Patrycja Prygiel

Filologia Polska

Rok 2

Konstrukcje przestrzeni w Zbrodni Olgi Arbeliny Andreja Makine'a.

Badaniami nad przestrzenią literacką zajmowało się wielu uczonych teoretyków literatury, a także filozofów. Każdy z nich miał swój indywidualny pogląd na ten temat. Jest to niezwykle interesujące zagadnienie, dlatego tematem mojej pracy jest konstrukcja przestrzeni w Zbrodni Olgi Arbeliny Andreja Makine'a.

Według Janusza Sławińskiego przestrzeń „stanowi ośrodek semantyki dzieła i podstawę innych występujących w nim uporządkowań”. Pochodnymi kategorii przestrzeni są: fabuła, świat postaci, konstrukcja czasu, literacka sytuacja komunikacyjna i ideologia dzieła.

Organizowanie się przestrzeni przedstawionej przebiega na trzech płaszczyznach dzieła:

1. Płaszczyzna opisu określana jest przez zdania opisowe. Zawsze znajduje się na początku narastania danej całości przestrzennej. Może być rozbudowywana środkami opisowymi, a także innymi sposobami. Jej stałą funkcją jest „włączanie w semantykę przekazu parametru przestrzennego”. Akcja Zbrodni Olgi Arbeliny Andreja Makine'a koncentruje się przede wszystkim na terenie małego francuskiego miasteczka Villiers-la-Foret, zamieszkałego głównie przez rosyjskich emigrantów. W miasteczku „wznosił się budynek dawnego browaru, pokryty girlandami chmielu. W głębi rysowały się na horyzoncie pierwsze domy dolnego miasta i spiętrzone ponad nimi dachy górnego miasta z czarnym szpicem dzwonnicy, z zielonym pióropuszem platanów koło stacji przy zakręcie szosy wiodącej do Paryża”. W utworze występuje wiele precyzyjnych opisów krajobrazów, rozpościerających się w Villiers-la-Foret, co stanowi pewien sposób wprowadzenia czytelnika w krąg przestrzenny powieści. Jednak nie jest to przestrzeń ograniczona, nie ma wyznaczonych wyraźnych granic, ponieważ akcja utworu rozgrywa się również w stolicy Francji - Paryżu, dokąd tytułowa bohaterka stosunkowo często podróżuje.

2. Płaszczyzna scenerii to „wyprodukowane już całostki znaczeniowe, które jakby uzyskały niezależność od generującego mechanizmu”. O przestrzeni przedstawionej można mówić jako o tej płaszczyźnie. Sceneria ma kilka możliwości zastosowania, m.in. „wyznacza obszar, w którym rozpościera się sieć postaci; stanowi zbiór zdarzeń fabularnych, scen i sytuacji, w jakich postacie uczestniczą; występuje jako przedmiotowy wykładnik pewnej złożonej w obrębie utworu strategii komunikacyjnej”. Na początku powieści Andreja Makine'a skrupulatnie przedstawione jest miejsce i wygląd ciał Olgi Arbeliny i Siergieja Goleca odnalezionych nad rzeką:

„na brzegu leżał mężczyzna z dużą brunatną plamą na łysej czaszce, ze szklanym wzrokiem, rozwartymi ustami; na zrobaczywiałym pniaku, wyrzuconym przez prąd, siedziała kobieta, której uroda i bezwstydna nagość stanowiły niezwykle przykry widok”(26).

Równie precyzyjnie opisany jest pokój Li, która jest przyjaciółką Olgi, mieszkającą w Paryżu:

„Wąski pokój, nieprawdopodobna ilość sprzętów, szafa z czarnego drewna, […] a wszędzie pełno książek, bibelotów, statuetek, wazonów z wiechciami zeschłych kwiatów”(48).

Znaczna część powieści rozgrywa się w domu Olgi, który stanowi „niekształtna przybudówka, długa na dwadzieścia metrów, przyparta do ściany browaru od strony rzeki” (157). Wrażenie otwartości i dynamiczności świata przedstawionego wywołuje stosunkowo duża mobilność przestrzenna Olgi i jej czternastoletniego syna, którzy dosyć często opuszczają swój dom, a czasem wyjeżdżają poza Villiers-la-Foret. Dodatkowo pogłębia to wrażenie pojawianie się coraz to nowych bohaterów wraz z biegiem akcji. Każdy wyjazd Olgi do Paryża stanowi moment kiedy przestrzeń - droga jest środkiem czasowego rozwijania akcji, natomiast akcja źródłem wizji przestrzennej.

3. „Płaszczyzna sensów naddanych wytwarza znaczenia dodatkowe, które nacechowane są symbolicznie. Przestrzeń traktowana jest jako ekwiwalent stanów uczuciowych, opozycja przestrzeni realistycznych, wnętrze mieszkalne jako oznaka statusu społecznego bohatera”. W utworze Olga Arbelina przedstawiona jest jako księżna rosyjska. Mimo swego tytułu żyje jak inni emigranci, ma bardzo skromne mieszkanie, a zachowaniem nie zdradza swojego książęcego pochodzenia. W powieści Andreja Makine'a przestrzeń jako stan uczuciowy Olgi przechodzi diametralną przemianę. W pierwszej części Olga odczuwa, że uczestniczy w życiu każdego napotkanego w bibliotece człowieka: „Miała wrażenie, że do własnego życia wraca dopiero po skończeniu pracy”(85). Natomiast w drugiej części, gdy zrozumiała, że to co zaszło między nią a synem to kazirodztwo, przeistacza się w osobę zamyśloną, zamkniętą w sobie. Jest pogrążona w atmosferze bierności i chłonięciu własnych doznań. Nie ma nic wspólnego z bohaterami, słucha ich, ale myśli o sytuacji w jakiej się znalazła i o synu. Przemiana Olgi może stanowić przestrzenny sposób wyrażenia celu jej życia jakim jest osiągnięcie szczęścia przez syna bez względu na cenę.

Dualizm przestrzeni przedstawionej w dziele literackim odnosi się do świadomości człowieka. Teoretycy literatury ujawniają następujące rozróżnienia dualizmu: „przestrzeń fizyczna” i „przestrzeń symboliczna” (M. Porębski); „przestrzeń podporządkowana człowiekowi” i „przestrzeń panująca nad nim” (M. Głowiński). W powieści Zbrodnia Olgi Arbeliny ukazane jest rozdwojenie przestrzeni przedstawionej na świat wewnętrzny i zewnętrzny. Świat wewnętrzny tworzy zamknięty krąg domu Olgi i jej syna. Główna bohaterka, spędzając czas w domu, odczuwa izolację od otaczającego ją świata: „I zrozumiała, że >>tam<< zaczyna się teraz za progiem jej domu” (197). Natomiast do świata zewnętrznego można zaliczyć jej pracę w bibliotece czy podróże do Paryża. Wrażenie przestrzenności wywołują wspomnienia o życiu w Rosji, które rozszerzają miejsce akcji właściwej. Cały świat zewnętrzny jest wobec przestrzeni przedstawionej jej przedłużeniem, rozszerzeniem. W porównaniu z zamkniętym kręgiem domu Olgi przestrzeń świata jest wszechstronnie otwarta. Przestrzeń wewnętrzna jest tożsama z sensem naddanym.

Znaczenie przestrzeni w dziele literackim według S. Wysłouch jest uzależnione od rodzaju prozy. W prozie dziewiętnastowiecznej przestrzeń wykazywała niesamodzielność i była zdominowana przez takie elementy, jak fabuła czy bohater, natomiast w prozie współczesnej można zaobserwować dominację czasu i przestrzeni nad fabułą. Również H. Meyer zwraca uwagę na takie zróżnicowanie roli przestrzeni. Znaczenie tej kategorii w dziele literackim stanowi dla tego autora kryterium przeciwstawienia prozy „o tonacji realistycznej” utworom należącym do „nowoczesnej sztuki narracyjnej o orientacji awangardowej i w pewien sposób surrealistycznej”. Wszyscy autorzy zajmujący się problematyką przestrzeni dostrzegają jej ścisły związek z pozostałymi kategoriami dzieła narracyjnego: bohaterem, narracją, czasem.

W Zbrodni Olgi Arbeliny źródłem informacji o przestrzeni jest postrzeganie jej przez tytułową bohaterkę i aktualne poczucie przestrzenne Olgi. Prezentowana w ten sposób przestrzeń występuje zawsze jako przestrzeń wokół obserwatora. Skoncentrowanie uwagi na danym fragmencie okolicy Villiers-la-Foret lub Paryża jest każdorazowo uzasadnione obserwowaniem go przez Olgę. Przedstawienie poszczególnych elementów przestrzeni jest również umotywowane widzeniem ich przez główną bohaterkę.

Analizując dystans narracyjny i punkt widzenia spostrzeżono zależność między typem narracji a przestrzenią. Narratorem w powieści Andreja Makine'a jest wrażliwy obserwator znający wszystkie, nawet najbardziej skrywane uczucia i myśli Olgi. Jest to narracja personalna, ponieważ perspektywa narratora jest zawsze perspektywą jednej z postaci, w tym wypadku Olgi. Przestrzeń powieści prezentowana jest z pozycji Olgi, a więc tylko od wewnątrz. Przez ten typ narracji ukształtowany został rodzaj przestrzennego dystansu narratora wobec świata przedstawionego. Jest to bliski dystans przestrzenny, który wytwarza bezpośrednią więź narratora z rzeczywistością przedstawioną. Każdy opis okolicy małego francuskiego miasteczka czy Paryża jest uzasadniony widzeniem go przez tytułową bohaterkę.

Złożonym problemem jest relacja między przestrzenią a czasem. Większość teoretyków literatury uważa, że powinno się badać te kategorie wspólnie. W Zbrodni Olgi Arbeliny rolę dominującą odgrywa przestrzeń, czas jest przedstawiony za jej pośrednictwem, a jego cechy odsłaniają się poprzez organizację przestrzenną. Informacje przestrzenne znacznie częściej zastępują informacje czasowe. Czas w powieści Andreja Makine'a toczy się spokojnym rytmem. Prawie każdy dzień w życiu Olgi wygląda tak samo. Rano idzie do biblioteki, wysłuchuje opowieści bywających tam ludzi, wraca do domu, pije napar z chmielu, jest gwałcona przez syna. Tę rutynę zakłócają jedynie wyjazdy do Paryża, choroba chłopca lub odwiedziny kogoś znajomego. Narrator wplatając wspomnienia Olgi z dzieciństwa burzy jednostajność czasu.

Miasteczko Villiers-la-Foret czy Paryż to nie jedyne przedstawione w powieści przestrzenie. Przestrzeń świata stanowią także te obszary, które Olga pozostawiła za sobą, przyjeżdżając do francuskiego miasteczka. Stają się one uobecnione w utworze wyłącznie poprzez wspomnienia, rozmyślania. Miejsca przywoływane przez główną bohaterkę są szczególne, ponieważ specyficznie wiążą się z określoną epoką w jej życiu. Wspomnienia życia w Rosji przypominają o zupełnie innym życiu Olgi. Niezależnie od sposobu rozumienia kategorii przestrzeni i oceny jej znaczenia w dziele literackim, teoretycy literatury są zgodni co do tego, że przestrzeń stanowi konieczny warunek zaistnienia i prezentacji świata przedstawionego.

BIBLIOGRAFIA:

I. Literatura podmiotu:

- A. Makine, Zbrodnia Olgi Arbeliny, Warszawa 1999.

II. Literatura przedmiotu:

- J. Abramowska, Peregrynacja [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, red. M. Głowiński i A. Okopień-Sławińska, Wrocław 1978 s. 125-158.

- J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, red. M. Głowiński i A. Okopień-Sławińska, Wrocław 1978, s.9-32.

- T. Wójcik, Kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach literackich, „Przegląd Humanistyczny” 1985, s.142-157.

J. Sławiński Przestrzeń w literaturze: elementarne rozróżnienia i wstępne oczywistości [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, Wrocław 1978, s. 10.

Ibidem, s. 16-17.

A. Makine, Zbrodnia Olgi Arbeliny, Warszawa 1999, s. 25-26.

J. Abramowska Peregrynacja [w:] Przestrzeń i literatura. Studia, Wrocław 1978, s. 125-126.

J. Sławiński, op.cit., s. 21.

T. Wójcik, Kategoria przestrzeni we współczesnych badaniach literackich, „ Przegląd Humanistyczny” 1985, s. 149.

Ibidem, s. 150.

6

---