Prawo cywilne z umowami w administracji
Dr Wojciech M. Hrynicki
Wykład V
Przedmioty stosunków cywilnoprawnych.
V. 1. Pojęcie przedmiotu stosunku cywilnoprawnego.
Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest określone zachowanie się uczestników tego stosunku, oparte na wzorcu postępowania zawartym w normie prawnej (dozwolone, nakazane lub zakazane zachowanie się).
Zachowanie to może polegać na działaniu, czyli czynnym zachowaniu się, lub na zaniechaniu, czyli powstrzymywaniu się od działania.
Przedmiot mogą występować w różnych postaciach (rodzaje, kategorie).
Można także wyróżnić przedmioty materialne, których zachowanie będące przedmiotem stosunku cywilnoprawnego dotyczy:
rzeczy i ich części składowe,
przynależności i pożytki,
pieniądze i papiery wartościowe,
dobra niematerialne,
mienie zbiorcze, przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolne, inne.
V. 2. Rzecz.
Art. 45 Kc - pojęcie rzeczy.
Podział na rzeczy ruchome i nieruchome (nieruchomości).
Ruchomościami są wszelkie rzeczy niebędące nieruchomościami.
Art. 46 Kc - pojęcie nieruchomości.
Art. 46¹ Kc - pojęcie nieruchomości rolnej.
Samodzielny lokal mieszkalny lub lokal o innym przeznaczeniu (art. 2 ustawy o własności lokali).
V. 3. Część składowa rzeczy.
Art. 47 § 2 Kc - pojęcie części składowej rzeczy.
Art. 47 § 1 Kc - zakaz odrębnego prawa własności.
Art. 47 § 3 Kc - przemijające połączenie rzeczy.
Art. 48 Kc - część składowa gruntu.
Art. 50 Kc - prawa jako części składowe.
V. 4. Przynależność rzeczy.
Art. 51 § 1 i § 2 Kc - pojęcie przynależności rzeczy.
Art. 51 § 3 - Kc - przemijające pozbawienie związku przynależności z rzeczą główną.
Art. 52 Kc - czynność prawna mająca za przedmiot rzecz główną odnosi skutek także względem przynależności (...).
V. 5. Pożytki.
Art. 53 Kc - pożytki rzeczy.
Art. 54 Kc - pożytki prawa.
Art. 55 Kc - pożytki należne.
V. 6. Pieniądz.
Pieniądz może występować w stosunkach zobowiązaniowych jako świadczenie podstawowe (np. zapłata czynszu w umowie n (najmu) lub jako świadczenie zastępcze (np. naprawienie szkody, zwrot nakładów czy wydatków).
2 podstawowe funkcje pieniądza - zamiany i zapłaty.
Pieniądz obejmuje wszelkie srodki pieniężne, które używa się w obrocie - krajowe i zagraniczne.
V. 7. Papiery wartościowe.
Papiery wartościowe są szczególnego rodzaju dokumentami dotyczącymi określonych w nich praw majątkowych.
Rodzaje papierów wartościowych:
papiery imienne,
papiery na zlecenie,
papiery na okaziciela.
V. 8. Dobra niematerialne o charakterze intelektualnym.
Intelektualne wytwory i wyrazy umysłu i ducha ludzkiego - utwory literackie, artystyczne, naukowe, dzieła architektoniczne, dzieła muzyczne i sceniczne oraz ich wykonania, dzieła kinematograficzne, wynalazki, wzory zdobnicze etc.
Pomocnicze stosowanie przepisów Kc.
V. 9. Mienie zbiorcze.
Art. 44 Kc - pojęcie mienia.
Art. 44¹ - przedmioty mienia państwowego.
Majątek - ogół (całość) majątkowych praw podmiotowych przysługujących pewnej oznaczonej osobie fizycznej lub prawnej. Na majątek składają się nie tylko wierzytelności, ale i zobowiązania (całość aktywów i pasywów).
V. 10. Przedsiębiorstwo.
Art. 55¹ Kc - pojęcie przedsiębiorstwa.
Art. 55² Kc - czynność prawna dotycząca przedsiębiorstwa.
Art. 55³ Kc - gospodarstwo rolne.
Art. 55⁴ Kc - odpowiedzialność nabywcy przedsiębiorstwa lub gospodarstwa rolnego za zobowiązania.
Prawo cywilne z umowami w administracji
Dr Wojciech M. Hrynicki
Prawa autorskie zastrzeżone. Zabrania się jakiegokolwiek publicznego wykorzystywania.
Wykład VI
Prawa podmiotowe i ich ochrona.
VI. 1. Prawa podmiotowe. Informacje ogólne.
Prawa podmiotowe dają ich podmiotowi możliwość określonego działania zabezpieczonego przymusem władzy państwowej. Obejmują sferę prawnej możliwości postępowania, nie zaś możności faktycznej.
Podmiot prawa podmiotowego wykonuje je (realizuje) zarówno przez zachowanie się (działanie) czynne, jak też przez zaniechanie jakiegoś działania (zachowanie bierne).
VI. 2. Nabycie prawa podmiotowego.
Nabycie prawa podmiotowego może nastąpić z chwilą powstania stosunku prawnego.
Nabycie może dotyczyć również istniejącego już prawa podmiotowego. Nabycie w tym wypadku następuje poprzez wstąpienie innej osoby w miejsce dotychczasowego podmiotu prawa w istniejącym stosunku prawnym.
Nabycia prawa podmiotowego może być pierwotne lub pochodne.
Nabycie jest pochodne (sukcesja), jeżeli zależy od istnienia odpowiedniego prawa u innej osoby (powstaje głównie przy czynnościach prawnych lub wskutek spadkobrania). Nabywca uzyskuje tylko takie prawa, jakie miał zbywca (nemo plus iuris in alium transferre potest, quam ipse habet).
Nabycie jest pierwotne, jeżeli jest ono niezależne od istnienia odpowiedniego prawa u innej osoby (np. zasiedzenie).
Utrata prawa podmiotowego może być następstwem albo wygaśnięcia, albo przejścia na inną osobę.
VI. 3. Klasyfikacja praw podmiotowych.
Podział ze względu na stopień ochrony:
- prawa bezwzględne i względne
Prawa podmiotowe bezwzględne są skuteczne przeciwko każdej osobie. Korelatem tych praw są obowiązki ciążące na wszystkich, a nie na oznaczonych osobach (np. własność - art. 140, prawo do spadku - art. 925 Kc, prawa osobiste).
Prawo podmiotowe względne przysługuje tylko względem oznaczonej osoby. Korelatem tego prawa jest obowiązek oznaczonej osoby do określonego zachowania względem posiadającego prawo podmiotowe (wszystkie wierzytelności - art. 353 § 1 Kc, np. najem, sprzedaż, dożywocie, pożyczka, użyczenie, zlecenie).
Podział ze względu na typ stosunków prawnych, z których wynikają:
Prawa majątkowe i niemajątkowe
W grupie praw niemajątkowych wyróżniamy prawa osobiste (w celu ochrony dóbr osobistych) i prawa rodzinne (wynikające ze stosunków rodzinnych). Prawa niemajątkowe mogą być zarówno względne (np. w małżeństwie) jak i bezwzględne (np. prawa osobiste).
Prawa majątkowe można podzielić na:
prawa rzeczowe (prawa o charakterze bezwzględnym, których przedmiotem jest rzecz),
wierzytelności (prawa względne wierzyciela wobec dłużnika),
prawa na dobrach niematerialnych,
prawa rodzinne o charakterze majątkowym (np. świadczenia alimentacyjne),
prawa spadkowe .
Inny podział - prawa zbywalne i niezbywalne.
VI. 4. Uprawnienie.
Uprawnienie - może być częścią prawa podmiotowego lub wypełnia całe prawo podmiotowe.
Prawo podmiotowe obejmuje więc jedno lub więcej uprawnień, związanych ze sobą funkcjonalnie.
Np. prawo własności składa się z wielu uprawnień.
Prawo pozwala w razie potrzeby wyegzekwować przysługujące uprawnienia przy pomocy państwowego aparatu przymusu.
VI. 5. Roszczenie.
Roszczenia (podobnie jak uprawnienia) wynikają z prawa podmiotowego i polegają na możności żądania określonego zachowania się od oznaczonej osoby (osób).
Roszczenia są rodzajem uprawnień, które polegają na prawnej możności domagania się od indywidualnej oznaczonej osoby, aby zachowywała się w pewien oznaczony sposób.
Z jednego prawa podmiotowego może wynikać kilka roszczeń.
Roszczenia wynikające z praw podmiotowych względnych i bezwzględnych (np. prawo własności).
Gdy roszczenie wynika z prawa podmiotowego względnego mogą istnieć roszczenia niewymagalne.
Roszczeniem niewymagalnym będzie np. roszczenie dającego pożyczkę przeciwko pożyczkobiorcy. Roszczenie to dopiero po upływie terminu zwrotu pożyczki staje się wymagalne i można dochodzić praw.
Gdy roszczenie wynika z prawa podmiotowego względnego, obowiązek jego zadośćuczynienia powstaje, gdy roszczenie staje się wymagalne.
VI. 6. Zarzut.
Zarzut polega na przeciwstawieniu uprawnień jednego kontrahenta uprawnieniom drugiego kontrahenta, co prowadzi do ubezskutecznienia roszczeń.
Podstawą zarzutu może być na przykład przedstawienie do potrącenia z wierzytelności drugiej strony swej własnej wierzytelności względem tej strony (art. 498 Kc).
VI. 7. Wykonywanie prawa podmiotowego.
Wykonywanie prawa podmiotowego to podejmowanie działań mieszczących się w sferze możności postępowania określonej tym prawem.
Prawo podmiotowe może być wykonywane tylko w granicach jego treści, którą zakreślają normy prawne (np. najem, użyczenie).
Wykonywanie prawa może polegać na faktycznym korzystaniu z rzeczy (np. własność, użyczenie, najem).
Prawo może być wykonywane osobiście lub przez inne osoby (np. domowników w najmie; podnajem).
VI. 8. Nadużycie praw podmiotowych.
Nadużycie prawa zachodzi wówczas, gdy uprawniony wykonując swe prawo, działa sprzecznie z zasadami dobrej wiary lub używa prawa niezgodnie z celem, ze względu na które prawo ma służyć.
Klauzule generalne - przepisy prawne, które przez użycie ogólnych pojęć, podlegających ocenie organu stosującego prawo, mają na celu osiągnięcie elastyczności w stosowaniu prawa (art. 5, art. 58 § 2 Kc).
VI. 9. Ochrona praw podmiotowych przez państwo.
Prawa podmiotowe chronione są przez państwo (w razie potrzeby z wykorzystaniem środków przymusu).
Sądowa ochrona praw podmiotowych.
Art. 189 Kpc - Orzeczenia ustalające istnienie lub nieistnienie stosunku prawnego lub prawa mają charakter konstytutywny.
Wyegzekwowanie prawa podmiotowego leży po stronie uprawnionego (powództwo).
Art. 8 Kpc.
Ochrona praw podmiotowych może być realizowana w drodze powództwa:
o świadczenie, w którym powód domaga się zasądzenia określonego świadczenia (np. wydanie rzeczy),
o ustalenie, w którym powód żąda ustalenia istnienia lub nieistnienia pewnego stosunku prawnego lub prawa (np. ustalenia własności rzeczy, ustalenie ojcostwa),
o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, w którym powód żąda aby orzeczeniem sądu nastąpiło stworzenie nowego stanu prawnego lub zmiana już istniejącego (np. zaprzeczenie ojcostwa, uznanie za zmarłego).
VI. 10. Ochrona dóbr osobistych.
Art. 24 § 1 Kc - żądanie zaniechania i żądanie usunięcia skutków naruszenia prawa.
Art. 24 § 2 Kc - żądanie naprawienia szkody (zadośćuczynienia) na zasadach ogólnych.
Art. 415 Kc - obowiązek naprawienia szkody.
VI. 11. Ciężar dowodu.
Uprawniony realizujący swe prawa podmiotowe (żądający ich realizacji) obowiązany jest wykazać, że przysługuje mu prawo, którego ochrony (realizacji) się domaga.
Art. 6 Kc.
Rola domniemań jako dowodów pośrednich.
VI. 12. Pomoc własna.
Zastosowanie pomocy własnej (w tym przymusu bezpośredniego) przez samego uprawnionego dozwolone jest tylko w bardzo nielicznych, wyraźnie w ustawie wskazanych sytuacjach.
Dopuszczalne są dwa rodzaje pomocy własnej:
samopomoc,
samoobrona.
VI. 12. 1. Samopomoc.
Przy samopomocy uprawniony zaspokaja lub zabezpiecza swoje roszczenie. Nie można wymagać bierności od uprawnionego, który widzi, że jego prawo jest naruszone.
Art. 343 § 2 Kc.
Art. 432 Kc.
Art. 671 § 2 Kc.
VI. 12. 2. Samoobrona.
Przy samoobronie uprawniony odpiera niebezpieczeństwo grożące jego prawom.
Kodeks cywilny rozróżnia:
obronę konieczną (art. 343 § 1 i § 3, art. 423 Kc),
działanie w stanie wyższej konieczności (art. 142 Kc).
Prawo cywilne z umowami w administracji
Dr Wojciech M. Hrynicki
Prawa autorskie zastrzeżone. Zabrania się jakiegokolwiek publicznego wykorzystywania.
Wykład VII
Czynności prawne.
VII. 1. 1. Pojęcie czynności prawnej.
Powstanie stosunku prawnego zależne jest od zaistnienia określonego zdarzenia prawnego, z którym norma prawna łączy jego powstanie.
Do zdarzeń prawnych należą w szczególności czynności prawne.
Czynnością prawną nazywamy czynność składającą się z co najmniej jednego oświadczenia woli, zmierzającego do wywołania skutków prawnych.
VII. 1. 2. Kształtowanie stosunku prawnego.
Art. 353¹ Kc - granice swobody umów.
Art. 56 Kc - skutki czynności prawnej.
Art. 57 Kc - rozporządzanie prawem.
Art. 58 Kc - bezprawność czynności.
Oświadczenie woli jako element czynności prawnej. Czynność prawna jest stanem faktycznym, w skład którego wchodzi co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego.
VII. 2. Oświadczenie woli.
Oświadczenie woli to uzewnętrzniony przejaw woli wywołania określonych skutków prawnych.
Art. 60 Kc - złożenie oświadczenie woli.
Oświadczenie woli wyraźne i dorozumiane.
Oświadczenia woli mogą być kierowane do konkretnego adresata, jak i do adresata nieoznaczonego (art. 543, art. 919 § 1, art. 921 § 1 Kc).
Art. 62 Kc - złożenie oświadczenia mimo śmierci.
VII. 3. Chwila złożenia oświadczenia woli.
Art. 61 § 1 Kc - chwila złożenia oświadczenia woli w sposób tradycyjny.
Art. 61 § 2 Kc - chwila złożenia oświadczenia woli w postaci elektronicznej.
Teoria doręczenia.
Art. 165 § 2 Kpc.
VII. 4. Odwołanie oświadczenia woli.
Art. 61 § 1 zd. 2 Kc - odwołanie oświadczenia jest skuteczne, jeśli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej.
Oświadczenia woli, których nie składa się innej osobie, można odwołać w każdej chwili, o ile dla innych osób nie powstały jeszcze określone skutki prawne (np. testament).
VII. 5. Tłumaczenie oświadczeń woli.
Art. 65 § 1 Kc - okoliczności, zasady współżycia społecznego, ustalone zwyczaje.
Art. 65 § 2 Kc - zgodny zamiar stron i cel umowy.
VII. 6. Zgoda osoby trzeciej.
Czasem dla ważności czynności prawnej wymagana jest zgoda osoby trzeciej.
Art. 63 § 1 Kc - moment wyrażenia zgody przez osobę trzecią.
Art. 63 § 2 Kc - forma szczególna czynności prawnej i wyrażenia zgody przez osobę trzecią.
VII. 7. 1. Wady oświadczenia woli.
Między wolą a jej oświadczeniem może czasem zachodzić rozbieżność.
Przepisy kodeksu cywilnego generalnie dają pierwszeństwo (znaczenie) oświadczeniu woli.
Wyjątkowo jednak uwzględnia się fakt nieprawidłowego powzięcia woli i rozbieżności między wolą rzeczywistą a jej zewnętrznym oświadczeniem (wady oświadczenia woli).
VII. 7. 1. Wady oświadczenia woli - c.d.
Wady oświadczenia woli - uwzględniane przez prawo przypadki możności podważenia skuteczności czynności prawnej z powołaniem się na wadliwość procesu woli.
Wyróżniamy pośród wad oświadczenia woli:
brak świadomości lub swobody powzięcia decyzji i wyrażenia woli,
pozorność oświadczenia woli,
błąd,
groźbę bezprawną.
VII. 7. 2. Brak świadomości lub swobody.
Art. 82 Kc - nieważność oświadczenia woli złożonego w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji lub wyrażenie woli.
Dotyczy to w szczególności:
choroby psychicznej,
niedorozwoju umysłowego,
inne, choćby przemijające zaburzenie czynności psychicznych.
Przyczyny te są niezależne od ubezwłasnowolnienia.
VII. 7. 3. Pozorność oświadczenia woli.
Pozorne oświadczenie woli - albo w ogóle nie zmierzało do wywołania skutków prawnych (dla żartu), albo zmierzało do wywołania innych skutków prawnych, aniżeli przewidziane w oświadczeniu woli.
Art. 83 § 1 zd. 1 Kc - nieważność pozornego oświadczenia woli złożonego drugiej stronie za jej zgodą.
Art. 83 § 1 zd. 2 Kc - oświadczenie złożone dla ukrycia innej czynności.
Art. 83 § 2 Kc - skutek dla osoby trzeciej.
Czynność prawna pozorna jest nieważna. Jest to nieważność bezwzględna.
VII. 7. 4. Błąd.
Błąd oznacza mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie sprawy lub brak takiego wyobrażenia.
Błąd nie pociąga za sobą bezwzględnej nieważności czynności prawnej, a tylko daje prawo do uchylania się od jej skutków.
Art. 84 § 1 Kc - błąd co do treści czynności prawnych (po stronie kontrahenta).
Art. 84 § 2 Kc - błąd istotny.
Art. 85 Kc - zniekształcenie oświadczenia woli przez posłańca.
Art. 86 Kc - wywołanie błędu podstępnie przez kontrahenta.
VII. 7. 5. Groźba bezprawna.
Groźba jest rodzajem przymusu psychicznego stosowanego w celu wymuszenia oświadczenia woli.
Groźba musi być bezprawna i poważna.
Złożenie oświadczenia woli pod groźbą bezprawną skutkuje możliwością uchylenia się od jego skutków - art. 87 Kc.
Art. 88 Kc - forma i termin uchylenia skutków oświadczeń złożonych pod wpływem błędu lub groźby.
VII. 8. Przesłanki ważności czynności prawnej.
Ważność czynności prawnej zależna jest od kilku przesłanek:
posiadanie zdolności do czynności prawnych przez składających oświadczenia woli,
czynność prawna powinna być zgodna z ustawą i zasadami współżycia społecznego,
trzeba zachować odpowiednią formą dla poszczególnej czynności prawnej,
czynność prawna powinna być wolna od wad.
Niezachowanie wymienionych wymogów może skutkować nieważnością czynności prawnej.
VII. 9. Nieważność czynności prawnej.
Wyróżniamy dwa rodzaje nieważności czynności prawnych:
nieważność względną,
nieważność bezwzględną.
Nieważność bezwzględna oznacza, że czynność prawna nie wywołuje zamierzonych skutków prawnych (ex lege).
Nieważność względna wywołuje wprawdzie skutki prawne, jednak prawo przewiduje możliwość uchylenia się przez składającego oświadczenie od jego skutków (błąd lub groźba bezprawna).
VII. 10. Względna bezskuteczność.
Względna bezskuteczność występuje w wypadku uwzględnienia powództwa osoby trzeciej o uznanie za bezskuteczną w stosunku do niej umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie jej roszczeniu - art. 59 Kc.
Przykładowo - art. 527 i n., 916, 1024, 1036 zd. 2. Kc.
VII. 11. 1. Składniki czynności prawnej.
W treści czynności prawnej wyróżniamy:
składniki istotne (essentialia negoti),
składniki nieistotne uboczne (essentialia naturalia).
składniki nieistotne dodatkowe (essentialia accidentalia), np. warunek (art. 89), termin (art. 110), zadatek (art. 394), prawo odstąpienia (art. 395), odstępne (art. 396), kara umowna (art. 483-485), wadium (art. 70⁴ Kc).
VII. 11. 2. Warunek.
Powstanie lub ustanie skutków czynności prawnej może być uzależnione od zdarzenia przyszłego i niepewnego (warunek) - art. 89 Kc.
Ziszczenie się warunku - art. 90 Kc.
Zakaz zastosowania warunku - art. 157 § 1, 962 Kc.
Art. 94 Kc - warunek bezprawny.
Art. 93 Kc - przeszkodzenie ziszczeniu się warunku.
Art. 91-92 Kc.
VII. 11. 3. Termin.
Termin to takie zastrzeżenie dodatkowe w czynności prawnej, przez które jej skutek zostaje ograniczony w czasie (art. 110 Kc).
Zasady obliczania terminów - art. 111-115 Kc.
Różnica między terminem a warunkiem polega na tym, że przy terminie brak jest elementu niepewności.
Art. 116 Kc - stosowanie przepisów o warunku.
VII. 12. Forma czynności prawnych.
Zasada ogólna - dowolność formy (art. 60 Kc).
Formy szczególne:
ad solemnitatem (pod rygorem nieważności) art. 73 § 2 zd. 1, art. 76 zd. 1, art. 158 Kc,
ad probationem (do celów dowodowych) art. 74 § 1 zd. 1, § 2, art. 78 Kc,
ad eventum (dla wywołania określonych skutków prawnych) art. 73 § 2 zd. 2., art. 74 § 1 zd. 2 Kc.
Zmiany w umowach - art. 77 - 77¹ Kc.
VII. 13. Postacie czynności prawnych.
Czynności prawne jednostronne i dwustronne (odrzucenie spadku, testament, wypowiedzenie / najem, sprzedaż, pożyczka, użyczenie).
Czynności prawne między żyjącymi (inter vivos) i na wypadek śmierci (mortis causa).
Czynności prawne konsensualne i realne (przechowanie, zastaw, zadatek).
Czynności prawne rozporządzające (art. 115 Kc) i zobowiązujące (np. zlecenie) oraz o podwójnym skutku (np. darowizna, sprzedaż).
Czynności prawne odpłatne i nieodpłatne oraz wzajemne.
Czynności przysparzające.
Czynności prawne kauzalne (przyczynowe) i abstrakcyjne (oderwane, np. weksle, czeki).