KSZTAŁCENIE RUCHOWE OSÓB ZDROWYCH I NIEPEŁNOSPRAWNYCH
Do problemu kształcenia ruchowego trzeba podejść w ujęciu rozwojowym, bo inaczej przedstawiają się pierwsze umiejętności ruchowe, a inaczej w późniejszym życiu, gdy tworzą się nowe wzorce ruchowe i doskonalą się poszczególne zdolności motoryczne.
Osoby zdrowe pierwsze umiejętności nabywają już jako niemowlaki- spontanicznie. Dla tego okresu nie ma żadnej specyficznej formy kształcenia ruchowego. Odbywa się to w rodzinie, a kształcenie ruchowe nie wymaga integracji. Impulsem dla rozwoju ruchowego jest najbliższe otoczenie, bodźce środowiska zewnętrznego. Rolę odgrywa tu chęć poznania środowiska i naśladowania zachowań bliskich osób. Trzeba zapewnić atrakcyjne środowisko zewnętrzne i zachęcać dziecko do ruchu, nie hamowanie jego zapędów ruchowych. Ważne jest uświadomienie rodzicom, by nie wyprzedzali etapów rozwoju, by nie stawiali wymagań ponad możliwości dziecka. Jeśli więc dostarczy się dziecku odpowiednich bodźców i stworzy możliwości poruszania się, to rozwój ruchowy będzie przebiega zgodnie z normalnym schematem. Warunki te zapewniają właściwą integrację sensomotoryczną, leżąc u podstaw omawianego rozwoju. Podobnie sprawa przedstawia się w późniejszych okresach- po niemowlęcym i przedszkolnym. Wtedy rozwój przebiega spontanicznie, przez zabawę, obserwacje i naśladowanie rówieśników. Część dzieci uczęszcza do przedszkola, gdzie pojawiają się formy kształcenia ruchowego- zabawy ruchowe, czasem ze sprzętem i przyborów kształtujących integracje sensomotoryczną.
W sensie powszechnym, dopiero okres szkolny przynosi zorganizowane kształcenie ruchowe, w postaci lekcji wychowania fizycznego, gdzie celem jest wszechstronne oddziaływanie na ruchowy rozwój dziecka. W ten sposób przez szereg lat realizowane są kolejne cele wychowania fizycznego uczniów, z wykorzystaniem rozmaitych środków i form. Możliwość realizacji celów wykracza poza perspektywę jednej czy kilku lekcji.
Zwykle są długoterminowe cele realizowane tzw. ciągów metodycznych. Sytuację komplikuje fakt, że równolegle zachodzą zmiany morfologiczne w organizmie co czyni zlożoną problematykę. Znajomość tych zagadnień dla fizjoterapeutów jest zbędna, bo jest nie związana z ich zawodem. Mimo to, realizowane treści metodyki wychowania fizycznego będą dla nich cenne ze względu na pracę z: niepełnosprawnymi w wieku rozwojowym i pewne analogie i wspólne elementy tej metodyki, również metodyki wychowania fizycznego.
W wychowaniu fizycznym chodzi o wszechstronne ,elementarne umiejętności ruchowe, dalsze kształcenie ruchowe ukierunkowane jest na umiejętności specjalne i utrzymanie sprawności ogólnej. Nastawione jest to na doskonalenie zdolności motorycznych, które wymaga specjalnego podejścia.
Kształcenie ruchowe osób niepełnosprawnych wchodzi w problematykę kinezyterapii. Postrzegamy je dwuaspektowo- inaczej, gdy pierwsze umiejętności ruchowe nabywane są w patologicznych warunkach, inaczej, gdy zostały utracone lub ograniczone przez uraz, chorobę. Chodzi tu o edukację i reedukację ruchową w warunkach odmiennych od fizjologicznych.
W pierwszym przypadku konieczna jest interwencja zewnętrzna, po pierwsze niezbędna jest stymulacja rozwoju, który może ulec zahamowaniu w tych warunkach. Konieczne jest tutaj powodowanie by rozwój ten przebiegał z fizjologicznymi wzorcami(zasada rozwojowa). Wchodzi to w zakres odrębnej i złożonej problematyki rehabilitacji dzieci. Zaniedbanie edukacji ruchowej w tych przypadkach pozostawia nie raz trwale skutki na cale życie w postaci ograniczeń ruchowych. Ważne jest wytworzenie wzorców funkcjonalnych. Dlatego fizjoterapeuci muszą znać fizjologiczny przebieg rozwoju, możliwości oddziaływania na ten rozwój i umiejętność sterowania kompensacją w warunkach patologicznych. W reedukacji utraconych umiejętności ruchowych widzimy złożoną sympatologie dysfunkcji ruchowych. Dlatego nie ma gotowych schematów postępowań. Kluczem jest diagnoza, ogólna i szczegółowa. Diagnoza ogólna oparta jest na znajomości klinicznych podstaw fizjoterapii, daje pogląd na temat rozwoju objawów, przebiegu choroby, rokowania i jej zejścia. Ukazuje czego można się spodziewać, czemu trzeba zapobiegać, co należy usuwać bądź łagodzić i jakie mogą być ostateczne konsekwencje w sferze możliwości ruchowych. Pozwala ustalić plan usprawniania, określić jego cele-ogólne i etapowe- i metodę postępowania. Diagnoza szczegółowa dotyczy objawów na każdym etapie usprawniania. Informuje o nieprawidłowościach, które w danym momencie są usuwane, łagodzone, kompensowane. Określa cele szczegółowe, dobiera formy i środki postępowania np. konkretne ćwiczenia, jest domeną kinezyterapii. Mówi się tu o reedukacji ruchowej i szczegółowym wpływie na zdolności motoryczne bądź złożone akty ruchowe, które bazują na zdolnościach koordynacyjnych.
Edukacja i reedukacja chodu
Chód jest podstawowym sposobem przemieszczania się człowieka w przestrzeni. Według Degi jest to naprzemienne gubienie i odzyskiwanie równowagi ciała w fazach podporu i wykroku. Podczas chodu jedna kończyna dolna stoi na podłożu( faza podporu) , druga robi wykrok( jest przenoszona). Zaburzona w ten sposób równowagę można odzyskać, gdy kończyna wykroczna przejmie podpór i środek ciężkości zostanie przeniesiony na płaszczyznę podparcia. Chód należy do złożonych zdolności koordynacyjnych. Kształtowany jest na bazie stereotypów ruchowych pierwszego rzędu. Opanowanie tych umiejętności przez zdrowe dzieci wymaga specjalnej edukacji. I tak normalna aktywność ruchowa dziecka przychodzi samoistnie, podobna dla całego gatunku ludzkiego. Chód poszczególnych osób różni się, ale wzorzec jest wspólny i jest on brany pod uwagę podczas reedukacji chodu. Potrzeba edukacji chodu zachodzi u dzieci ze schorzeniami np. neurologicznymi i wymaga odrębnego podejścia-specjalne metody kinezy terapeutyczne.
Istnieje wiele przyczyn gdzie potrzebna jest reedukacja chodu- przywracanie możliwości chodzenia i przybliżanie chodu do wzorca fizjologicznego. Wymienia się pięć grup przyczyn zaburzeń chodu: zmiany anatomiczne układu kostno-stawowego, czynne procesy chorobowe w tym układzie, schorzenia neurologiczne, amputacje kończyn dolnych i inne. Problem reedukacji chodu rozpatrujemy w ujęciu etapowym:
Przygotowanie do nauki chodzenia- rozpoczynamy u osób leżących. Zapobieganie i likwidowanie przykurczy. Chodzi tu o wzmocnienie mięśni, które utrzymują pionową pozycję i przemieszczają kończyny dolne. Również wzmacniamy mięśnie obręczy ramiennej i kończyn górnych, które przejmą część funkcji podporowej na różnych przyrządach. Drugim problemem jest pionizowanie osoby, dotyczy dłużej leżących, i chodzi o przystosowane układu chodzenia do przy w zmiennych warunkach i przygotowanie kończyn dolnych do przejęcia ciężaru ciała. Pionizacja jest bierna- stół pionizacyjny, gdzie stopniowo zwiększa się kąt i czas przebywania w tej pozycji, lub czynna- polegająca na przechodzeniu z pozycji leżącej, prze pól siedzącą do siedzącej, a potem z podudziami poza łóżkiem, następnie pozycja stojąca z podtrzymaniem. Można wykonać ćwiczenia oddechowe i równoważne. Trzecie element tego etapu dotyczy obciążania kończyn, przenoszenie ciężaru ciała z nogi na nogę, wysuwania kończyn dolnych i prostych reakcji równoważnych.
Na tym etapie w razie potrzeby wyrównujemy długość kończyn np. wkładki do butów lub zastosowanie stabilizatora.
Właściwa reedukacja chodu-zróżnicowana, indywidualna dla potrzeb pacjentów. Warto zwrócić uwagę na odciążenia i stabilizację, bo w niektórych chorobach konieczne jest odciążenie lub ustabilizowanie układu ciała, niekiedy obu elementów łącznie. Odciążenie uzyskujemy przez dodatkowe punkty podparcia a stabilizacje przez zwiększenie płaszczyzny podparcia. Część tego typu zadań przejmowana jest też przez kończyny górne a ich realizacja wymaga pomocy(sprzętu).
W ujęciu metodycznym-zasada stopniowania trudności- trzeba uświadomić, że odciążenie i stabilizację ciała uzyskujemy w podwieszeniu- w środowisku wodnym. Później można zastosować pomoce stabilne(poręcze), na końcu niestabilne(kule).Dobór sprzętu pomocniczego zależy od przyczyny zaburzeń chodu. Chód o kulach określa się mianem taktu: dwu-, trój, czterotaktowy.
O wielkości obciążenia chorej kończyny decyduje lekarz, ale edukację pacjenta prowadzi fizjoterapeuta. Obciążenie sprzyja gojeniu złamań i zapobiega osteoporozie immpobilizacyjnej. W chodzie o kulach z pełnym odciążeniem kończyna odciążona powinna być stawiana na podłożu bez przejmowania obciążeń, by nie doszło do przykurczy w stawie biodrowym i kolanowym. Obciążenie lub odciążenie jest trudne, oceniając chód metodami subiektywnymi obciążenie kojarzy się z określeniem pełnego podporu, podczas gdy z rzeczywistymi wartościami maksymalnymi mamy do czynienia podczas pełnego obciążenia pięty i odbicia. Wyraźnie oddaje nam to dynamogram normalnego chodu człowieka. (p. ryc.1) Stabilność osiągamy etapowo co przedstawia nam chodzenie o kulach (p.ryc.2,3)
W chodzeniu o poręczach możemy wykorzystać wszystkie możliwości z ryciny a w balkonikach są one ograniczone, bo kończyny górne są w podporze. Istotne jest dopasowanie długości kul. Wyróżniamy kule łokciowe i pachowe. Często w trakcie chodu korygowana jest wysokość kul. Dobierając odpowiedni krok uwzględniamy: stan ogólny pacjenta(sile, koordynację, równowagę), główny cel pomocy(odciążenie lub stabilizację), ekonomikę chodu, bliskość z wzorcem chodu fizjologicznego. W procesie reedukacji chodu ważne jest rozeznanie co do odwracalności bądź nieodwracalności jego zaburzeń. Dążymy do optymalnego skompensowania niedostatków chodu. Nie możemy dopuścić do wytworzenia się nieprawidłowego stereotypu chodu(trudny do usunięcia). Należy pamiętać o asekuracji pacjenta i reakcjach ochronnych tj, bezpieczne upadanie(rozpoczynamy od zadań prostych do złożonych i kończymy ćwiczeniami padów po wytrąceniu z równowagi), czy sprawne podnoszenie się. Przy braku możliwości obciążania kończyny dolnej uczymy siadania i wstawania z krzesła z pomocą kul. (p.ryc 4). W niektórych stanach chorobowych reedukację chodu zaczynamy od nauki chodu krokami o różnej długości w różnym tempie np. ćw. Frenkla. Problemem jest nauka chodu u amputowanych w obrębie kończyn dolnych, konieczne jest wyrobienie wyczucia układu podporowo lokomocyjnego(kikut plus proteza) i opanowanie odmiennych od normalnych wzorców ruchowych. W przenoszeniu wykorzystujemy silę bezwładności. Problemem jest wyuczenie wstawania po upadku(przez nogę zdrową).
Doskonalenie chodu- likwidacja ułatwień, wprowadzenie utrudnień, tory przeszkód. Doskonalimy tu poruszanie się w różnych warunkach-schody, pochylnie(góra, dół, przód, bok, tył, po różnej nawierzchni). Dotyczy to również osób zmuszonych do trwałego korzystania z kul. W chodzeniu po schodach stosujemy krok odstawno- dostawny
( wchodzenie- pierwszy krok robi noga zdrowa, schodzenie-noga słabsza zaczyna- pamiętamy o asekuracji). Doskonaleniu chodu podlega też szybkość i zasięg co wymaga ćwiczeń poprawiających wydolność ogólną. Likwidujemy drobne błędy chodu, przywracamy prawidłowy stereotyp. Możemy zastosować stymulator funkcjonalny(FES). W reedukacji chodu potrzebne są też: cykloergometry, stepery. Gdy nie jest możliwe przywrócenie sprawności chodu musimy podtrzymać dany poziom sprawności i wydolności( chorzy z porażeniem, SM) przez parapodium, które zapewnie pozycję pionową i umożliwia wykonywanie różnych czynności, poruszanie się. Przeciwdziała też negatywnym skutkom dlugotrawlego unieruchomienia, usamodzielnia również pacjenta i pozbywa uczucia skazania na wózek inwalidzki czy unieruchomienia w łóżku. (p. ryc.5), (p. ryc.6).
Reedukacja chodu w środowisku wodnym
Dzięki sile oporu wody uzyskujemy efekt odciążenia zależny od poziomu zanurzenia (p.ryc.7) Woda chroni też przed upadkiem, ułatwiając doskonalenie reakcji równoważnych. Dlatego możliwa jest nauka chodu bez pomocy np. kul. Wzorzec chodu podczas poruszania się w wodzi jest bardziej zbliżony do fizjologicznego niż z kulami. W wodzie chory zmuszony jest do wolnego przemieszczania się co daje mu czas na poprawne wykonanie ruchu i redukuje lęk przed obciążeniem chorej kończyny, wynikającej z obawy przed bólem. Do pracy w wodzie można wykorzystać specjalnie do niej przygotowane sprzęt tj: schody, pochylnie, poręcze, bieżnie ruchome, cykloergometry, walkery. Dno może być wyłożone kamieniami lub masą plastyczną. Głębokość wody 122-152cm. W ośrodkach bez basenu używane są Hydro Tracki(przeszklone kabiny bez sufitu) z podwodną bieżnią ruchomą.
Lokomocja na wózkach
Niektóre osoby niepełnosprawne nie mogą samodzielnie się poruszać w przestrzeni. Najczęściej dochodzi to przez pewne stany neurologiczne u dzieci np. rozczep kręgosłupa z porażeniami, których rozwój motoryczny zatrzymał się na pewnym poziomie, wobec czego nie osiągnęły one zdolności samodzielnego chodzenia. U dorosłych często przyczyną utratą możliwości samodzielnego chodzenia są np. porażenia związane z uszkodzeniem rdzenia kręgowego w wyniku złamania kręgosłupa. W obrębie mieszkania osoby te przemieszczają się nieraz na czworakach, często nie przemieszczają się wcale i wymagają specjalnej pomocy. Jest to bardzo uciążliwe, dlatego wymyślono „krzesło” na kółkach, który stał się pierwowzorem wózka inwalidzkiego. Rozwiązanie to wybitnie udoskonalono.
Pierwsze urządzenia tego typu do lokomocji nie wymagały od chorego specjalnych umiejętności motorycznych, bo przemieszczanie było bierne ( popychanie wózka przez osobę trzecią). Problemem było umiejscowienie osoby chorej na wózek. Dotyczy to wszystkich typów wózków. Potem pojawiły się wózki z napędem ręcznym, korbowo-łańcuchowym czy dźwigniowym. Wymagało to sprawności kończyn górnych. Kolejno pojawiły się wózki z dużymi kołami napędzane ręcznie, wózki o napędzie spalinowym i elektrycznym, wymagające niewielkiej sprawności kończyn górnych, niezbędnej do kierowania wózkiem. Dawały one nieograniczone możliwości przestrzenne i umożliwiały niepełnosprawnym aktywny udział w życiu społecznym. Samodzielna jazdę na wózkach określamy jako jazdę aktywną. Wózki, na których tego typu jeździe poruszają się niepełnosprawni określa się nazwą „ACTIV”. Aktywna jazda na wózku inwalidzkim i pokonywanie przeszkód możliwa jest też w ciężkich dysfunkcjach np. paraplegicy, tetraplegicy czy osoby o wysokiej amputacji kończyn dolnych. Jest to możliwe po odpowiednim usprawnieniu pacjenta i wyuczeniu go prawidłowej jazdy. Wyjątek stanowi pokonywanie schodów przez tetraplegika.
Wózek do jazdy aktywnej musi być indywidualnie dopasowany do osoby z niego korzystającej. Trzeba uwzględnić masę i budowę ciała, wymiary danej osoby, by dopasować szerokość wózka, długość ramy, wysokość oparcia, ciągi (koła napędowe). Dopiero po jego wyważeniu (ustawienie środka ciężkości) i doboru pozycji rąk ( chwyt na ciągach) uczymy podstawowych elementów nauki.
Poszczególne elementy techniki jazdy oparte są na doświadczeniach Grup Aktywnej Rehabilitacji w Szwecji. W Polsce wprowadzone i upowszechnione przez Stowarzyszenie Aktywnej Rehabilitacji i opisane przez Bahrynnowską- Fic i Tasiemskiego. Zaczyna się od najprostszych elementów i stopniowo się je utrudnia. Bardzo ważne by osoba niepełnosprawna sama wchodziła na wózek i schodzenia z niego. Jak nie umie trzeba ją nauczyć. Tu znajduje zastosowanie metoda syntetyczna, analityczna bądź kompleksowa (mieszana).
Ucząc jazdy uwzględniamy: start, jazda na wprost ze zmianą kierunku, jazda tyłem, obroty, zatrzymywanie, jazda na dystansie. Bardzo ważna jest nauka balansu- utrzymywanie zrównoważonej pozycji wózka po oderwaniu przednich kółek podporowych od podłoża. Niezbędny jest on do pokonywania przeszkód. Ucząc balansu ręce są zawsze na ciągach, gotowe do wykonania ruchu w przód i tył połączone z ruchami tułowia. Z balansem uczymy samo asekuracji np. przy upadkach, Na początku asekuruje osoba trzecia.
Przed przystąpieniem do jazdy pamiętać należy od prawidłowej wyjściowej pozycji siedzącej na wózku; plecy proste przylegają do oparcia, uda swobodnie spoczywają na siedzisku, stopy na podnóżku, ręce na ciągach na poziomie bioder gdzie kciuki są oparte na nich do góry a reszta palców dociska ciągi od dołu, barki w pozycji naturalnej, kończyny górne ugięte w stawach łokciowych. Tetraplegicy dociskają ciągi całą powierzchnią rąby powierzchnia tarcia była jak największa.
Start i jazda na dystansie- ruch ciągami w przód, pochylanie tułowia do przodu. Po wykonaniu ruchu rozluźnione ręce i tułów wracają do pozycji wyjściowej. Chcąc zatrzymać wózek chwyta się ciągi i odchyla tułów do tyłu dociskając go do oparcia. (p.ryc.8)
Zmianę kierunku jazdy można uzyskać na dwa sposoby. Pierwszy z nich- przytrzymanie ciągu z wprowadzeniem drugiego w ruch, drugi- wykonanie ruchu jedną ręką w mniejszym zakresie, a drugą w większym.
Jazda do tyłu jest rzadka. Ruch ciągów w odwrotnym kierunku w stosunku do jazdy przodem. Kontrola jazdy przez bark.
Obrót w miejscu- trzymając ciąg jedną ręką wykonuje ruch drugim lub ruch ciągiem do przodu a drugim do tyłu.
Ważnym elementem w samo asekuracji jest szybki ruch ciągami w tył i pochylaniem tułowia w przód. Jak wózek przewraca się jedną ręką trzymamy ciąg a drugą wyciągamy w kierunku podłoża, a palce skierowane w bok. Takie ustawienie pozwala na samodzielny powrót do pozycji wyjściowej- ciąg koła przeciwnego do kierunku upadku chwycić do przodu a ręką podporową odpychamy się od podłoża, a druga ruch ciągiem w tył z pochylaniem tułowia w przód. (p.ryc.9)
Po opanowaniu tych czynności uczy się jazdy aktywnej- pokonywania przeszkód. Etap ten obejmuje:
Przejazd przez próg
Wjazd na chodnik i zjazd z niego
Przejazd prze tory tramwajowe, kolejowe)
Podjazd pod górę w terenie pochyłym i zjazd z góry
Wjeżdżanie na schody i zjazd z nich.
Przejazd przez próg wykonuje się w balansie. Przy przeszkodzie balans-unoszenie przednich kół, przy krawędzi ciągi w tył i wykonuje się dynamiczny ruch ciągami w przód z pochylaniem tułowia w przód. (p.ryc.10) Po wjechaniu na przeszkodę prostuje się tułów, po zjechaniu opuszcza się tylne i przednie koła na podłoże.
Wjazd na chodnik podobnie wykonywany, ale przednie koła są ponad przeszkodą i powoli opuszcza się je na podłoże, tułów w przód. Tylne koła na chodnik. Zjazd- dojechanie w balansie tylnymi kołami do krawędzi chodnika. Ciągi w przód i opuszczanie przednich kół na podłoże.
Przejazd przez tory ćwiczy się na „tarce”- połączonych progach. Przejazd jak przez próg pojedynczy tylko w ciągłym balansie.
Wjazd pod górę (teren pochyły)- pochylenie tułowia w przód.
Zjazd w dół (teren pochyły)- w balansie. Ręce na ciągach z przodu zaciskając je hamując nadmierną prędkość, koła przednie opuszcza się na płaskiej powierzchni.
Wjazd na schody wykonuje się tyłem. Trzeba ustawić się blisko poręczy. Bliższą ręką chwytamy poręcz podchwytem a drugą ciąg koła przeciwnego. Wykonujemy balans i podciągamy na ręce trzymającej poręcz, a drugą ruch ciągiem w tył. Na drugim schodzie ciąg przesuwa się w górę ręką trzymającą poręcz, a po jej uchwyceniu przesuwa w przód ręką umiejscowioną na ciągu i tak powtarzanie cykliczne. (p.ryc.11)
Zjazd ze schodów raczej wykonywany tyłem. Wózek ustawiony prostopadle do krawędzi schodów, blisko poręczy. Ręka bliższa nachwytem chwyta ją. Przedramię oparte na poręczy, łokieć zgięty do 90 stopni. Tułów pochylamy w przód, druga ręka chwyta ciąg z przodu. Ręką odpychamy poręcz z ruchem ciągu w tył i zjazd na niższy stopień gdzie wykonuje się ruch w przód dociskając przednie koła do schodu. Rękę opuszczamy w dół po poręczy, następnie przesuwa się do ciągu w przód i zjazd na kolejny stopień. (p.ryc.12)
Zjazd ze schodów przodem u osób ze złym opanowanym balansem, stopnie 15 cm głębokości.
Po dojechaniu do schodów w balansie ruch ciągami w przód, po opadnięciu kół ruch ciągami a tył, by oprzeć koła o poprzedni stopień. Po zjachaniu z ostatniego stopnia opuszcza się koła przednie na podłoże.
Opanowanie tych elementów wymaga wyćwiczenia z wykorzystaniem torów z pochylniami oraz progami i stopniami o różnej wysokości i głębokości. Należy zapewnić asekurację i najpierw nauczyć balansu. Dzięki nim osoba niepełnosprawna normalnie egzystuje i wykorzystuje wózek rekreacyjnie np. sport, taniec na wózkach.
Bardzo ważna jest edukacja w zakresie samodzielnego wsiadania na wózek, przesiadania się z krzesła czy łóżka i z powrotem. Nie należy to do umiejętności lokomocyjnych, ale jest podstawą czynności niezbędnych do pełnej samodzielności w zakresie poruszania się na wózku i musi być dlatego opanowane. Należy dojechać np. do łóżka, ustawić wózek skośnie, oprzeć ręce na ramie wózka lub jego ciągach, wesprzeć się na nich, przesunąć ciało do przodu tak by usiąść na krawędzi siedziska. Następnie stopy na podłoże, ręka bliższa łóżka opiera się o nie. Ciało pochyla się w przód i odpycha ręką wspartą na wózku przemieszczając ciało do łóżka. Siadamy na krawędzi łóżka. Obiema rękami wspartych na łóżku siadamy na łóżko przesuwając tułów w tył. Podobna technika przesiadania z łóżka na wózek.
Ważna jest również edukacja wejścia i wyjścia z wanny. Należy wspomnieć, że czynności te może wykonać osoba trzecia lub specjalne podnośniki.
Bibliografia:
Janusz Nowotny „ Edukacja i reedukacja ruchowa”.
Kształcenie ruchowe osób zdrowych i niepełnosprawnych
Edukacja i reedukacja chodu
Lokomocja na wózkach
Opracowała:
Magdalena Świrad
I Sum, Fizjoterapia
1