Dysleksja jest jednym z wielu różnych rodzajów trudności w uczeniu się. Jest specyficznym zaburzeniem o podłożu językowym, umiarkowanym konstytucjonalnie. Charakteryzuje się trudnościami w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Trudności w dekodowaniu pojedynczych słów SA zazwyczaj niewspółmierne do wieku życia oraz innych zdolności poznawczych umiejętności szkolnych; czynniki te nie SA czynnikiem ogólnego zaburzenia rozwoju ani zaburzeń sensorycznych. Dysleksja manifestuje się różnorodnymi trudnościami w odniesieniu do różnych form komunikacji językowej; często oprócz trudności w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni-1994 towarzystwo dysleksji w USA.
Często do terminu dysleksji dodaje się określenie ”rozwojowa”, co oznacza, iż opisywane trudności występują od początku nauki szkolnej, w odróżnieniu od dysleksji nabytej, tj. utraty już opanowanej umiejętności czytania i pisania, zwykle przez osoby dorosłe po przebytym uszkodzeniu mózgu.
Wyróżniamy 2 koncepcje dotyczące przyczyn zjawiska:
koncepcje biologiczne(organiczna, genetyczna, hormonalna)
koncepcje psychologiczne
Wg. Koncepcji biologicznych przyczyn w specyficznych w czytaniu i pisaniu upatruje się w uszkodzeniu lub opóźnieniu dojrzewaniu centralnego układu nerwowego, mikrouszkodzeń mózgu-(koncepcja organiczna), w czynnikach genetycznych i hormonalnych. W koncepcji hormonalnej wiąże się dysleksje z nadprodukcja testosteronu-hormonu męskiego w okresie prenatalnym(dysleksja występuje częściej u chłopców niż u dziewczynek. Nadmiar tego hormonu zaburza Funkcjonowanie Systemu Immunologicznego, powoduje zablokowanie lewej półkuli mózgu ,a w konsekwencji opóźnienie rozwoju mowy we wczesnym dzieciństwie i dysleksje w/w wieku szkolnym. Uważa się również ze przyczyna dysleksji mogą być powikłania podczas ciąży, nieprawidłowe porody, urazy w wczesnym dzieciństwie..
Koncepcja genetyczna i organiczna należą do najstarszych. Przypuszcza się ,że dziedziczenie uwarunkowania specyficznych trudności w nauce czytania i pisania dotyczy 20-30% dyslektyków. Najnowsze badania dysleksji koncentrują się w poszukiwaniu „genu dysleksji”.
Koncepcja mikrouszkodzenia mózgu wiąże się z zaburzona migracją neuronów do odpowiednich obszarów kory mózgowej już w okresie płodowym lub w zaburzeniach czynności bioelektrycznej mózgu bądź w zaburzeniach systemu przedsionkowo-móżdżkowego. Badania nad mózgiem dyslektyków wykazały uszkodzenia struktury okolic mózgu odpowiednich za pisanie i czytanie. W koncepcji opóźnionego dojrzewania centralnego układu nerwowego przyczyna dysleksji jest właśnie to opóźnienie .Zgodnie z tą koncepcja u dzieci dyslektycznych występuje wydłużenie procesu dojrzewania wielu funkcji np. językowej oraz lateralizacji. Funkcje te SA niesprawne.
Wg. Koncepcji psychologicznej ,niektórzy psychologowie upatrują przyczyn dysleksji w zaburzeniach emocjonalnych, będących sekwencja zakłóceń wczesnych stadiów rozwoju uczuciowego.
W Polsce koncepcja psychologiczna H. Spionek wywarła inny pogląd na temat dysleksji. Badania pod jej kierunkiem wykazały ze wśród dzieci mających problemy dyslektyczne znaczny procent stanowią dzieci, których iloraz inteligencji wskazuje n normalny rozwój umysłowy. U tych dzieci stwierdzono jednak różnego rodzaju opóźnienia fragmentaryczne w rozwoju psychicznym i ruchowym. Sa to dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym bądź rozwoju emocjonalno-uczuciowym, a także dzieci o nierównomiernym poziomie rozwoju procesów poznawczych U dziecka opóźnieni mogą występować w izolacji; zdarza się także ze opóźnienia i zakłócenia w zakresie percepcji wzrokowej i słuchowej, sprawności kinestetyczno-ruchowej oraz zaburzenia procesów lateralizacji występują łącznie.
Typy dysleksji:
-dysleksja typu wzroku-przestrzennego-uwarunkowana zaburzeniami funkcji wzrokowo-przestrzennych(zaburzenia spostrzegania i pamięci wzrokowej, spostrzegania przestrzeni)
-dysleksja to słuchowo- językowego-uwarunkowana zaburzeniami funkcji słuchowo-jezykowych (spostrzegania i pamięci słuchowej dźwięków mowy oraz funkcji językowych)
-mieszany typ dysleksji uwarunkowany zaburzeniami funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz funkcji słuchowo-językowych
-dysleksja typu integracyjnego-uwarunkowana zaburzeniami koordynacji funkcji percepcyjnych(wzrokowo-przestrzennych,słuchowo-językowych,dotykowo-kinestetycznych) i motorycznych.
Uczniowie mogą mieć trudności w czytaniu i pisaniu z różnych powodów : obniżenia sprawności intelektualnej (inteligencji niższej niż przeciętna, upośledzenia umysłowego), zaniedbania środowiskowego i dydaktycznego, a więc niewłaściwej symulacji środowiskowej, gdy niska jest kultura komunikacji słownej, gdy występują niedociągnięcia i błędy dydaktyczne nauczyciela, częsta absencja i niedostateczny trening. Mały nakład pracy. Ze względu na konieczność różnicowania wielu postaci trudności rozwojowej powinna być prowadzona przez zespół specjalistów różnych dziedzin. Najwcześniej, bo już wieku poniemowlęczym, pediatra może zaobserwować pierwsze objawy tak zwanego ryzyka dysleksji : opóźnienie w rozwoju ruchowym, na przykład dziecko prawie nie raczkuje, ma trudności z utrzymaniem równowagi oraz wykazuje opóźnienie w rozwoju mowy. W wypadku opóźnienia rozwoju mowy również logopeda może zdiagnozować dziecko, a przede wszystkim udzielić mu pomocy. Wczesna diagnoza i terapia logopedyczna mogą zapobiec temu, by dziecko tak zwanego ryzyka dysleksji nie stało się dzieckiem dyslektycznym, lub złagodzić jego niepowodzenia szkolne. Szczególnie ważnym okresem dla diagnozy ryzyka dysleksji jest wiek 5-6lat, w którym dziecko, uczęszczając do najstarszej grupy przedszkolnej, winno osiągnąć stan ,,gotowości do czytania i pisania'', a więc taki poziom rozwoju psychomotorycznego, który pozwala na podjęcie - z sukcesem - nauki czytania w klasie zerowej, a pisania w klasie pierwszej.
Niestety, często diagnoza dysleksji była i jest formułowana pod koniec okresu nauczania początkowego )opisowe oceny często usypiają czujność rodziców), a nawet w szkole średniej. Tymczasem diagnoza ta powinna być postawiona (no. W formie ,,brak gotowości do nauki czytania i pisania'' lub ,, ryzyko dysleksji'') w okresie rozpoczynania nauki czytania, a więc w klasie zerowej, gdy stwierdzamy nasilone trudności. Należy wówczas wnikliwie obserwować dziecko i ocenić je przy użyciu Skali Ryzyka Dysleksji M. Bogdanowicz (2002), a także ocenić jego rozwój psychomotoryczny pod względem gotowości do podjęcia obowiązku szkolnego. Stwierdzenia opóźnień rozwojowych, pogranicza normy lub umiarkowanego ryzyka dysleksji jest sygnałem do tego, by zalecić ćwiczenia wspomagające rozwój, wyrównujące dysharmonie rozwoju, na przykład wykorzystaniem Metody Dobrego Startu M. Bogdanowicz (1999). Zbiór ćwiczeń można znaleźć między innymi w publikacjach B. Zakrzewskiej, A. Franczyk i K. Krajewskiej. Jeśli nie przyniesie to spodziewanego efektu lub w przypadku wysokiego ryzyka dysleksji należy skonsultować dziecko w poradni psychologiczno-pedagogicznej, by podjąć decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego i ukierunkowaniu zajęć korekcyjno-kompensacyjnych, często powiązanych z ćwiczeniami logopedycznymi. Badania są niezbędne w pierwszej klasie, gdy pojawią się trudności w pisaniu, niewspółmierne do poziomu wieku i inteligencji dziecka. Diagnoza powinna być szerokozakresowa i obejmować aspekt psychologiczne oraz pedagogiczny funkcjonowania dziecka.
Oceny poziomu rozwoju umysłowego dokonuje się za pomocą testu inteligencji, aby stwierdzić, czy przyczyną trudności w uczeniu się nie jest obniżanie sprawności intelektualnej. Do tego celu powszechnie używa się skali inteligencji D. Wechslera dla dzieci lub jej wrescji dla młodzieży i dorosłych. Analiza profilu wyników poszczególnych podtestów (psychogramu) daje możliwość stwierdzenia występowania profilu typowego dla dysleksji rozwojowej. Profil ten zawiera wyniki wskazujące na zaburzenie koncentracji uwagi i pamięci słuchowe (sekwencji cyfr, szybkości uczenia się wzorowo-ruchowego i używania symboli przypominania sobie nazw, danych, co potwierdzają liczne badania. Analiza jakościowa materiału z badania tym testem dostarcza wielu danych, które pozwalają postawić diagnozę dysleksji rozwojowej. Dalsze trudności w nabywaniu umiejętności czytania i pisania. Badanie psychologiczne ma zatem pomóc ocenić poziom rozwoju funkcji wzrokowych i słuchowyk (percepcję, uwagę i pamięć, szczególnie pamięć sekwencyjną), językowych (sprawność fonologiczną, syntaktyczną, semantyczną), ruchowych (motorykę rąk), a także poziom lateralizacji (jednorodna, skrzyżowana, nieustalona), orientacji w schemacie ciała i przestrzeni (w lewej i prawej stronie) oraz integracji precepcyjno-motorycznej (koordynacji wzrokowo-ruchowej, wzrokowo-słuchowej itp.). W badaniach stosuje się metody psychometryczne i kliniczne. Do pierwszej grupy zaliczamy metody testowe, mające standaryzacje i normy. Nie mniejsze znaczenie w diagnozie dysleksji mają metody kliniczne: wywiad, obserwacja, analiza wytworów (np. rysunków, błędów w pisaniu) oraz analiza dokumentacji medycznej (np. informacji o stanie noworodka w książeczce zdrowia dziecka).
Analiza całego materiału z badań stanowi podstawę przygotowania opinii, w której powinien się znaleźć nie tylko opis dysfunkcji, ale także tak zwanych mocnych stron dziecka. Opinia powinna się kończyć wnioskiem, czyli rozpoznaniem - konkluzją na temat specyficznych trudności w czytaniu i pisaniu, czyli dysleksji rozwojowej - raz jaki jest zakres tych zaburzeń, w jakiej formie występują (dysleksja, dysortografia, dysgrafia), ewentualnie jakie jest ich nasilenie. Wniosek dotyczący rozpoznania dysleksji powinien być sformułowany jednoznacznie z zastosowaniem terminologi opisowej lub z podaniem właściwych terminów stwierdzających zakres zaburzeń (dysleksja rozwojowa lub poszczególne jej formy).
W części końcowej opinii niezbędne jest sformułowanie wskazań, a następnie podstaw prawych indywidualizacji wymagań i warunków ich uwzględniania w szkole. Dlatego warto sformułować warunki respektowania opinii, które mogą pomóc w współdziałaniu między rodzicami, uczniem i szkołą w pracy nad problemem ucznia. Najlepiej zawrzeć umowę-kontrakt, gdzie należy umieścić jasno sformułowane zadania dla ucznia, rodziców i szkoły. W ustalaniu warunków umowy bezwzględnie powinien uczestniczyć uczeń, by uświadomić sobie własną odpowiedzialność za pracę nad problemem, a także nauczyciel, by respektować wskazania zawarte w tej opinii. Dzięki temu opinia nie będzie traktowana jako ,,zwolnienie lekarskie od błędów ortograficznych'' ani ,,przywilej na egzaminach'', lecz posłuży jako skierowanie do pracy i podstawa do jej programowania. Zadawanie systematycznej dodatkowej pracy skutecznie zablokuje zazdrość innych uczniów. Jeśli jest to możliwe, formułuje się perspektywy dalszej edukacji badanego. Diagnoza jest podstawą formułowania indywidualnego programu terapii pedagogicznej. Program ten, jak i należące do niego zestawy ćwiczeń korekcyjno-kompensacyjnych wskazanych dla danego dziecka, powinny być opracowane na podstawie licznych podręczników i zeszytów ćwiczeń wydawanych w Polsce od lat siedemdziesiątych. Najnowszym przykładem są zeszyty ćwiczeń dla gimnazjalistów i uczniów szkół ponadgimnazjalnych.