Małoletni, młodociany, nieletni.
Zagadnienia wstępne.
Osoba fizyczna- każdy człowiek od chwili urodzenia, ewentualnie poczęcia aż do śmierci.
Osoba prawna- jednostka organizacyjna, której przepisy przyznały osobowość prawną np. fundacje, spółki, szkoły, stowarzyszenia.
Zdolność prawna- zdolność do posiadania praw i obowiązków cywilno- prawnych (możliwość bycia właścicielem, dłużnikiem). Zgodnie z polskim prawem każda osoba fizyczna od chwili poczęcia aż do śmierci ma zdolność prawną z tym, że dziecko poczęte zdolność prawną w zakresie praw i obowiązków majątkowych nabywa pod warunkiem, że urodzi się żywe.
Nasciturus- dziecko poczęte
Zdolność do czynności prawnej- zdolność do kształtowania swoich praw i obowiązków poprzez własne działanie. Osoby fizyczne mogą mieć dolność do czynności prawnych pełną, ograniczoną lub mogą być jej pozbawione.
Pełną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby pełnoletnie i wyjątkowo dziewczęta, które po ukończeniu 16 r. ż. wyszły za mąż pod warunkiem, że nie zostały ubezwłasnowolnione.
Z kolei zdolność ograniczoną mają osoby małoletnie pomiędzy 13, a 18 r. ż., oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
Natomiast pozbawione tej zdolności są osoby małoletnie poniżej 13 r. ż., oraz osoby ubezwłasnowolnione całkowicie.
Małoletni- pojęcie z zakresu prawa cywilnego. Za małoletnią uznaje się osobę, która nie skończyła 18 r. ż. Wyjątkowo jako osobę pełnoletnią posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych traktuje się, która po ukończeniu 16 r. ż. wyszła za mąż. W zależności od zakresu zdolności do czynności prawnych małoletnich można podzielić na dwie grupy wiekowe:
Osoby do 13 roku życia. Osoby, które nie skończyły 13 lat nie mają zdolności do czynności prawnych. Za takie dziecko może działać jego przedstawiciel ustawowy to jest rodzic, opiekun, kurator wyznaczony przez sąd. Są jednak pewne szczególne ważne czynności prawne na których dokonanie przedstawiciel musi uzyskać zgodę sądu np. likwidacja lokaty, zrzeczenie się roszczeń odszkodowanych. Czynność dokonana bez takiego zezwolenia jest nieważna. Również czynność prawna dokonana przez osobę, która nie skończyła 13 r. ż. Z reguły jest nieważna, chyba, że dotyczyła ona zawarcia umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. Umowa taka staję się ważna z chwilą jej wykonania o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia małoletniego.
Osoby od 13 do 18 r. ż. Mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych pod warunkiem, że nie zostały całkowicie ubezwłasnowolnione nie będąc w stanie kierować swym postępowaniem. Jeśli małoletni nie został całkowicie ubezwłasnowolniony to może samodzielnie dokonywać następujących czynności prawnych:
Zawierać umowy w drobnych, bieżących sprawach życia codziennego,
Rozporządzać swoim zarobkiem chyba, że sąd postanowi inaczej,
Samodzielne dysponowanie przedmiotami, które rodzice oddali mu do swobodnego użytku,
Dokonywanie czynności przez które nie zaciąga się zobowiązań ani nie rozporządza swoim prawem.
We wszystkich pozostałych przypadkach do ważnego dokonania czynności prawnej przez małoletniego pomiędzy 13, a 18 r. ż. wymagana jest zgoda rodziców. Ważność umowy zawartej bez takiej zgody zależy od jej potwierdzenia przez przedstawiciela ustawowego lub przez samego małoletniego po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnej. Z chwilą potwierdzenia następuje konwalidacja umowy.
Na gruncie prawa pracy za osobę małoletnią uznaje się osobę pomiędzy 16 (wyjątkowo 15), a 18 rokiem życia. Tacy małoletni mogą bez zgody rodziców nawiązać stosunek pracy jednak jeśli okaże się on sprzeczny z zasadą dobra dziecka to każdy z rodziców może rozwiązać go za zgodą sądu opiekuńczego.
Młodociany- pojęcie z zakresu prawa karnego, to sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego nie miał skończonych 21 lat i w czasie orzekania w sądzie pierwszej instancji nie miał skończonych 24 lat. Zgodnie z założeniami nowoczesnego ustawodawstwa do 21 r. ż. nie następuje jeszcze ukształtowanie się w pełni dojrzałej osobowości. Dlatego też młodociani ponoszą pełną odpowiedzialność karną, lecz jest ona modyfikowana przez uwzględnienie jego cech psychofizycznych, oraz położenia nacisku na wychowawcze działanie kary. Sąd wyznaczając kary młodocianym powinien kierować się przede wszystkim tym, aby go wychować.
Ponadto sąd może zastosować nadzwyczajnie złagodzenie kary, jeśli przemawiają za tym cele wychowawcze. Nadzwyczajne złagodzenie kary jest zawsze fakultatywne, a jego zastosowanie zależy od swobodnej oceny sądu.
W przypadku młodocianego, który w chwili popełnienia przestępstwa nie miał skończonych 18 lat, to znaczy pomiędzy 17, a 18 r. ż. nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności. Jeżeli natomiast popełnił on występek (czyn zabroniony, zagrożony karą ograniczenia lub pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc lub grzywną powyżej 30 stawek dziennych), pomimo tego, że nie był już nieletni, może być tak potraktowany jeśli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz warunki i właściwości osobiste sprawcy. W takich przypadkach sąd zamiast kary może zastosować środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze przewidziane dla nieletnich.
Nieletni- ustawowa definicja zawarta jest w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich (UPN). Zgodnie z nią wyróżnia się 3 kategorie nieletnich:
Osoby po ukończeniu 13 r. ż., a przed 17 r. ż., które popełniły czyn karalny,
Osoby, które nie ukończyły 18 r. ż. przejawiające objawy demoralizacji
Osoby do 21 r. ż. jeśli wykonywane są wobec nich środki wychowawcze lub poprawcze orzeczone na podstawie UPN.
Poza UPN prawnymi zagadnieniami dotyczącymi nieletnich zajmuje się również Kodeks Karny, który za górną granicę nieletności przyjmuje 17 r. ż.
Jak wynika z powyższego pojęcia „nieletności” nie pokrywa się ono z pojęciem „małoletności”.
Pełnoletni- jest nim ten, kto ukończył 18 r. ż. lub kobieta, która przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński. Najczęściej więc nieletni będzie niepełnoletni, ale nie zawsze.
Podstawowym celem UPN jest przeciwstawianie się demoralizacji i przestępczości nieletnich. UPN unika takich pojęć jak: „skazany”, „przestępstwo”, „czyn karalny”, „odpowiedzialność karna” właściwych dla prawa karnego materialnego dla dorosłych. Nakazuje przy tym, aby w sprawach nieletnich uwzględniać przede wszystkim ich dobro. Konsekwencją tego jest zasada stosowania wobec nieletnich środków wychowawczych lub poprawczych, a absolutnym wyjątkiem jest orzekanie, które nie jest w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniemu.
W UPN funkcjonują 3 odstępstwa od zasady niekarania nieletnich. Dotyczą one osób, które:
W chwili orzekania ukończyli 18 lat i występują przesłanki do umieszczenia ich w zakładzie poprawczym; sąd rodzinny może tu orzec karę, jeśli stwierdzi, że środek poprawczy nie odnosi efektów.
Ukończyli 18 lat przed wykonaniem orzeczenia umieszcza się ich w zakładzie poprawczym; sąd rodzinny decyduje wówczas czy wykonać orzeczony wcześniej środek, czy też odstąpić od jego wykonania i orzec karę. W przypadku wymierzenia kary ograniczenia lub pozbawienia wolności czas jej trwania nie może przekroczyć ukończenia przez sprawcę 21 r. ż.
Nieletni wobec których postępowanie zostało wszczęte przez sąd rodzinny po ukończeniu 18 r. ż. z tym, że czynu karalnego dopuścił się już jako nieletni.
We wszystkich przypadkach zachodzi niecelowe stosowanie środka poprawczego wobec osoby, która w świetle prawa jest już pełnoletnia. Z uwagi na różnicę między zakładem poprawczym a karnym ewentualnie wymierzenie kary zawsze występuje z jej nadzwyczajnym złagodzeniem.
Kolejną wyjątkową regulacją ustanawiającą odstępstwa od nie karania nieletnich przewiduje KK. Jego przepisy dają możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej nieletniego, który po ukończeniu 15 r. ż. popełnił jeden z czynów enumeratywnie (ściśle) wyliczonych w KK, a należą do nich:
Zabójstwo- umyślne, ciężkie uszkodzenie ciała + skutek śmiertelny np. trwałe kalectwo lub szpetota,
Porwanie statku,
Zamach na życie prezydenta RP lub jego publiczne znieważenie,
Spowodowanie katastrofy zagrażającej życiu lub zdrowiu wielu osób lub zmianach w wielkich rozmiarach+ skutek śmiertelny,
Spowodowanie katastrofy komunikacyjnej w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym jeśli zagraża ona życiu lub zdrowiu wielu osób + skutek śmiertelny lub ciężki uszczerbek na zdrowiu wielu osób,
Przetrzymywanie zakładnika + skutek śmiertelny lub ciężki uszczerbek na zdrowiu,
Zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem lub wspólnie z inną osobą.
Za pociągnienęciem nieletniego do odpowiedzialności karnej muszą przemawiać okoliczności sprawy oraz właściwości i warunki osobiste sprawcy. Pociągnięcie nieletniego do odpowiedzialności karnej na zasadach ogólnych jest fakultatywne. Orzeczona kara nie może tu przekroczyć 2/3 górnej granicy kary przewidzianej dla dorosłych. Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie. Ponadto wymierzając karę powinno się kierować przede wszystkim, aby sprawcę wychować, a jeśli w chwili popełnienia przestępstwa nie miał skończonych 18 lat, to nie można orzec dożywotniego pozbawienia wolności.