Alfred Schütz
-
Światły obywatel,
esej o społecznym zróżnicowaniu wiedzy
Człowiek współczesny nie jest w stanie do końca zrozumieć otaczającego go świata jako całości. Wprawdzie istnieje pewien zasób wiedzy dostępnej każdemu lecz zasób ten nie jest zintegrowany. Są to raczej zlepki mniej lub bardziej spójnych systemów wiedzy, które wzięte razem, nie dają się ze sobą pogodzić.
Tam, gdzie najważniejszą rolę odgrywają praktyczne zainteresowania, wystarcza nam wiedza dotycząca tego jakie środki prowadzą do pożądanych lub niepożądanych rezultatów. Nie musimy więc np. szczegółowo znać i rozumieć skomplikowanych mechanizmów określonych rzeczy, przedmiotów aby z nich korzystać. Ta sama zasada odnosi się do społeczeństwa - działamy w określony sposób, bo wierzymy, że inni będą reagowali zgodnie z naszymi oczekiwaniami.
Każda grupa społeczna ma relatywnie naturalny światopogląd, który jej członkowie uważają za samo przez się zrozumiały. Jednak nie każdy członek grupy traktuje ten sam wycinek świata jako nie podlegający powątpiewaniu. Wiedza jest społecznie zróżnicowana. Konsekwencją tego może być, iż nie każde nasze działanie doprowadzi do oczekiwanego rezultatu, nawet gdy poruszamy się w obrębie „własnej”, mniejszej grupy.
Owe zróżnicowanie daje się zauważyć w trzech typach idealnych, które w sposób różny z wiedzy korzystają: ekspert, człowiek z ulicy, światły obywatel
ekspert - jego wiedza jest ograniczona do wąskiej dziedziny za to jasna i precyzyjna. Jego poglądy oparte są na ugruntowanych twierdzeniach a jego sądy nie są wynikiem wolnych dywagacji.
człowiek z ulicy - dysponuje użyteczną wiedzą z różnych dziedzin, które nie są spójne. Wiedza ta, to zbiór pewnych recept określających jak określonymi środkami dość do określonego celu. Treściom zawartym w receptach może on ufać nie rozumiejąc ich nawet. Wiedza ta mimo swej niejasności jest wystarczająco precyzyjna dla celów praktycznych.
światły obywatel - jest to typ pośredni między dwoma powyższymi. Pragnie on uzyskać rozumowo ugruntowane poglądy, nie zaś nieprecyzyjne recepty, które chociaż potencjalnie mogą posłużyć mu do osiągnięcia swoich praktycznych celów.
W rzeczywistości każdy człowiek jest w każdym momencie życia codziennego zarazem ekspertem, człowiekiem z ulicy i światłym obywatelem, tyle że w odniesieniu do różnych obszarów wiedzy. Człowiek z ulicy wykorzystując swoją wiedzę, wie kiedy iść ma do lekarza bądź skąd uzyskać potrzebne informacje. Wystarczy, że wie o istnieniu określonych ekspertów u których zawsze może w razie potrzeby zasięgnąć rady. Z kolei ekspert jest świadom, iż jedynie inny ekspert będzie w stanie zrozumieć jego problem wraz z zawartymi w nim specjalistycznymi zawiłościami. Nigdy nie uzna on opinii laika. Tylko światły obywatel jest wystarczająco kompetentny, by orzekać kto jest kompetentnym ekspertem. Poznając opinię eksperta, jest on nawet gotów do zmiany swoich poglądów.
Te trzy typy wiedzy różnią się gotowością do traktowania rzeczy jako samo przez się zrozumiałe, jako takie, które nie wymagają dalszego badania. To co jest samo przez się zrozumiałe, jest takim dopóki nie zostanie poddane w wątpliwość. Do tej pory, traktujemy te rzeczy jako po prostu dane, to one stanowią podstawę naszej orientacji w świecie. Poddać w wątpliwość możemy je zmieniając kierunek naszych zainteresowań. Dotąd akceptowany stan rzeczy czynimy przedmiotem głębszych rozważań.
Nasze zainteresowania motywują nasze myślenie i działanie. Zgodnie z nim ustalane są przez nas rozwiązywane problemy oraz zawierające je strefy, które mają różny stopień istotności względem zainteresowań. W każdej ze stref wymagany jest inny stopień precyzji wiedzy. Wyróżnić można 4 strefy;
świat leżący w naszym zasięgu - może być on przez nas bezpośrednio obserwowany, jest zdominowany przez nas - możemy go zmieniać i kształtować naszymi działaniami. Struktura tej strefy wymaga najdokładniejszego poznania i zrozumienia. Aby osiągnąć jakiś cel, należy wiedzieć jak, kiedy i dlaczego działać tak a nie inaczej.
obszary, którymi nie możemy zawładnąć - są one powiązane ze strefą najbardziej istotną, dostarczają środków niezbędnych w osiągnięciu zamierzonego celu jak również zawierają warunki, od których jakoś zależeć może planowanie i realizacja pewnego działania. Strefa ta jest mniej istotna - wystarczy być ogólnie zaznajomionym z zawartymi w niej możliwościami, szansami jaki i ryzykami związanymi z naszym głównym zainteresowaniem.
strefy stosunkowo nieistotne - nie są z danym momencie związane z naszym bezpośrednim zainteresowaniem. Możemy rozumieć treści w nich zawarte za samo przez się zrozumiałe dopóki nie zajdą w nich zmiany wpływające znacznie na istotne dla nas obszary ukazując przy tym nowe zagrożenia lub możliwości.
strefy zupełnie nieistotne - żadna zmiana w tej sferze nie może wpłynąć na to, czym się zajmujemy. Dla praktycznych celów wystarczy ślepa wiara, że w tej zupełnie nieistotnej sferze istnieją jakieś rzeczy.
System naszych zainteresowań nie jest homogeniczny - ze względu na wielość naszych ról społ. możemy w tym samym momencie żywić nie tylko różne zainteresowania ale i niemożliwe do pogodzenia. Trzeba zdecydować które z zainteresowań wybrać by móc zdefiniować daną sytuacje, która będzie punktem wyjścia do dalszego namysłu. Strefy o różnym stopniu istotności nie są od siebie oddzielone jasnymi granicami. Mieszają się raczej ze sobą, przenikają i zachodzą na siebie.
Należy odróżnić dwa typy systemów istotności; system wewnętrzny i narzuconych istotności.
system wewnętrzny - zawiera istotności wewnętrzne wypływające z wybranych przez nas zainteresowań, ustanowionych przez naszą spontaniczną decyzję rozwiązania danego problemu, działania. Zainteresowanie raz ustalone determinuje system istotności wewnętrznych wobec danego zainteresowania. Musimy się z tym istotnościami pogodzić i zaakceptować je. Możemy jednak zmieniając kierunek naszego zainteresowania, zmienić również jego wewnętrzne istotności.
system narzuconych istotności - wynika on z faktu bycia pasywnymi odbiorcami zdarzeń leżących poza naszą kontrolą, zachodzących bez naszego udziału i nie będących w obrębie naszych zainteresowań. Istotności te są nam narzucane i nie zależą one od naszego uznania, musimy je przyjąć takimi jakie są, nie mając możliwości ich zmiany.
Świat w moim zasięgu, to przede wszystkim świat w moi bezpośrednim zasięgu ale i też obszar, który był w moim zasięgu, a teraz jest tylko potencjalnie w moim zasięgu. Tak pojmowany obszar zakłada, iż obszar w możliwym zasięgu, będący w bezpośrednim zasięgu innej osoby, może być również moim światem wedle zasady; gdybym był na jego miejscu, odczuwałbym to co on. Pewne obszary są więc w zasięgu moim i innych ludzi. Każdy może oddziaływać na drugą osobę i reagować na jego działania. Inny jest częściowo w obrębie mojej kontroli tak samo jak ja w w jego. Każdy z partnerów grupy ma określone miejsce w życiu drugiego i może być przez niego kontrolowany. Jeżeli osoby są sobie bardziej anonimowe, kontrola ta odbywa się poprzez zwiększona ilość obszarów istotności narzuconych. Taka anonimowość partnerów jest cechą szczególną współczesnej cywilizacji. Nasze otoczenie społeczne, gdziekolwiek by ono nie było znajduje się w zasięgu każdego. Jednostka anonimowa może narzucać nam zainteresowania, istotności i sprawować nad nami kontrolę (np. polityka, ekonomia).
Światły obywatel w odróżnieniu od człowiek a z ulicy i eksperta przynależy do nieskończenie wielu potencjalnych systemów odniesień. Nie posiada on zastanych i gotowych celów. Musi on stale wybierać swój system odniesień przez wybór tego, co go interesuje. Musi on zyskać jak najwięcej wiedzy na temat istotności, które są lub mogą być mu narzucone. Będzie on ograniczał sferę nieistotną pamiętając o tym, że to, co dziś nieistotne, jutro może być mu narzucone i być niezbędne do dalszego funkcjonowania.
Większa część naszej wiedzy to wiedza oparta na przekazanych nam doświadczeniach innych ludzi. Jest to wiedza mająca społeczną genezę. Pochodzić może ona z czterech różnych źródeł;
naoczny świadek - komunikuje on nam coś, co było jego bezpośrednim doświadczeniem.
Ufamy mu, ponieważ zdarzenie o którym opowiada zaszło w świecie będącym w jego zasięgu. Taka relacja zakłada pewną zgodność mojego systemu istotności z jego.
wtajemniczony - interpretuje on zaobserwowane zdarzenie zgodnie z systemem wewnętrznych istotności znacznie różniącym się od mojego. Zdarzenie to nie musi być doświadczeniem naocznego świadka ani też mi bezpośrednio przekazane. Zawierzamy mu ponieważ jesteśmy pewni, iż to on, będąc świadom wewnętrznych istotności zdarzeń, lepiej je rozumie niż rozumiałbym je ja.
analityk - przekazuje on opinie, oparte na faktach pochodzących z bezpośredniej obserwacji lub wiedzy o społecznej genezie ale uporządkowane według systemu istotności podobnego do mojego systemu.
komentator - jego opinie mają to samo źródło co analityka, jednak pogrupowane są zgodnie z systemem istotności różnym od mojego. Ufamy jego opiniom jeżeli umożliwiają one uzyskanie wystarczającej i jasnej wiedzy o odmiennym od mojego systemie wartości, który stanowi ich podstawę.
Wszelka wiedza - tak wiedza wypływająca z naszych doświadczeń, jak i każdy rodzaj wiedzy o społecznej genezie - uzyskuje dodatkowe znaczenie, gdy jest akceptowana nie tylko przez nas samych, ale także przez innych członków naszej grupy społecznej → wiedza społecznie aprobowana. Uważamy nasze twierdzenia za trafne, jeśli inni, których uważamy za kompetentnych potwierdzają je. Wiedza społecznie aprobowana jest źródłem prestiżu i autorytetu - z niej formuje się także opinia publiczna.