Komunikowanie się z otoczeniem osób niepełnosprawnych intelektualnie i fizycznie może przebiegać za pomocą komunikacji niewerbalnej, określanej inaczej mianem komunikacji ukrytej, zachowań symbolicznych, komunikacyjnych, języka ruchów ciała lub komunikacji bezsłownej. Współczesne oddziaływania oparte są o komunikację wspomagającą i alternatywną (AAC- ang. Augmentative and Alternative Communication).

Piktogramy,

W ujęciu Tetzcher'a i Martinsen'a zostały zaklasyfikowane do znaków graficznie (do których nalże PCS, rebusy, symbole Blissa). Metoda ta była wykorzystywana do pracy z dziećmi niepełnosprawnymi intelektualnie, nie mogących pisać czy korzystać z symboli Blissa.

Wyróżniono:

piktogramy wykonane na białym tle -dla osób niepełnosprawnych, w oznaczeniu komunikacji systemowej

piktogramy wykonane na czarnym tle- często wzbogacone są o podpis i uważa się je za bardziej czytelne dla użytkowników

Piktogramy-należą do systemu obrazkowo-znakowego, spośród innych wyróżnia je szata graficzna, czyli biała figura na czarnym tle.

Znaczenie, każdego obrazka jest opisane słownie, pismem drukowanym w formie wyrazu, który znajduje się nad wizerunkiem symbolu. Symbole (znaki) w systemie Piktogramów są podzielone na 26 kategorii słownych i w każdej z nich zawarte są znaki szczegółowe.

Schemat obrazowania treści znaków w formach graficznych Piktogramów:

Obrazy ikoniczne: (obrazy przypominające obiekt)

1. obrazy wysoko-ikoniczne- realistyczne, bardzo podobne do obiektów

2. obrazy nisko-ikoniczne- mniej lub bardziej uproszczone. Wykorzystywane są najbardziej charakterystyczne cechy obiektu w celu oddania podobieństwa

• Symbole-nie przedstawiają bezpośrednio obiektu, reprezentują go poprzez pokazanie szczegółu

3. symbole asocjacyjne (kojarzeniowe)-pokazują coś, co my w pewien sposób kojarzymy z pojęciem

4. symbole podobieństwa-kojarzymy je z pojęciem poprzez analogię, czyli pewną zgodność między symbolem i znaczeniem w naszej świadomości

Wyróżniamy tu:

Symbole ideomorficzne-związane z podobieństwem myśli

Symbole izomorficzne (równopostaciowe)-podobieństwo formy między symbolem i pojęciem, wiąże się z interpretacją

5. symbole arbitralne- tworzą obraz i nadają mu pewne znacznie np. symbole wojskowe, walut

Makaton,

podstawowym założeniem jest wprowadzenie za pomocą znaków podstawowej komunikacji, a później o ile jest to możliwe przejście do pełniejszego systemu komunikacji. Skierowany jest do dzieci i dorosłych z niepełnosprawnością intelektualną, porażeniem mózgowym, z autyzmem, niedosłuchem, głuchotą, ze specyficznymi zaburzeniami rozwoju mowy i języka, z osobami po urazach psychicznych, emocjonalnych, mechanicznych uszkodzeń mózgu lub krtani, wylewów i chorób takich jak Alzheimer, Parkinson, Stwardnienie Rozsiane.

Rodzaje słownictwa:

* słownictwo podstawowe-obejmuje najważniejsze gesty i symbole (450 słów)

* słownictwo dodatkowe-dostarcza dodatkowych pojęć (7 000), jest to słownictwo szczególne dla osób, które ze względu na doświadczenie życiowe, potrzebują bogatszego zakresu

W Makatonie wykorzystuje się gesty i symbole graficzne, które mogą być stosowane razem lub oddzielnie.

Gesty w języku polskim Makaton w głównej mierze bazuje na języku migowym, niektóre jednak zostały zmodyfikowane i dostosowane do potrzeb, więc zdarza się tak, że dany wyraz ma nawet dwie formy znaku manualnego.

Wykonywanym gestom w miarę możliwości powinna służyć mowa.

Symbole stanowią graficzną reprezentację pojęć, są to biało-czarne rysunki liniowe, przedstawione tak, aby można było je narysować samemu.

Znaki Makatonu nie zastępują mowy, stanowią jedynie uzupełnienie, służą wspomaganiu mowy przy jej jednoczesnej rehabilitacji.

Wybór znaku gestu lub symbolu jest kwestią indywidualnych umiejętności (poznawczych, percepcyjnych, motorycznych i społecznych) oraz preferencje dziecka.

Nauczanie powinno się odbywać:

* w naturalnym środowisku (szkoła, ośrodek, środowisko rówieśnicze)

* w kontekście sytuacyjnym (nauczanie włączone w życie codzienne, rutynowe czynności, powtarzanego każdego dnia)

Pomoce wizualne Makatonu:

Osobiste karty z gestami-laminowane karty przedstawiające znane dziecku gesty Makaton, a na odwrocie znajduje się opis danego gestu. Mogą mieć formę plansz lub książeczek

Naszyjnik/bransoletka składa się z najważniejszych dla dziecka znaków

Słownik gestów i zachowań komunikacyjnych-służy dla osób, które mają sporadyczny kontakt z dzieckiem. Zawarte są w nim gesty ale i wyjaśnienia.

Kamizelka- wykorzystywana głównie przez osoby korzystające z symboli, nie ogranicza ruchów rąk, odpowiednio zabezpieczony (folią, dlatego może wykorzystywana np. na basenie)

Harmonogramy-symbole umieszcza się w widocznych dla dziecka miejsca lub segregatorach, dzięki czemu wie jakie jest następstwo poszczególnych czynności

Miniharmonogramy- poszczególne czynności rozbite są na szczegółowe elemety (np. czynność ubierania, jest rozbita na poszczególne części garderoby)

Przedmiotowe harmonogramy dnia-jeśli dziecko nie potrafi interpretować symboli, to można wykorzystać przedmioty użytku codziennego związane z daną czynnością

Kalendarz-informuje dziecko, co będzie robiło w poszczególnych dniach tygodnia.

Plansze przypominające-wzrokowa reprezentacja instrukcji

Komendy TAK/NIE-zastosowanie prostych i zrozumiałych komend, które obrazują co dziecko może a czgo nie

Etykietowanie otoczenia-opisywanie znakami graficznymi otoczenia dziecka np. szuflad, ubrań

Język migowy,

Język, którym porozumiewają się osoby niesłyszące (głuche, głuchonieme). Klasyczny język migowy jest językiem narodowo-środowiskowym, jest językiem wciąż rozwijającym się.

Język migowy ma charakterystyczne słownictwo, są to:

• znaki ideograficzne-określają poszczególne zwroty, słowa. Liczba ich w zależności od języka waha się od kilku do kilkunastu tysięcy

• znaki daktylograficzne-zestaw znaków oznaczających poszczególne litery alfabetu, liczebników, ułamków, znaki interpunkcyjne itp.

Podstawę porozumiewania się stanowią znaki ideograficzne, gesty wtrącone i mimika, a znaki daktyklograficzną stanowią jedynie pomoc.

Cechy języka migowego:

• otwartość - tworzenie co raz to nowych komunikatów

• donośność na dystans-komunikaty mogą odnosić się do rzeczy odległych w czasie, przestrzeni,

• dystynktywność- komunikaty, każdego języka różnią się między sobą

• przemienność- możliwość przekazywania między osobami komunikatu na przemian

• sprzężenie zwrotne-nadawca jednocześnie jest odbiorcą

• szybkie zanikanie- komunikaty są możliwe tylko do odbierania w chwili nadawania

• kanał przekazu- gestowo-wzrokowy

• ikoniczność-analogia układu palców i rąk do kształtu przedmiotu, znaki migowe:

• ikoniczne- ze względu na analogię, mogą być rozumiane nawet przez osoby nie znające języka migowego

• ezoteryczne- występuje analogia, ale z różnych przyczyn nie może ona być wytłumaczona. Wyróżniamy tu znaki morficzne

• arbitralne- nie można dostrzec analogii do rzeczywistości

Fonogesty-Cued Speech,

Fonogesty są to specjalne ruchy jednej ręki, które towarzyszą głośnemu i wyraźnemu mówieniu. Fonogesty służą do komunikacji osób niesłyszących z słyszącymi. Osoba słysząca mówi tak wyraźnie, że osoba niesłysząca odczytuje wymawiane słowa. Osoba słysząca posługująca się fonogestami sprawia, że dziecko poznaje słowa i uczy się języka dźwiękowego. Ruchy ręki i zmiany układów palców towarzyszą ruchom i zmianom układów narządów mowy, są one ze sobą ściśle połączone i zharmonizowane a ruchy i układy rąk uzupełniają, to co można zobaczyć na twarzy i pozwalają odróżniać wymawiane głoski. Samogłoskom towarzyszą ruchy dłoni w kierunku określonego punktu znajdującego się na twarzy (lokacja) a spółgłoskom towarzyszą umowne układy palców. Metoda najpierw upowszechniła się w krajach anglojęzycznych: w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej Brytanii i Australii. W ciągu następnych dwudziestu lat metoda została zaadaptowana do kilkudziesięciu języków używanych przez duże społeczności na świecie i jest znana w wielu krajach. Jest używana w wielu dużych ośrodkach specjalnych dla głuchych, ale głównie w rodzinach słyszących wychowujących niesłyszące dzieci oraz w nauczaniu zintegrowanym, w szkołach, do których uczęszczają pojedyncze dzieci niesłyszące razem ze słyszącymi. W Polsce powstała z inicjatywy prof. Tadeusza Gałkowskiego, który od początku lat osiemdziesiątych patronuje upowszechnianiu w Polsce nowatorskiej myśli w dziedzinie metod rehabilitacji dzieci z uszkodzonym słuchem. Zaś jej twórcą jest Kazimiera Krakowiak. Fonogesty także w Polsce spotykają się z coraz lepszym zrozumieniem i akceptacją wśród specjalistów i rodziców.

Efekty:

1. Poprawa kontaktu wzrokowego z rozmówcą, koncentracji uwagi na jego ustach, oraz zdolności do wsłuchiwania się w wypowiadane przez niego słowa.

2. Poprawa skuteczności wykorzystywania protez słuchowych (aparatów oraz implantów ślimakowych)

3. Rozwój aktywności komunikacyjnej (w tym także głosowej) oraz kreatywności językowej (dzieci korzystające z fonogestów chętnie i dużo mówią, zadają dużo pytań).

4. Doskonałe opanowanie podsystemu fonologicznego, tj. przyswojenie sobie inwentarza fonemów oraz reguł ich łączliwości w języku polskim.

5. Zgodny z normą przebieg rozwoju słownika (typowa dla dzieci trzyletnich "eksplozja leksykalna" następuje po około trzech latach korzystania z fonogestów).

6. Zgodny z normą przebieg rozwoju umiejętności budowania zdań (pierwsze samodzielnie budowane zdania pojawiają się po dwóch latach korzystania z fonogestów).

7. Zgodny z normą przebieg rozwoju umiejętności słowotwórczych i świadomości morfologii wyrazu (w trzecim roku korzystania z fonogestów dzieci wchodzą w okres intensywnego tworzenia neologizmów i neosemantyzmów; praktyczna znajomość fleksji rozwija się stopniowo i konsekwentnie).

8. Dobre przygotowanie do nauki czytania i pisania

9. Wysoki poziom umiejętności zapisywania wypowiedzi odczytywanej z ust

10. Rozwój wymowy zgodnej ze strukturą fonologiczną wyrazów

11.

Rozwój rozumienia wyrazów i zwrotów wieloznacznych, synonimów, homonimów, wyrażeń frazeologicznych, zwrotów i fraz, żartów językowych oraz metafor, porównań i symboli poetyckich

12.

Rozwój zdolności spostrzegania akcentu wyrazowego i zdaniowego oraz podstawowych wzorców intonacyjnych; rozpoznawanie metrum i rymów w wierszu

Język migany

• od kilkudziesięciu lat język migowy, znaki migowe wykorzystuje się także jako wypowiedź słowna w języku ojczystym. W ten sposób powstaje odmiana migana języka mówionego, zwana językiem MIGANYM;

• stosuje się go w systemie językowo - migowego tj. razem z językiem mówionym;

• łączy w sobie cechy języka migowego i narodowego;

• wykorzystuje się go: - w tłumaczeniach telewizyjnych w przekazywaniu wiedzy; - w porozumiewaniu się z niesłyszącymi dwujęzycznymi osobami, którzy mają dobrze opanowane struktury gramatyczne języka polskiego,a równocześnie ilustrowanie wypowiedzi słownej znakami języka migowego ułatwia im odczytywanie z ust;- w nauczaniu dzieci niesłyszących polszczyzny fonicznej i pisanej na bazie języka migowego

• System ten może stanowić znaczną pomoc w nauczaniu języka ojczystego jako drugiego języka, nie daje on jednak pełnych efektów w nauczaniu języka polskiego jako pierwszego języka;

• W języku miganym przekazuje się tylko znaki ideograficzne odpowiadające poszczególnym pojęciom;

• Dla przyspieszenia tempa w języku miganym zostały wprowadzone tzw. formy podstawowe odmiennych części mowy. Formy te przekazuje się w języku miganym tylko odpowiednim znakiem ideograficznym, przyjmując końcówkę umownie ( występuje ona tylko w mówionej części wypowiedzi). W pozostałych formach gramatycznych, nazywanych formami pochodnymi, końcówka wyrazu powinna być przekazana w języku miganym znakami alfabetu palcowego w synchronizacji z wypowiadanymi równocześnie głoskami. Daktylograficzną końcówkę wyrazu przekazuje się w tym miejscu, gdzie prawa ręka zakończyła przekazywanie właściwego znaku ( najczęściej na wysokości środka klatki piersiowej)

• Formami podstawowymi dla poszczególnych części mowy są:

1. dla rzeczowników - mianownik liczby pojedynczej lub mianownik liczby mnogiej, jeśli dany rzeczownik nie ma liczby pojedynczej, np. drzwi, albo jeśli istnieje osobny znak migowy dla określenia liczby mnogiej np. dzieci, góry, zęby;

2. dla przymiotników, zaimków i liczebników porządkowych - mianownik liczby pojedynczej bez względu an rodzaj;

3. dla czasowników - trzecia osoba liczby pojedynczej czasu teraźniejszego oraz bezokolicznik;

Przedrostki lub przyrostki w wyrazach uzupełnia się alfabetem palcowym. Np. domek przekazuje się w języku miganym za pomocą znaku migowego dom i przedrostka - ek przekazywanego alfabetem palcowym;

Nazwy własne, nazwiska, imiona itp., które nie mają odpowiedników w znakach ideograficznych przekazuje się w całości alfabetem palcowym;

Przysłówki utworzone od przymiotników przekazuje się tym samym znakiem jak odpowiadający im przymiotnik.

Tworzenie końcówek za pomocą alfabetu palcowego nie zawsze przebiega w sposób prosty i może powodować zniekształcenia wyrazów. Można pomijać te końcówki , lub stosować przekaz prawidłowych końcówek w języku mówionym. Nie należy się obawiać tego faktu, gdyż język mówiony nie występuje samodzielnie, a jest zawsze tylko manualnym elementem równoległego przekazu wypowiedzi w języku fonicznym;

PICTURE COMMUNICATION SYMBOLS ( PCS)

• to jeden z wielu graficznych systemów wykorzystywanych w komunikacji wspomagającej i alternatywnej;

• jest to przejrzysty system, który sprawia że dzieci bardzo szybko zaczynają rozumieć znaczenie symboli i nie muszą wkładać zbyt wiele wysiłku w nauce;

• Zawiera ponad 3000 symboli uporządkowanych w takie kategorie jak: ludzie, czasowniki, symbole opisowe, jedzenie, czas wolny, rzeczowniki itd. Każdy symbol zawiera opis umieszczony nad obrazem. Symbole przedstawiają pojedyncze słowa, często używane zwroty, zdania i zestawy zdań;

• Niektóre symbole są przedstawione w wielu wariantach, aby mieć możliwość wyboru odpowiedniego wariantu;

• Obrazki w systemie są dostępne w postaci: - Książki The Picture Comunnication Symbols Book, która zawiera ponad 300 jedno lub dwucalowych czarno - białych symboli w wersji angielskiej;- Zestawu samoprzylepnych naklejek;- Oprogramowania Boardmaker, która jest obecnie najbogatsza wersją PCS.

Oprogramowanie jest zaopatrzone w bibliotekę ponad 3500 symboli, w wersji kolorowej i czarno białej. Umożliwia to tworzenie symboli już istniejących oraz modyfikację ich np. zmiana koloru, dorysowanie lub usunięcie jakieś części.

SYSTEM BLISSA

• rozpowszechnił się na świat jako system komunikowania się wspomagający rozwój poznawczy i rozwój umysłowy, a także jako pomoc w nauce czytania;

• obecnie ta metoda jest uznana i stosowana jako wartościowa pomoc dla ludzi niemówiących w ponad stu krajach świata.

• system ten nie jest językiem mówionym, jego główna ideą jest umożliwienie każdemu użytkownikowi i jego rozmówcy czytania znaków w dowolnym, wybranym przez niego języku naturalnym, co pozwala przekroczyć barierę porozumiewania się.

• stanowi etap przejściowy między formą obrazka, konturu a symbolami pisma,

• Blissymbolics jest najbardziej zaawansowanym oraz najbogatszym w reguły, wspomagającym sposobem porozumiewania się.

• Zawiera symbole o różnym statusie: piktograficzne, ideograficzne i oderwane. Wszystkie skomponowane na bazie 26 prostych form graficznych: linii. kół, łuków, krzywych, kropek. Formy elementarne o określonych znaczeniach można nakładać na siebie i łączyć liniowo otrzymując nowe znaczenia, zgodne z logicznymi zależnościami.

• Ogólnie biorąc te rysunki - symbole - są graficzną ilustracją znaczenia ( treści, sensu) danego słowa.

• Podstawowy słownik Blissa zawiera ok 3500 symboli, reprezentujących ponad 6000 słów i umożliwia nazwanie konkretnego przedmiotu, ale również podjęcia abstrakcyjnego np. uczucia. Można wskazywać pojedyncze symbole lub też budować całe wypowiedzi, zgodne ze składnią języka ojczystego. Mamy możliwość budowania pełnych zdań, prowadzenia rozmów na różne tematy, wyrażania opinii i ocen, opisywania zdarzeń i przeżyć, a dzięki temu rozwijania własnej osobowości;

• Symbole oznaczają wszystkie części mowy, zależności czasowe i przestrzenne. Występują także symbole strategiczne czyli liczba mnoga, przeciwieństwo, czas przyszły/ przeszły. Prostota symboli i logiczna rozbudowa systemu ułatwia szybkie uczynienie się tej metody;

• Wymagania dla rozumienia systemu Blissa - poziom umiejętności analizy i syntezy wzrokowej - wysoki, choć znacznie niższy niż dla pisma. Dla pewnej liczby ludzi stanowi on okazję do treningu percepcji, analizy i syntezy logicznej, która ułatwia ucznie pisania oraz czytania.

• Jak porozumiewać się korzystając z symboli Blissa? Najbardziej rozpowszechnioną pomocą jest indywidualna dla każdego użytkownika tablica Blissa. Jej konstrukcja, wielkość, liczba umieszczonych symboli, sposób uporządkowania zależą od potrzeb i umiejętności osoby, która posługuje się tablicą. Nad każdym symbolem umieszcza się napis, tak by rozmówca, który nie zna symboli potrafił przeczytać jego znaczenie. Dzieci wskazują symbole palcem, wskaźnikiem umieszczonym na głowie lub oczami.

• Kiedy dziecko jest gotowe do rozpoczęcia nauki metodą Blissa? Jest ona trudna do określenia. Zdarza się, że nauczyciele podejmują próby wprowadzania piktogramów podczas zajęć z dziećmi potrzebującymi pracy na poziomie przedsymbolicznym, kształtowania poczucia odrębności, uczenia znaczenia własnych sygnałów, stymulacji sensomotorycznej, oswajania się z przedmiotami. Ale tak naprawdę jest to tylko możliwe po szczegółowej analizie kompetencji komunikacyjnych dziecka!

ALLADYN - KOMUNIKACYJNY SŁOWNIK OBRAZKOWY

• jest to słownik obrazkowy, który jest częścią komunikacyjnego programu komputerowego opracowanego w Niemczech;

• słownik posiada 1000 posegregowanych obrazków w określone obszary poznawczo - językowe;

• Zawiera prosto i czytelnie zilustrowane kategorie jak: czasowniki, przymiotniki, czynności życiowe, czas wolny, artykuły spożywcze, rozmaitości, napoje, gospodarstwo domowe, zdrowie i samopoczucie, części ciała, pojazdy, meble, miejsca, kierunki, pieniądze, pomoce, osoby, zwierzęta, owoce, warzywa, łazienka, ubrania;

• Za pomocą tego programu mamy możliwość praktycznego porozumiewania się w zakresie wielu tematów oraz pomoc w pisaniu i czytaniu krótkich wyrazów, a nawet zdań;

• Najważniejszym elementem związanym z posługiwaniem się komunikacją obrazkową jest zmniejszenie poczucia izolacji i stresu związanego z niemożnością porozumiewania się. W połączeniu więc z rozwojem kontaktów międzyludzkich wpływa korzystnie na rozwój mowy, a użytkownicy Aladyna zaczynają mówić tak, jak potrafią, a raczej jak ich tego nauczymy i na ile im to umożliwimy, co można określić jako mowę wspomaganą obrazkiem. Pozytywna motywacja osób stosujących symbolikę obrazkową powoduje wzbogacenie słownictwa, poprawę rozumienia pojęć, rozwój umiejętności budowania zdań i formułowania swoich myśli, a nade wszystko możność samodzielnego wypowiadania się w zrozumiały dla otoczenia sposób;

• Przygotowuje on do następujących działań:

- uwzględnia aspekty postrzegania ludzi z zaburzoną komunikacją poprzez swoją dobrze przemyślaną i uzasadnioną strukturę obrazkową;

- oferuje układy wspomagające (ułatwienia zaprojektowane z użytkownikiem);

- rośnie wraz ze zwiększającym się zapotrzebowaniem językowym użytkownika, jest przeznaczony dla dzieci, młodzieży i osób dorosłych;

- w połączeniu z komputerem typu notebook (laptop), lub w formie wygodnej, składanej tablicy komunikacyjnej, oferuje możliwość poruszania się użytkownika ze swoim słownikiem;

- zapewnia niepełnosprawnemu użytkownikowi opcje odnośnie następujących zakresów: kontrola otoczenia, czas wolny, dom, szkoła i praca zawodowa;

- pomaga przy pisaniu, czytaniu i liczeniu, oraz wyrażaniu własnych potrzeb, uczuć i emocji;

• Pomoc w kształceniu

- przydatny w placówkach specjalnych i integracyjnych;

- w poradniach pedagogicznych i logopedycznych;

• Wykorzystanie obrazków ALLADYN-

- na początku wprowadzamy obrazki (znaki słów i pojęć) najczęściej używane przez w codziennym porozumiewaniu się, np. dotyczące pożywienia, toalety. Zaczynamy więc od tego co bliskie i zrozumiałe, dobrze znane, bowiem tylko tak doceni użytkownik wartość i skuteczność swojej komunikacji z otoczeniem;

- wszystkie grupy wiekowe mogą korzystać z tego samego zestawu obrazków, ale powinny się poszerzać o nowe symbole (dom, podwórko, szkoła, praca);

- obrazki muszą być łatwe do rozpoznawania i wyraźnie różnić się między sobą, co ułatwia ich identyfikowanie;

- za wskazanym przez użytkownika obrazkiem powinno następować spełnienie jego prośby lub życzenia. To bardzo ważne w początkowej fazie ćwiczeń, a zatem podajmy coś do picia, przynieśmy wskazaną zabawkę, włączmy telewizor z ulubionym programem, itd.;

- nie oczekujmy zbyt szybkich efektów, niekiedy musimy na nie długo i cierpliwie zapracować i poczekać;

- poziom oczekiwań wobec użytkownika powinien być adekwatny do sytuacji w jakiej się on znajduje, czyli: ograniczona sprawność ruchowa nie może oznaczać niższego pułapu wymagań, a upośledzenie umysłowe u osoby dorosłej prowadzić do infantylizmu w wyborze obrazków, itd.;

- nie warto się spieszyć z wprowadzaniem nowych obrazków (zwłaszcza w pracy z osobami upośledzonymi umysłowo i autystycznymi) ale w niektórych przypadkach możliwe jest wprowadzanie kilku obrazków jednocześnie, np. znanych użytkownikowi obrazków zwierząt, owoców i warzyw, czy nazw stale powtarzanych czynności, etc.;

- obrazki, zwłaszcza nowe (samodzielnie tworzone), powinny być bardzo proste, wręcz symboliczne i łatwe do skopiowania;

- niektóre słowa lub pojęcia abstrakcyjne trudne do zilustrowania obrazkiem, można zastąpić jakimś prostym znakiem umownym, samą nazwą, lub dobrać taki rysunek, który będzie szybko odnaleziony przez użytkownika wśród wielu innych znaków;

- obrazki powinny być często używane i utrwalane, przypominane w różnych sytuacjach, musi im towarzyszyć mówienie.

---