Wita Szulc
Kulturoterapia
Tekst z książki (z niewielkimi zmianami) wydanej przez Akademię Medyczną w Poznaniu w roku 1988
Zlecenie nr 61, 5.07. 1988, 300 egz. AM-7
Przedmowa
Autor: doc. dr med. Zbigniew Hora
(pomysłodawca powołania we Wrocławiu w latach 80. ub .w. Międzyuczelnianego Instytutu Artoterapii)
„Kulturoterapia” autorstwa dr n.hum Wity Szulc, wydana w formie skryptu dla studentów Wydziału Pielęgniarskiego Akademii Medycznej w Poznaniu znacznie wykracza poza cele dydaktyczne, co w szczególny sposób podnosi rangę i znaczenie tego dzieła. Jest to pierwsze w Polsce syntetyczne ujęcie problematyki związanej z wykorzystaniem różnych dziedzin sztuki w medycynie.
Wykorzystanie interdyscyplinarnej wiedzy, jaką jest oddziaływanie różnymi formami sztuki na ustrój człowieka powinno nastąpić w szeroko pojętej humanizacji życia i bytowania chorych i niepełnosprawnych w procesie rewalidacji, profilaktyce społecznej i resocjalizacji - szczególnie w zwalczaniu nałogów (lekozależności, narkomanii, alkoholizmu, nikotynizmu), w pedagogice specjalnej, jako jednej z metod oddziaływania w procesie wychowawczym, zwłaszcza w niwelowaniu skutków tzw. choroby sierocej.
To olbrzymie zapotrzebowanie społeczne i ranga problemów, których jesteśmy świadkami, zobowiązuje do opracowania koncepcji terapeutycznych jak najszerszego wykorzystania dorobku kulturalnego i różnych form sztuki poprzez praktyczne ich zastosowanie w postępowaniu leczniczym i korekcyjnym w różnych dziedzinach i formach kulturoterapii. W szczególności są one przydatne w:
terapii zaburzeń nerwicowych i schorzeń psychosomatycznych
terapii psychiatrycznej
terapii geriatrycznej
rewalidacji inwalidów i osób niepełnosprawnych
korekcji trudności wychowawczych i niepowodzeń szkolnych
rewalidacji inwalidów i narkomanów
resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie.
Na przykładzie Akademii Muzycznej we Wrocławiu, która od roku 1973 prowadzi szkolenie muzykoterapeutów w ramach 2-letniego Podyplomowego Studium Muzykoterapii, a od roku 1983 - 5-letnich studiów stacjonarnych, można było przekonać się, jakie dla środowiska chorego i zdrowego człowieka może pełnić odpowiednio dobrana muzyka. Zawód muzykoterapeuty został uznany przez Ministerswo Zdrowia i Opieki Społecznej , muzykoterapeuta jest więc fachowym pracownikiem służby zdrowia i współpracuje z lekarzem, może być zatrudniony we wszystkich jednostkach służby zdrowia i we wszystkich niemal oddziałach - od ginekologii i położnictwa począwszy aż do stomatologii i rehabilitacji włącznie.
Do arsenału różnych środków terapeutycznych włączono więc muzykę, taniec, literaturę oraz inne dziedziny sztuki. W Polsce działa już Ośrodek Instrukcyjno - Metodyczny Czytelnictwa Chorych i Niepełnosprawnych powołany przy Wojewódzkiej bibliotece publicznej w Toruniu ale o zasięgu Ogólnopolskim. W roku 1986 opuścili także Studium Kulturalno - Oświatowe we Wrocławiu pierwsi absolwenci kierunku Biblioterapia, którzy jako specjaliści wypełniać będą luki kadrowe w punktach czytelnictwa zamkniętego. Również, raz na trzy lata, Polskie Towarzystwo Walki z Kalectwem oraz zainteresowane instytucje, w tym Akademia Muzyczna we Wrocławiu organizują Ogólnopolskie Sympozjum nt. „Twórczość i sztuka w życiu i rehabilitacji osób niepełnosprawnych”. Jest to wyjątkowa okazja do pokazania nie tylko dorobku naukowego ale również konkretnej twórczości osób niepełnosprawnych wzbogacającej ogólne osiągnięcia kultury narodowej.
Artoterapia, muzykoterapia i biblioterapia są uznanymi treściami w nazewnictwie polskim i międzynarodowym. Są najtańszym lekiem w rękach odpowiednich specjalistów. Warto więc zadbać o wykorzystanie wszystkich możliwości, jakie kryje w sobie pojęcie upowszechniania kultury dla celów najwyższych - zdrowia społeczeństwa i jego twórczego potencjału; pracy zawodowej i społecznej oraz bytowania w rodzinie. Upowszechnianie kultury w wyjątkowym kręgu odbiorców, jakim jest środowisko człowieka chorego i niepełnosprawnego spełnia jeden z postulatów waznego dokumentu, tzw. Raportu o stanie kultury.
Dyskusja, polemiki, sympozja, kongresy krajowe, zagraniczne dotyczące szeroko rozumianej kulturoterapii i jej poszczególnych dziedzin świadczą o słusznej drodze, jaką z wielkim entuzjazmem i właściwą sobie pasją obrała autorka „Skryptu” w pracy dydaktycznej i naukowej.
Układ i kolejność tematyczna poszczególnych rozdziałów „Skryptu” odpowiadają tematowi wiążąc się zgrabnie w całość.
Rozdział „Narodziny kulturoterapii” nawiązuje do tradycji starożytnych Greków ukazując, jak nowatorskie i kompleksowe było traktowanie przez nich procesu leczenia. Można z tego rozdziału wyciągnąć praktyczny wniosek iż cała nasza działalność w zakresie artoterapii jest tylko nową próbą współczesnych cywilizacji wykorzystania sztuki jako jeszcze jednego czynnika humanizującego techniczne procedury leczenia, czynnika będącego nośnikiem sugestii terapeutycznych i pozytywnych przeżyć emocjonalnych.
Polemika, jaką w następnych rozdziałach rozwija autorka „Skryptu” ze zbyt uproszczonym a obserwowanym w praktyce szpitalnej podejściem do problemu potrzeb pacjenta, zwłaszcza w kontekście jego możliwości percepowania sztuki, ukazuje złożoność zagadnienia potrzeb kulturalnych jako całego szeregu uwarunkowań wytworzonych w toku interakcji społecznych.
Istotę arteterapii upatruje autorka w oddziaływaniach psychoterapeutycznych oraz w specyfice uczestnictwa ludzi chorych w działalności kulturalno - oświatowej, ale nie tylko. Zwraca baczną uwagę na sam wygląd i wyposażenie pomieszczeń, w których przebywają chorzy, a więc na rolę przedmiotów i zachowań symbolicznych personelu medycznego. Przykłady, jakie podaje uzasadniają taki właśnie punkt widzenia i rozumienia hasła „kulturoterapia”. Bardzo ciekawa metodycznie jest koncepcja funkcji kulturoterapii i jej podział.
W rozdziale o roli sztuki w życiu człowieka zawarty jest jej sens - mieszczący się w koncepcji Johna Deveya. - traktującej sztukę jako doświadczenie. Bardzo przystępnie omówione zostały funkcje sztuki oraz kategorie ich odbiorców. W rozważaniach na ten temat autorka zwraca uwagę na konieczność różnicowania pacjentów pod kątem ich możliwości percepcyjnych i wrażliwości estetycznej.
Rozdziały traktujące o biblioterapii i muzykoterapii przybliżają czytelnika do realiów dnia dzisiejszego, informują go, w miarę dokładnie, na ile pozwala objętość skryptu, o roli książki i muzyki w życiu ludzi chorych oraz o niektórych technikach stosowanych wobec chorych i niepełnosprawnych, których głównym nośnikiem jest słowo mówione, czytane oraz muzyka. Niezwykle istotne jest stwierdzenie o potrzebie odwrócenia uwagi chorych od ich bardzo osobistych problemów zdrowotnych, związanych z bólem, chorobą, lękiem przed kalectwem i śmiercią na kierunki optymistyczne - ku sprawom innych ludzi, ożywienia wiary w sens życia „nawet w warunkach ograniczeń spowodowanych chorobą”.
W rozdziale na temat kulturowych aspektów rehabilitacji ludzi niepełnosprawnych oraz uczestnictwa w kulturze tej grupy osób zasadniczym stwierdzeniem jest fakt, iż specyfika potrzeb ludzi niepełnosprawnych ogranicza się do sfery materialnej, natomiast hierarchia potrzeb tzw. duchowych jest taka sama jak u ludzi zdrowych. Najważniejszą więc sprawą jest przystosowanie środowiska do fizycznych możliwości tej grupy osób.
Rozdział ostatni pt.” Rola pielęgniarki w kulturoterapii” daje zwięzłą odpowiedź na pytanie, co może i powinna robić pielęgniarka w dziedzinie kulturoterapii.
Oceniając ogólnie całość skryptu stwierdzam, że jest on opracowany starannie i w oparciu o rozległą literaturę przedmiotu, zaś wartość tego opracowania i włożonego weń trudu oceni praktyczna działalność tych, dla których jest on przeznaczony.
Doc. Dr n. med. Zbigniew Hora
Wrocław, październik 1987 r.
W. Szulc, „Kulturoterapia”, 1988, s. 10 - 11
Wstęp
Termin „kulturoterapia', który w polskim piśmiennictwie medycznym pojawił się i zaczął funkcjonować dopiero w latach 1980. (por. „Pielęgniarka i Położna”, 1980, nr 12), w piśmiennictwie innych krajów znany jest od dawna i stosowany powszechnie. Można się o tym przekonać wertując comiesięczne przeglądy piśmiennictwa medycznego z całego świata pt.: „Index Medicus” i „International Nursing Index”, gdzie pod hasłem „Culture Therapy” znajduje się zawsze co najmniej kilka pozycji. Odcień znaczeniowy nadawany temu wyrazowi bywa jednak różny. Autorzy amerykańscy, np. pod hasłem „Culture Therapy” umieszczaja prace dotyczące wpływu środowiska kulturowego na pacjenta a także organizacji czasu wolnego chorych (leisure)..W innych krajach przeważała ta druga problematyka, co oznacza, że `kulturoterapia” to zagospodarowywanie czasu wolnego pacjentów przebywających w szpitalach, sanatoriach i domach opieki zajęciami kulturalnymi i kulturotwórczymi. W Polsce i krajach socjalistycznych jest to odpowiednik działalności kulturalno - oświatowej wśród chorych.
Ponadto, niezależnie od tak rozumianej „kulturoterapii” , w praktyce leczniczej wielu krajów stosowane są rozmaite metody terapeutyczne wykorzystujące jako swoje narzedzie rozmaite dziedziny kultury. Są to artoterapia, muzykoterapia, literaturoterapia, (inaczej biblioterapia), i inne. Mają one coraz szersze zastosowane kliniczne, coraz bogatszą literaturę przedmiotu a dowodem jest ilość pozycji odnotowywanych we wspomnianych indeksach pod hasłami „Art. Therapy”, „Music Therapy”, „Choreotherapy”.
Kulturoterapia, w znaczeniu proponowanym przez autorkę skryptu, podyktowanym względami praktycznymi to:
zbiór metod terapeutycznych posługujących się, jako narzędziem różnymi dziedzinami kultury,
działalność kulturalno - oświatowa wśród chorych,
czynniki kulturowe oddziaływujące na pacjenta czasie hospitalizacji i, szerzej, w trakcie choroby i procesu terapeutycznego.
W skrypcie omówione są wszystkie trzy zakresy pojęcia „kulturoterapia”, w stopniu podyktowanym współczesnym stanem wiedzy i praktyki oraz doświadczeniem własnym autorki. Stosunkowo dużo miejsca zajmuje w nim omówienie zagadnień teoretycznych, ale są one niezbędne dla zrozumienia istoty kulturoterapii, która jest ściśle powiązana z takimi naukami, jak estetyka, bibliopsychologia, teoria działalności kulturalno - oświatowej i teoria kultury...
Kulturoterapia nie dopracowała się jeszcze swojej własnej teorii, rozumiana i stosowana jest różnie, dzieli się na odrębne dziedziny , więc i poświęcony jej skrypt składa się z szeregu relacji dotyczących różnych aspektów kulturoterapiii. Aby zaznaczyć istniejącą odrębność poszczególnych zagadnień, piśmiennictwo dotyczące każdego z nich umieszczono na końcu każdego rozdziału.
Ilość informacji zawartych w skrypcie przekracza ramy programu nauczania kulturoterapii na Wydziale Pielęgniarskim Akademii Medycznej, ale autorka żywi nadzieję, że zainteresują one Studentów, tym bardziej, że w dużej mierze są to informacje po raz pierwszy publikowane w języku polskim i zachęcą przyszłych magistrów pielęgniarstwa do czynnego uprawiania kulturoterapii.
Wita Szulc
Spis treści
Przedmowa
Wstęp
1. Narodziny kulturoterapii 6
Rys historyczny 10
Sanktuarium Asklepiosa w Epidauros 13
Lokalizacja sanktuarium
Historia kultu
Rytuał kultowy i metody terapeutyczne
Piśmiennictwo 20
Kultura a kulturoterapia 21
Pojęcie kultury
Aktywność kulturalna 23
Uczestnictwo w kulturze 23
Potrzeby kulturalne 24
Działalność kulturalno - oświatowa 26
Metody i formy działalności kulturalno - oświatowej 28
Istota kulturoterapii 29
Dziedziny kulturoterapii 30
Rola i funkcje kulturoterapii 32
Podział kulturoterapii 33
Różnorodność i komleksowość kulturoterapii 35
Piśmiennictwo 38
3. Rola sztuki w życiu człowieka 39
Sens sztuki 40
Funkcje sztuki 42
Odbiorca sztuki 44
Sztuka a empatia 48
Piśmiennictwo 50
Biblioterapia .............................................................................................................51
Rys historyczny 51
Definicje biblioterapii 51
Podstawy naukowe biblioterapii 53
Zadania biblioterapii 54
Proces biblioterapii 58
Zasady biblioterapii 59
Postępowanie biblioterapeutyczne 60
Rola lektury w życiu człowieka chorego 61
Czynniki kliniczne wpływające na czytelnictwo chorych 64
Zasady doboru książek dla celów biblioterapeutycznych 67
Lektury dla pacjentów 68
Piśmiennictwo 80
5. Muzykoterapia 81
Rys historyczny 81
Muzykoterapia współczesna 82
Cele muzykoterapii 84
Istota muzykoterapii 84
Rodzaje muzykoterapii oraz cechy muzyki uspokajającej oraz aktywizującej 86
Warunki wprowadzenia muzyki uspokajającej do oddziałów zabiegowych 87
Muzykoterapia w oddziale rehabilitacyjnym 88
Zastosowanie muzyki w leczeniu chorób psychosomatycznych 89
Czynniki wpływające na kształtowanie stosunku człowieka do muzyki 92
Muzykoterapia dzieci 93
Dobór właściwej muzyki 104
Utwory muzyczne stosowane w muzykoterapii 105
Piśmiennictwo 109
6. Formy kulturoterapii 111
Łączone formy kulturoterapii 111
Próba rozwiązań systemowych 117
Piśmiennictwo 124
7. Pacjent jako uczestnik kulturoterapii 125
Oczekiwania pacjentów w zakresie kulturoterapii 125
Kulturoterapia w rehabilitacji ludzi niepełnosprawnych 128
Pojęcie rehabilitacji 128
Potrzeby ludzi niepełnosprawnych 130
System integracyjny w rehabilitacji 131
Kulturowe aspekty procesu rehabilitacji 132
Uczestnictwo w kulturze osob niepełnosprawnych 133
Problemy ludzi niepełnosprawnych w literaturze pięknej polskiej i zagranicznej 136
Piśmiennictwo 139
8. Rola pielęgniarki w kulturoterapii 141
Piśmiennictwo 143
Uwaga; na s. 30 wymienione i omówione są jako dziedziny kulturoterapii artoterapia,biblio-choreo-muzyko-poezjo-dramo-ludo-esteto-silwo-talasso-chromoterapia wraz z odpowiednikami łacinsko-greckimi i angielskimi,
1