Ballada - wywodzi się ze średniowiecza. Układali ją wtedy anonimowi twórcy, ale także znani poeci, np. Francois
Villon „O paniach minionego czasu”. Utwór wierszowany, stroficzny, opowiadający jakieś niezwykłe
wydarzenie, często fantastyczne, jakąś legendę ludową lub podanie historyczne. Dużą rolę odgrywa
przyroda, która stwarza nastrój, najczęściej grozy, niesamowitości. Występują dwa światy - realny i
fantastyczny. Czas jest baśniowy, a nie historyczny. Ulubione tematy to miłość i zdrada. Pisana jest
prostym, melodyjnym językiem. Cechuje się synkretyzmem:
elementy liryczne - nastrojowość, emocjonalne podejście narratora do opisywanych wydarzeń;
epickie - fabuła i narrator - naiwny, nie wszechwiedzący, wielu rzeczom się dziwi, wielu rzeczy nie zna;
dramatyczne - dialogi, pokazanie bohatera w działaniu.
„Romantyczność” „Świteź”
„Lilie” „Rybka” Adam Mickiewicz
„To lubię” „Świtezianka”
„Rękawiczka” F. Schiller
„Król olszyn” W. Goethe
„Rybak” W. Goethe
Dramat romantyczny
Ukazuje współczesne wydarzenia, np. prześladowanie Polaków po procesie filomatów i filaretów.
Zerwanie z zasadą trzech jedności:
brak jedności miejsca - raz akcja dzieje się w kaplicy cmentarnej, w celi więziennej, w salonie warszawskim, w Wilnie,
brak jedności czasu - scena więzienna odbywa się w wigilię Bożego Narodzenia, bal u senatora w karnawale,
brak jedności akcji - wątek prześladowania Polaków, mesjanizm.
Synkretyzm rodzajowy - utwór jest dramatem, ale występują tu także elementy epickie - opowiadanie o Cichowskim, elementy liryczne - Wielka Improwizacja.
Otwarta kompozycja dramatu:
brak związków przyczynowo-skutkowych,
brak związków pomiędzy poszczególnymi scenami,
swobodne łączenie epizodów,
fragmentaryczna akcja,
przeskoki czasowe,
brak konkretnego rozwiązania akcji, wyraźnego zakończenia,
różne możliwości interpretacji utworu.
Występowanie postaci realistycznych, np. ks. Piotr, Piotr Wysocki, Nowosilcow, obok postaci fantastycznych, np. dobre i złe duchy.
Występowanie scen realistycznych, np. scena więzienna, bal u senatora, obok scen fantastycznych, np. walka duchów o duszę Konrada.
Występowanie scen zbiorowych, np. scena więzienna, bal u senatora, obok scen kameralnych, np. Wielka Improwizacja, widzenie ks. Piotra.
Bohater romantyczny - samotnik, indywidualista, buntownik, patriota.
Częsta zmiana nastroju.
„Dziady” Adam Mickiewicz
„Kordian” Juliusz Słowacki
„Nie-Boska komedia” Zygmunt Krasiński
„Zbójcy” F. Schiller
Powieść poetycka - obszerny, wierszowany utwór, wywodzący się z romantyzmu. Zbliżona jest treścią do noweli
lub powieści. Fabuła rozwija się nierównomiernie, jest fragmentaryczna, dużo w niej
niedomówień, luk, niejasności, przerywana jest różnymi refleksjami. Zachodzi inwersja
czasowa - brak chronologii w narracji. Dużo jest odautorskich wstawek i komentarzy,
filozoficznych refleksji, które stwarzających nastrój działający na psychikę czytelnika.
Cechuje się niezwykłością i tajemniczością, które uzyskuje są poprzez umieszczenie akcji w
środowisku orientalnym lub w czasach historycznych. Cechuje się synkretyzmem:
elementy epickie - fabuła, narrator;
liryczne - refleksje, opisy przyrody, przeżyć wewnętrzne bohaterów;
dramatyczne - monologi, dialogi.
„Konrad Wallenrod” Adam Mickiewicz
„Giaur” Bayron
Epos - gatunek ten wywodzi się ze Starożytności, pisał je Homer. Rozbudowany utwór epicki, zwykle
wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle
ważnych wydarzeń, przełomowych dla danej społeczności. Pisany jest stylem podniosłym, dostosowanym
do opisu czynów bohaterskich.
„Pan Tadeusz” A. Mickiewicz
Sonet - utwór liryczny zbudowany z 14 wersów podzielonych na 4 zwrotki. Dwie pierwsze zwrotki mają po 4
wersy i charakter opisowy, dwie następne mają po 3 wersy i charakter refleksyjny. W dwóch pierwszych
zwrotkach jest zawsze taki sam układ rymów ABBA. W ostatnich zwrotkach układ rymów może być
zmienny w zależności od tego, czy jest to sonet włoski czy francuski.
„Stepy akermańskie” Adam Mickiewicz
Poemat dygresyjny - gatunek stworzony przez Bayrona, twórcę takich poematów dygresyjnych jak: „Don Juan”,
„Wędrówki Childe Harolda”. Jest to obszerny, wierszowany utwór epicki, mający fabułę.
Łączy elementy epickie, liryczne i dramatyczne. Cechuje się luźną, fragmentaryczną
kompozycję. Wykorzystuje ironię, parodię, drwinę. Fabuła przerywana jest dygresjami,
czyli wątkami luźno, lub wcale z nią nie związanymi. Dygresje mają najczęściej charakter
liryczny, podejmują tematy filozoficzne, moralne. Czasami stanowią 50% całego utworu.
„Beniowski” Juliusz Słowacki
Testament - (z łac. testamentum - przymierze) - W Biblii oznacza układ, na mocy którego Bóg zobowiązuje się
pod pewnymi warunkami obdarzyć szczególnymi dobrami tych, którzy stają się jego ludem. Jest to
forma wypowiedzi, którą sporządza się przed śmiercią. Testament składa się z dwóch części:
przedstawienie i ocena własnego życia,
wyrażenie własnej woli i nakazanie pewnych obowiązków żywym.
„Testament mój” Juliusz Słowacki
Hymn - wywodzi się ze średniowiecza. Jest to uroczysta pieśń pochwalna, o treści patriotycznej lub religijnej.
Utwór stroficzny, rymowany.
„Hymn” (Bogurodzica) J. Słowacki
„Hymn” (Smutno mi, Boże) J. Słowacki
Rapsod - utwór o podniosłym stylu, pełen dostojeństwa i patosu, sławiący bohatera lub jakieś ważne wydarzenie.
„Bema pamięci żałobny rapsod” Cyprian Kamil Norwid
Komedia - wywodzi się ze Starożytności. Gatunek dramatyczny o pogodnej treści, obfitującej w wydarzenia o
szczęśliwym zakończeniu, wprowadzający elementy komizmu, karykatury i satyry, mający na celu
wywołanie śmiechu. Występuje komizm: słowa, sytuacji, postaci. Istnieje wiele odmian komedii:
komedia charakterów, intrygi, obyczajowa, płaszcza i szpady, satyryczna, sytuacyjna.
„Zemsta”, „Śluby panieńskie” Aleksander Fredro