SYSTEM PRAWNO - INSTYTUCJONALNY WSPÓLNOT EUROPEJSKICH

Źródła europejskiego prawa wspólnotowego

Źródło europejskiego prawa wspólnotowego tworzą przede wszystkim traktaty założycielskie trzech Wspólnot (traktat paryski i traktaty rzymskie) wraz dołączonymi do nich aneksami i protokołami, a także późniejszymi traktatami uzupełniającymi i modyfikującymi postanowienia traktatów założycielskich, np. treść umowy o fuzji niektórych organów (Rady i Komisji) trzech Wspólnot z 8 kwietnia 1965 r., układy o przystąpieniu nowych państw członkowskich do Wspólnoty, treść Jednolitego Aktu Europejskiego, Traktatu o Unii Europejskiej, Traktatu amsterdamskiego, Traktatu nicejskiego.

Prawo wspólnotowe wynikające z powyższych traktatów zostało ustanowione bezpośrednio przez same państwa członkowskie i kwalifikuje się je jako prawo pierwotne (statutowe/traktatowe).

Kolejne źródło europejskiego prawa wspólnotowego tworzą normy prawne stanowione przez właściwe instytucje Wspólnot, wyposażone w odpowiednie kompetencje na mocy postanowień traktatowych w celu realizacji zadań wyznaczonych przez te traktaty. Ustanowione w ten sposób normy prawne określa się mianem prawa wtórnego lub pochodnego.

Źródłem europejskiego prawa wspólnotowego są także postanowienia umów międzynarodowych zawieranych prze Wspólnoty, posiadające podmiotowość prawno - międzynarodową (np. umowy o stowarzyszeniu).

Również umowy zawierane pomiędzy państwami członkowskimi Wspólnot stanowią źródło europejskiego prawa wspólnotowego. Chodzi tu o porozumienia między państwami członkowskimi, zawierane wówczas, gdy instytucje Wspólnoty nie mają kompetencji do prawnego regulowania niektórych kwestii ściśle związanych z działalnością Wspólnot i wymagających takiej regulacji.

Oprócz wymienionych powyżej pisanych źródeł europejskiego prawa wspólnotowego istnieją również niepisane źródła tego prawa, do których należą ogólne zasady prawa przestrzegane przez wszystkie systemy prawne oraz prawo zwyczajowe.

Ogólne zasady prawa są formułowane w procesie orzecznictwa Trybunału Wspólnot. Do najbardziej znanych wypracowanych dotychczas przez Trybunał ogólnych zasad prawa europejskiego zalicza się: zasadę dobrej wiary, zasadę posłuszeństwa prawu, zasadę zgodności z prawem aktów o charakterze administracyjnym, zasadę zakazu dyskryminacji i zasadę jednakowego traktowania, zasadę proporcjonalności, prawo do obrony, podstawowe prawa człowieka. Zgodnie z orzeczeniem Trybunału do ogólnych zasad europejskiego prawa wspólnotowego należą również takie zasady jak: nie należy karać drugi raz za to samo, nie ma zbrodni i winy bez uzasadnienia prawnego, wysłuchaj drugiej strony i inne.

Każde nowo przyjęte w poczet członków UE państwo musi bezwzględnie i w całości zaakceptować dorobek prawny Wspólnot Europejskich (acquis communautaire).

Klasyfikacja aktów prawa wtórnego

Zgodnie z postanowieniami obu traktatów rzymskich kompetentne organy tych organizacji mogą podejmować pięć rodzajów aktów prawnych (uchwał): rozporządzenia, dyrektywy, decyzje, zalecenia i opinie. Natomiast traktat paryski o EWWiS wymienia tylko cztery rodzaje uchwał: decyzje ogólne, decyzje indywidualne, zalecenia i opinie.

Rozporządzenie ma zasięg ogólny. Obowiązuje ono w całości i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich Wspólnoty. Wśród uchwał o charakterze prawnie wiążącym rozporządzenie jest jedynym aktem ogólnym, zawierającym normy prawne mające zastosowanie do nieograniczonej liczby przypadków określonego rodzaju. Adresatami rozporządzeń mogą być zarówno państwa członkowskie, jak i osoby prawne oraz fizyczne prawa wewnętrznego poszczególnych państw członkowskich. Każde rozporządzenie wymaga umotywowania.

Dyrektywa wiąże państwo, do którego jest skierowana w zakresie rezultatów, jakie powinny być osiągnięte, pozostawiając władzom państwowym swobodę wyboru form oraz środków. Adresatami dyrektywy mogą być tylko państwa członkowskie Wspólnoty. Wymaga umotywowania.

Decyzja ograniczona jest jedynie do indywidualnych adresatów, wskazanych przez nią samą, obowiązuje w całości strony, do których jest skierowana. Adresatami decyzji mogą być zarówno państwa członkowskie, jak też osoby prawne i fizyczne. Wymaga umotywowania.

Zalecenia i opinie nie mają charakteru wiążącego. Znaczenie prawne tego rodzaju uchwał polega na wyrażaniu stanowiska organów WE, do którego adresaci nie mają obowiązku się stosować. Jest to więc wyraz propozycji, sugestii lub życzeń danego organu, których realizacja z prawnego punktu widzenia, zależy od uznania adresatów. Ich adresatami mogą być zarówno państwa członkowskie WE, jak i osoby prawne i fizyczne ich prawa wewnętrznego oraz inne organa Wspólnot.

Wspólną cechą rozporządzeń, dyrektyw, i decyzji jest to, że mają bezwzględną moc wiążącą w stosunku do ich adresatów. Dwie z nich, a mianowicie rozporządzenie i decyzja, automatycznie obowiązują na terytorium państw członkowskich WE, czyli nie wymagają ani transformacji, ani inkorporacji do systemów prawnych państw członkowskich. Natomiast w przypadku dyrektywy potrzebne są akty władzy państwowej, aby mogła ona obowiązywać i być stosowana na terytorium danego państwa członkowskiego Wspólnoty.

W przypadku sprzeczności między prawnie wiążącymi uchwałami podejmowanymi przez organy WE a aktami prawa wewnętrznego państw członkowskich wyższość mają uchwały Wspólnoty. Nie zmieniają one jednak ani nie uchylają automatycznie kolidujących z nimi aktów prawa wewnętrznego, ale nakładają obowiązek uczynienia tego na państwa członkowskie Wspólnoty.

Do głównych organów Wspólnot Europejskich należą: Rada Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Parlament Europejski oraz Trybunał Sprawiedliwości.

Jednolity Akt Europejski, reformujący traktaty założycielskie Wspólnot, stworzył również prawnomiędzynarodowe ramy dla Rady Europejskiej, istniejącej praktycznie i działającej od 1974 r.

Rada Unii Europejskiej

Rada została powołana na mocy traktatu o utworzeniu EWG. Ma na celu reprezentowanie interesów państw członkowskich na szczeblu Wspólnoty oraz kształtowanie jej polityki we wszystkich dziedzinach. Jest ona głównym organem decyzyjnym i legislacyjnym Wspólnoty, i dlatego zajmuje ona kluczową pozycję w systemie instytucjonalnym.

Zadania Rady UE wynikają z jej uprawnień: inicjatywnych, legislacyjnych, kontrolnych oraz nominacyjnych (prawo powoływania członków innych organów Wspólnot, np. Komitetu Ekonomiczno - Społecznego, Komitetu Regionów oraz Trybunału Rewidentów Księgowych).

W skład Rady UE wchodzą (każdorazowo po jednym) ministrowie państw członkowskich Wspólnoty. Przewodniczącym Rady zostaje na okres 6 miesięcy państwo członkowskie (minister), według z góry określonego porządku. Skład Rady UE zmienia się w zależności od przedmiotu obrad (rolnictwo, komunikacja, gospodarka, sprawy zagraniczne, itp.).

Co najmniej raz w miesiącu obraduje rada ministrów spraw zagranicznych, tzw. Rada ds. Ogólnych. Pełni ona role koordynatora pracy „pozostałych Rad”, a ministrowie spraw zagranicznych są traktowani jako główni przedstawiciele państw członkowskich.

Komisja Europejska

Komisja również została powołana wraz z powstaniem EWG i Euroatomu.

Komisja ma trzy zasadnicze uprawnienia: inicjatywne, kontrolne oraz wykonawcze. Traktat o EWG wymienia następujące zadania Komisji:

• nadzór nad wykonaniem postanowień traktatu,

• formułowanie zaleceń oraz zajmowanie stanowiska w sprawach znajdujących się w zakresie kompetencji Komisji, a także wtedy, kiedy uzna to za niezbędne,

• podejmowanie decyzji w granicach kompetencji określonych treścią traktatu oraz odpowiednie współdziałanie z Radą i Parlamentem,

• wykonywanie uprawnień, przekazanych Komisji przez Radę do realizacji uchwalonych przez nią przepisów.

Pozycja Komisji w systemie instytucjonalnym Wspólnoty została wzmocniona postanowieniami Jednolitego Aktu Europejskiego, szczególnie w zakresie jej kompetencji wykonawczych.

Komisja, przez zgłaszanie propozycji legislacyjnych, jest inicjatorem polityki Wspólnoty we wszystkich jej dziedzinach. Jako „stróż traktatów” czuwa nad przestrzeganiem pierwotnego i wtórnego prawa Wspólnoty, zarówno przez państwa członkowskie, jak również przez instytucje Wspólnoty oraz działające w ramach ugrupowania przedsiębiorstwa. Nadzoruje również stan budżetu i wysokość długu publicznego w państwach członkowskich oraz wskazuje na przyczyny powstania deficytów.

Komisja ma swoisty monopol na zgłaszanie Radzie inicjatyw ustawodawczych, służących zarówno zmianie obowiązujących, jak też uchwalaniu nowych aktów prawnych.

Parlament Europejski

10.09.1952 r. odbyło się w Strasburgu pierwsze posiedzenie Wspólnego Zgromadzenia państw członkowskich EWWiS (poprzednika Parlamentu Europejskiego, od 1958 r. wspólnego dla trzech Wspólnot). Bardzo ważnym wydarzeniem w historii Parlamentu Europejskiego był rok 1979, w którym odbyły się pierwsze wybory bezpośrednie. Uprawnienia Parlamentu są nadal bardzo ograniczone, choć obecnie nieco większe niż w momencie jego powstania, i obejmują: uprawnienia w procesie legislacyjnym, uprawnienia budżetowe, oraz uprawnienia kontrolne.

Podstawową cechą odróżniającą Parlament Europejski od parlamentów państw jest to, że nie posiada uprawnień ustawodawczych. Udział Parlamentu w procesie decyzyjnym Wspólnot ograniczał się początkowo (traktat o EWG) do procedury konsultacji, rozszerzonej na mocy JAE o tzw. procedurę współpracy, a następnie tzw. procedurę współdecydowania (Traktat o UE).

Uprawnienia budżetowe Parlamentu Europejskiego dotyczą przede wszystkim ustalenia wysokości tzw. nieobligatoryjnych (nie wynikających bezpośrednio z postanowień traktatu o EWG lub uchwalonych na jego podstawie aktów prawnych) wydatków Wspólnoty oraz możliwości odrzucenia (z ważnych powodów) przez Parlament projektu budżetu. Przewodniczący Parlamentu zatwierdza każdorazowo budżet Wspólnoty.

Uprawnienia kontrolne Parlamentu Europejskiego, dotyczące początkowo tylko Komisji Europejskiej, zostały z biegiem czasu rozszerzone także na Radę UE i inne instytucje Wspólnot. Parlament prowadzi również kontrolę nad wykonaniem budżetu.

W Parlamencie jest 19 stałych komitetów parlamentarnych, specjalizujących się w różnych dziedzinach, np. Komitet Spraw Zagranicznych i Bezpieczeństwa oraz Komitet Rolnictwa, Rybołówstwa i Rozwoju Wsi.

Trybunał Sprawiedliwości

Trybunał został utworzony na mocy traktatu o EWWiS, w 1958 r. stał się organem wspólnym dla trzech Wspólnot. Zapewnia przestrzeganie prawa w zakresie interpretacji i stosowania postanowień traktatowych. Początkowo jego działalność koncentrowała się na rozstrzyganiu sporów między Komisją a rządami państw członkowskich, w związku z naruszeniem przez nie obowiązującego prawa Wspólnot. Z upływem czasu, coraz częściej pojawiały się sprawy wynikające ze skarg wnoszonych przez rządy państw członkowskich przeciwko decyzjom Komisji Europejskiej.

Jurysdykcja Trybunału obejmuje rozstrzyganie sporów między: państwami członkowskimi, Wspólnota a państwami członkowskim, organami Wspólnoty, Wspólnotą a przedsiębiorstwami i osobami fizycznymi.

Trybunał składa się z 13 sędziów, wspomaganych przez sześciu adwokatów generalnych (jedni i drudzy powoływani są przez rządy państw członkowskich), których zadaniem jest analiza spornych spraw na zasadzie pełnej bezstronności i niezależności oraz przygotowanie końcowych wniosków dla Trybunału.

Trybunał Rewidentów Księgowych

Trybunał został powołany na mocy traktatu w sprawie zmiany określonych przepisów finansowych, zawartego między rządami państw członkowskich WE 22.07.1975 r. Prowadzi kontrolę rachunkowości WE. Jego zadaniem jest kontrola przychodów i wydatków WE oraz każdej, utworzonej przez Wspólnotę, instytucji.

Trybunał Rewidentów Księgowych tworzy 15 członków.

Rada Europejska

Rada jest instytucją powstałą w miejsce konferencji szefów państw i rządów Wspólnoty, zapoczątkowanych w lutym 1961 r. w Paryżu. Od 1969 r. spotkania na szczycie stały się częstsze, zaś w 1974 r. zgłoszono propozycję spotkań w regularnych odstępach czasu.

Wyraźniejsze kontury instytucjonalne nadała Radzie Uroczysta Deklaracja w Sprawie Unii Europejskiej (19.06.1983 r.). W Deklaracji mówi się, że Rada Europejska ustala ramy pogłębiania europejskiej integracji oraz określa ogólne kierunki rozwoju Wspólnot Europejskich i Europejskiej Współpracy Politycznej.

Jednolity Akt Europejski stworzył podstawę prawnomiędzynarodową RE. W dokumencie w tym stwierdza się, że w skład Rady Europejskiej wchodzą szefowie państw członkowskich oraz przewodniczący Komisji. Są oni wspomagani przez ministrów spraw zagranicznych i jednego członka Komisji.

Traktat o Unii Europejskiej stwierdza, że „Rada Europejska daje Unii niezbędne do jej rozwoju impulsy oraz określa ogólne polityczne cele tego rozwoju. Organ ten określa również zasady i ogólne kierunki wspólnej polityki zagranicznej i wspólnej polityki bezpieczeństwa”.

Organy pomocnicze

W ramach WE funkcjonują bardzo liczne (kilkadziesiąt) stałe organy o charakterze pomocniczym. Są one bardzo zróżnicowane pod względem struktury, statusu prawnego, stopnia zależności od głównego organu Wspólnoty (Rady Unii i Komisji Europejskiej), jak i rzeczywistej roli w procesie podejmowania decyzji.

Do najważniejszych organów pomocniczych należą: Komitet Stałych Przedstawicieli - COREPER (główny organ pomocniczy Rady Unii, ściśle związany ze stałymi przedstawicielstwami państw członkowskich akredytowanymi przy siedzibie Wspólnot; jego zadaniem jest przygotowanie prac Rady, ale często też podejmuje ostateczne decyzje), Komitet Ekonomiczno - Społeczny (w jego skład wchodzi 222 członków, reprezentujących różne dziedziny życia gospodarczego), Komitet Regionów (liczący również 222 członków - przedstawicieli władz regionalnych i lokalnych krajów członkowskich), Komitet ds. Nauki i Techniki, Komitet Koordynacyjny działający w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, Komitet ds. Rokowań Celnych, Komitet Transportowy. Równie istotne znaczenie mają różne organy pomocnicze działające w zakresie spraw walutowych.

Organy główne (Rada Unii i Komisja Europejska) zobowiązane są przez postanowienia traktatowe do zasięgnięcia opinii niektórych organów pomocniczych przed podjęciem ostatecznej decyzji.

Istotną rolę spośród bardzo szerokiej rozbudowanej sieci organów pomocniczych odgrywają tzw. komitety zarządzające oraz tzw. komitety reglamentacyjne. Pierwsze z nich są wyłącznymi organami Komisji i współuczestniczą w procesie opracowywania uchwał w dziedzinie wspólnej polityki rolnej. Komitety reglamentacyjne pełnią podobną rolę w odniesieniu do innych dziedzin funkcjonowania UE (ustalanie standardów w zakresie środowiska, standardów żywnościowych).

Oprócz stałych organów pomocniczych w ramach WE działają również liczne organy pomocnicze, o charakterze tymczasowym.

12

---