AUTONOMICZNY UKŁAD NERWOWY

AUT (wegetatywny) kieruje ważnymi dla życia procesami fizjologicznymi:

• krążenie krwi,

• oddychanie,

• trawienie,

• metabolizm,

• wydzielanie gruczołowe,

• rozmnażanie.

Jest to część UN, której czynności najczęściej nie są uświadamiane i przebiegają bez udziału woli.

Efektory AUN:

• mięśnie gładkie narządów wewnętrznych,

• mięśnie gładkie naczyń krwionośnych,

• mięsień sercowy,

• gruczoły wydzielania wewnętrznego,

• tkanka nerwowa,

• tkanka tłuszczowa.

Podstawowym mechanizmem działania AUN jest podobnie jak somatycznego, odruch (np.: wydzielanie śliny).

Reakcją odruchową AUN jest:

• skurcz lub rozluźnienie mięśni gładkich,

• przyspieszenie lub zwolnienie czynności serca,

• zwiększenie lub zmniejszenie wydzielniczej czynności gruczołu.

Dzięki odruchowym czynnością AUN możliwa jest regulacja funkcjonowania poszczególnych narządów wewnętrznych stosownie do aktualnych potrzeb organizmu (snu, wysiłku fizycznego, pobieranie pokarmu, przebywanie w wysokiej lub niskiej temperaturze otoczenia). AUN jest niezbędny do utrzymania stałości środowiska wewnętrznego (homeostazy).

BUDOWA AUN

AUN tworzą:

1. ośrodki autonomiczne, f

2. drogi aferentne (neurony dośrodkowe)

3. drogi eferentne (neurony odśrodkowe)

Ośrodki AUN znajdują się w OUN - w pniu i rdzeniu kręgowym. Niektóre odruchy autonomiczne mają ośrodki w zwojach autonomicznych.

fff

Ośrodki

autonomiczne

Receptor Efektor

- narządy wewnętrzne,

- naczynia krwionośne,

Podział AUN:

• część przywspółczulna,

• część współczulna,

• część jelitowa,

• część trzewno-czuciowa.

Część przywspółczulna

Ośrodki - pień mózgu (śródmózgowie, most, rdzeń przedłużony),

część krzyżowa rdzenia kręgowego (S2 - S4), czyli

1. odcinek głowowy - neurony przedzwojowe znajdują się w jądrach nerwów czaszkowych: III (okoruchowy), VII (twarzowy), IX (językowo-gardłowy) i X (błędny) - największy nerw, unerwia on wszystkie narządy klatki piersiowej (serce i płuca), i większość organów jamy brzusznej (przewód pokarmowy z wyjątkiem niektórych części okrężnicy.

2. odcinek krzyżowy - neurony przedzwojowe tworzą nerw miedniczny, który zaopatruje końcową część układu pokarmowego, pęcherz moczowy i narządy płciowe.

Część współczulna

Ośrodki - słupy pośrednio-boczne istoty szarej rdzenia kręgowego w segmentach piersiowych (Th₁ - Th₁₂) i lędźwiowych (L₁ - L₃).

Włókna eferentne wychodzą z rdzenia przez korzenie przednie i jako włókna przedzwojowe dochodzą do zwojów współczulnych po obu stronach kręgosłupa (tzw. zwoje kręgowe) - tworzą one parzysty pień współczulny (połączone gałązkami międzyzwojowymi).

Niektóre włókna przedzwojowe tworzą z neuronami synapsy w zwojach kręgowych, inne biegną dalej jako nerwy współczulne i kończą się w bardziej obwodowo położonych zwojach (przedkręgowych) leżących w obrębie jamy brzusznej i miednicy małej.

Włókna zazwojowe mogą wchodzić do mieszanych nerwów somatycznych lub też wraz z nerwami współczulnymi docierać do efektorów.

Przedłużeniem pnia współczulnego są następujące zwoje:

• zwój szyjny górny

• zwój szyjny środkowy,

• zwój gwiaździsty (szyjno-piersiowy)

Od zwojów tych odchodzą zazwojowe włókna współczulne unerwiające narządy głowy, szyi i klatki piersiowej.

Najważniejszym nerwem współczulnym jest nerw trzewny.

Układ współczulny

Stosunek włókien przedzwojowych do zazwojowych jest jak 1 : 20. Odpowiedź narządu wykonawczego (efektora) jest rozległa ale mało precyzyjna.

Zwój autonomiczny

Efektor

Układ przywspółczulny

Stosunek włókien przedzwojowych do zazwojowych jest jak 1 : 1. Odpowiedź narządu wykonawczego jest bardziej precyzyjna.

Zwój autonomiczny

Efektor

Włókna nerwowe części współczulnej i przywspółczulnej mogą mieszać się tworząc sploty autonomiczne (sercowy, słoneczny, trzewny i nerkowy). Znajdują się one w jamach ciała (splot słoneczny) lub ścianach narządów wewnętrznych. W ich skład wchodzą zwoje nerwowe, które charakteryzuje duża samodzielność w koordynowaniu funkcji tj. mogą one wysyłać impulsy do wielu efektorów (np.: do serca przez zwój gwieździsty) z pominięciem OUN.

Część jelitowa

Odpowiada za koordynacje ruchów jelita (splot w błonie mięśniowej - splot Auerbacha) oraz wydzielanie jelitowe (splot warstwy podśluzówkowej - splot Meissnera). Regulacja jej czynności odbywa się bez udziału OUN na poziomie zwojów śródściennych jelit (krótkie odruchy miejscowe). Aktywność części jelitowej jest modyfikowana przez część współczulną i przywspółczulną AUN.

Część trzewno - czuciowa

Odpowiada za czucie trzewne. Tworzą je włókna aferentne i ich neurony czuciowe w zwojach grzbietowych rdzenia kręgowego przenoszące informację o stanie czynnościowym narządów wewnętrznych do OUN w trzewnych odruchach autonomicznych:

- trzewno - trzewnych (odruchy z mechanoreceptorów płuc, odruchy naczyniowe
z baroreceptorów, odruchy oddawania kału i wydalania moczu),

- trzewno ‒ somatycznych (wzmożone napięcie mięśni szkieletowych brzucha
i przeczulica w wyniku zapalenia otrzewnej lub wyrostka robaczkowego),

- somatyczno - trzewnych (presyjna reakcja bólowa w odpowiedzi na podrażnienie rec. bólowych skóry).

MECHANIZM PRZEKAZYWANIA IMPULSÓW W AUN

Przekazywanie pobudzenia w AUN odbywa się za pośrednictwem transmiterów (mediatorów) czyli przekaźników chemicznych wydzielanych na zakończeniach włókien nerwowych autonomicznych.

Podział AUN

• 
  
  ze względu na rodzaj transmitera wydzielanego na zakończeniach wł. zazwojowych

układ adrenergiczny układ cholinergiczny

ARENALINA ACETYLOCHOLINA

NORADRENALINA

• 
  wł. zazwojowe układu współczulnego ♦ zakończenia wszystkich wł.

• wyjątek: wł. współ. gruczołów potowych przedzwojowych (współ. i przywspół)

i naczyń krwionośnych mm. szkieletowych ♦ zazwojowe włókna przywspół

(Ach) ♦ zwoje współczulne i

przywspółczulne

RECEPTORY

Cholinergiczne (Ach) adrenergiczne (A, NA)

• muskarynowy M (M₁ - M₅) receptor α (α₁, α₂)

agonista - muskaryna, bloker - atropina bardziej wrażliwe na NA

• mm. gładkie, antagonista - fenoksybenzamina

• m. sercowy • mm. gładkie

• gruczoły receptor β (β₁, β₂)

• nikotynowy N antagonista - propranolol

agonista - nikotyna, bloker - heksametonium (leczenie arytmii serca)

• zwoje autonomiczne bardziej wrażliwe na A

• płytka motoryczna (boker-kurara), • mózg, serce, mm. gładkie

• rdzeń nadnerczy

Pobudzenie receptorów adrenergicznych wywołuje różne efekty fizjologiczne i farmakologiczne (z racji różnej wrażliwości na A i NA). W większości narządów aktywacja receptorów α prowadzi do pobudzenia tych narządów (np.: skurcz mm. gładkich), natomiast aktywacja receptorów β hamuje na ogół aktywność efektorów. Wyjątek stanowią rec. α mm. gładkich przewodu pokarmowego i rec. β serca.

Większość narządów wewnętrznych jest unerwiona przez włókna pochodzące zarówno z części współczulnej jak i przywspółczulnej AUN. W narządach wykazujących automatyzm włókna autonomiczne nie inicjują ich czynności ale je modyfikują (nasilają, osłabiają lub hamują).

Narządy unerwione podwójnie wykazują w stosunku do siebie antagonizm czynnościowy, tzn. gdy jedna część z nich pobudza czynność organu, druga ją hamuje.

Np.:

Część współczulna:

• rozszerza źrenice,

• przyspiesza czynność serca,

• zwalnia perystaltykę jelit,

Część przywspółczulna:

• zwęża źrenice,

• zwalnia czynność serca,

• przyspiesza perystaltykę jelit,

W niektórych przypadkach obie części AUN współdziałają ze sobą. Taki synergizm czynnościowy charakteryzuje akt płciowy: część przywspółczulna powoduje erekcję, część współczulna - ejakulację, obie zaś pobudzają wydzielanie śliny.

W większości narządów zwykle panuje równowaga między obiema częściami AUN, chociaż w niektórych narządach występuje fizjologiczna przewaga jednej części nad drugą.

Serce - przeważają wpływy układu przywspółczulnego,

Naczynia krwionośne - przeważają wpływy współczulne utrzymujące stałe napięcie toniczne mm. gładkich ściany naczynia.

Stan wzmożonego napięcia układu współczulnego to sympatykotonia, a przywspółczulnego to wagotonia.

Część współczulna zostaje pobudzona w sytuacjach nagłego zagrożenia organizmu lub stresu. Układ współczulny uwalnia wówczas zapasy energetyczne umożliwiając wykonanie zwiększonego wysiłku koniecznego do obrony przed nimi („walczyć czy uciekać”). Podczas gdy układ współczulny nasila procesy dysymilacyjne, układ przywspółczulny sprzyja procesom asymilacyjnym umożliwiając gromadzenie albo odnawianie zapasów (rezerw) energetycznych organizmu.

Do aktywacji przywspółczulnej części AUN dochodzi w sytuacjach gdy organizm odpoczywa lub trawi. W warunkach fizjologicznych w ciągu dnia przeważają wpływy współczulne, w nocy - przywspółczulne.

OŚRODKOWA KONTROLA CZYNNOŚCI AUTONOMICZNYCH

Kontrola czynności autonomicznych narządów wewnętrznych odbywa się na różnych piętrach OUN. Strukturą koordynującą większość funkcji AUN (drogi schodzące do odpowiednich ośrodków pnia mózgu i rdzenia kręgowego) jest podwzgórze.

Uczestniczy ono w:

• regulacji pobierania pokarmu,

• regulacji temperatury ciała,

• regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej i energetycznej,

• czynności układu krążenia,

• uwalnianiu hormonów,

• śnie,

• funkcjach płciowych.

Podwzgórze znajduje się pod kontrola układu limbicznego (steruje uruchamianiem popędu i emocji) i bierze również udział w uruchamianiu reakcji emocjonalnych o charakterze obronnym, takich jak: wściekłość, agresja, strach i ucieczka. Układ limbiczny nadaje tym reakcjom zabarwienie emocjonalne.

Objawami reakcji autonomicznych są:

• zwężenie źrenic,

• zwężenie naczyń krwionośnych (blednięcie ze strachu),

• pocenie się,

• wzrost ciśnienia tętniczego,

• przyspieszenie rytmu serca,

• przyspieszenie perystaltyki.

W kontrolę AUN jest zaangażowana również kora mózgowa. Jej wpływ na czynność AUN przejawia się wzmożoną aktywnością układu współczulnego podczas wykonywania intensywnej pracy umysłowej. Ponadto reakcje autonomiczne są wywoływane przez słowne bodźce psychiczne działające przez korę, która pobudza układ limbiczny. Kora mózgu jest strukturą odpowiedzialną za scalanie czynności somatycznej z układem nerwowym autonomicznym.

Droga aferentna

Droga eferentna

Włókna autonomiczne przewodzące impulsy od ośrodków do efektora dzielą się na włókna przedzwojowe i zazwojowe. Pomiędzy nimi znajduje się komórka zwojowa (obwodowe zwoje autonomiczne.

Włókno przedzwojowe

Włókno zazwojowe

Włókno zazwojowe

Włókno przedzwojowe

---