżankę herbaty robią sobie specjalna przerwę w ciągu dnia.
Wpływ kultury można także zauważyć podczas siadania do stołu oraz kolejności spożywania posiłków. My zasiadamy do stołu na krzesłach, Chińczycy i Japończycy z kolei na poduszkach w pozycji klęczącej spożywają posiłki.
Kultura nie ma charakteru wartościującego. Nie każdy zdaje sobie sprawę z faktu, iż nie tylko to, co dobre i szlachetne, co piękne jest jej elementem. Składnikami kultury są także rzeczy budzące nasz sprzeciw i oburzenie, te, które na co dzień uważamy za złe czy niemoralne. Szacka pisze: „ w rezultacie o żadnym człowieku nie możemy powiedzieć, że jest bez kultury, a co najwyżej, że jego kultura nam się nie podoba.”
Kolejną cechą kultury jest fakt, iż jest ona tworem zbiorowym. Oznacza to,że aby cos wymyślone przez człowieka stało się jej częścią musi być zaakceptowane przez większą część społeczeństwa. Kultura powstała i rozwija się bowiem poprzez kontakty międzyludzkie. Ludzie uczą się wzajemnie, jak reagować i zachowywać się w nowych okolicznościach. Jeden człowiek zachowujący się w jemu znany sposób, będzie uznany za dziwaka. Osoba pisząca pamiętnik także nie wnosi wkładu w rozwój kultury. Jednak, gdy zachowanie danego osobnika zacznie być naśladowane przez innych a nasz pamiętnik wprowadzony w obieg społeczny, wtedy przyczynia się do rozwoju kultury i staje jej częścią.
Kultura narasta i przekształca się w czasie. Szacka pisze o niej jako o skumulowanym doświadczeniu, które jest „przekazywane z pokolenia na pokolenie w drodze pozagenetycznego dziedziczenia” . Gdybyśmy cofnęli się o kilka wieków wstecz, zauważylibyśmy różnice pomiędzy naszym, a współczesny ludziom żyjącym w przeszłości sposobem bycia. Nie dziwi więc nikogo fakt, iż nasi dziadkowie nie nadążają za nami, wnukami. To, co dla nas jest już przeżytkiem, dla dziadków było częścią kultury młodzieżowej w czasach ich młodości. I odwrotnie, to, co dla nas jest normalne, im wydaje się oszałamiające. Wszystkie te elementy będą jednak przechodzić w następne pokolenia, które będą je wzbogacać i urozmaicać, przez co powstaną nowe zasoby kulturalne, które przyczynia się do jej rozwoju.
Można powiedzieć, że tradycja jest składnikiem bardzo ważnym a nawet niezniszczalnym. Świadomość wspólnych tradycji jest tak silna jak siła przyrody. Dlatego kultura jest niczym niezłomny atrybut życia codziennego. Od dnia, kiedy człowiek uświadomił sobie istnienie kultury, do dnia dzisiejszego, każda osoba od najmłodszych lat ma do czynienia z jej składnikami. Dzięki nim następuje uczłowieczenie każdego z nas. Najpierw dzieje się to z pomocą ludzi dorosłych, którzy to uczą, przedstawiają dobre i złe strony życia, pokazują jak trzeba sobie radzić. Żeby jednak dziecko pojęło, jak to wszystko realizować, najpierw wpajane są te wszystkie wartości, tradycje. Po jakimś czasie człowiek ten zaczyna to rozumieć i cenić, że kultura jest czymś ważnym i nieodzownym do istnienia w społeczeństwie. I dzięki temu następuje wzrost aktywności ludzkiej - człowiek nabiera odwagi do zmierzenia się z tym światem i jest gotów do przekazywania składników i samej kultury dalszemu pokoleniu.
TREŚĆ KULTURY
W toku nauki i przyswajania wiedzy o świecie nauczyliśmy się zakwestionować przynależność do kultury pewnych przedmiotów materialnych. O pewnych rzeczach się uczymy, o innych musimy jedynie wiedzieć, jak je produkować i jak się nimi posługiwać. Za treść kultury uznano więc: „wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z nich normy, a także sankcje skłaniające do ich przestrzegania” .
Wzory sposobów myślenia, reagowania i odczuwania mówią, jak należy postępować lub, co odczuwać, lub, jakim odczuciom dawać upust w danych okolicznościach. Mogą być idealne lub realne. Te pierwsze pełnią bazę wzorców dal ludzi. Te drugie ujawniają, jak się ludzie zachowują naprawdę. Wzory realne mogą z kolei być jawne i ukryte. Z istnienia tych pierwszych zdajemy sobie sprawę - oblewanie się wodą na Śmigusa Dyngusa. Natomiast z wzorów ukrytych korzystamy, nie mając pojęcia o ich istnieniu.
Wartości to przedmiot materialny i nie „ w stosunku, do którego jednostki lub zbiorowość przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”. Jednak w zależności od człowieka lub grupy ludzi, dane wartości mają inną wartość. Dlatego mówimy o różnych systemach wartości.
Wyróżniamy trzy rodzaje wartości: uznawane, realizowane i odczuwane. Te pierwsze to takie, o których wiemy, że są atrakcyjne i, że powinniśmy je cenić. Akceptujemy je i dążymy do ich realizacji, często poprzez przymus zewnętrzny. Wartości odczuwane zostały wchłonięte tak głęboko, że stały się częścią naszego życia. Można powiedzieć, że są one naszą własną naglącą potrzebą - dla melomana wartością odczuwaną jest potrzeba słuchania muzyki czy pójścia na koncert. Realizowanymi wartościami z kolei mogą być dwa poprzednie przykłady.
Konieczność dokonywania wyborów pomiędzy tym,które wartości realizować mamy w pierwszej kolejności, prowadzi do konfliktu wartości. Zazwyczaj rozstrzygamy go bez trudu. Są jednak przypadki, kiedy konflikt występuje pomiędzy wartościami i jednakowej wadze. Wtedy wybór nie jest już tak oczywisty, na przykład wybór pomiędzy życiem osobistym a karierą zawodową.
Norma to jakaś reguła, przepis wedle których żyje dana osoba lub grupa osób. Wyrasta ona z wartości i wiąże się z poczuciem powinności. Norma określa moralność, obyczaje i zwyczaje.
Sankcje - czyli kary i nagrody, za pomocą których zachęca się do zachowań pożądanych lub zniechęca do niepożądanych. Mogą mieć charakter formalny (regulowane przepisami -Kodeks Karny) i nieformalny (nagrodą nieformalną może być szacunek w otoczeniu, jakim dana osoba się znajduje)
Kultura i jej składniki są właśnie czymś, co różni nas od świata zwierząt, z którego poniekąd udało nami się dzięki niej uciec.
Podsumowując pracę mogę stwierdzić, że nie tyle sama w sobie jak jej składniki są ogromnie ważne w naszym życiu. Jest jego fundamentem bez względu na to czy żyjemy z tą świadomością, czy nie; czy chcemy w tym uczestniczyć; czy wręcz jesteśmy przeciwko temu. Można jej nie aprobować w całości, ale najmniejsza część kultury jest zawsze obecna w naszym życiu. Możemy się do tego nie przyznać, ale najmniejszy gest, najmniejsze zdanie, a nawet rzeczy gesty zdarzające się pozanoszą świadomością będą świadczyć, że człowiek jest choć w najmniejszym stopniu kulturalny i jest poddawany procesowi kultury. Wszystkie te gesty, słowa są przyczynami jej rozwoju, postępu a także tego, że ulega ona procesowi przemiany w czasie i narastania.
Każde pokolenie coś wnosi do kultury. Coś bardziej lub mniej wartościowego. Wiadomo jednak, że inni będą z tego korzystać. Kultura staje się dumą poszczególnych społeczeństw, grup itp. Nie jest to zwykła rzecz, która za jakiś czas przestanie istnieć. Jej koniec będzie można zanotować w momencie śmierci ostatniej istoty żywej, czyli w chwili końca świata.
Jak więc widzimy jest ona wyróżnikiem człowieka, gdzyz, jak stwierdziła Antonina KłosKowska: „człowiek jest twórcą i uczestnikiem kultury” . Bez człowieka ona nie istnieje, bez niej nie istnieliby ludzie.
BIBLIOGRAFIA:
1. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa 2003;
2. Kłoskowska A., Kultura Masowa, PWN, Warszawa 1981
3. Kłoskowska A., Socjologia Kultury, PWN, Warszawa 1996
4. Szacki J., Historia Myśli Socjologicznej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2004;
5. WWW.wikipedia.org - encyklopedia internetowa