Rozdział V

Formy państwa

Historyczne próby klasyfikowania państw

Klasyfikacja państw w głównej mierze ma charakter umowny i jest uzależniona od tego, co przyjmiemy za główne kryterium podziału.

Podział państw wg. Platona :

- ustroje prawidłowe (właściwe) - to taki, którego rząd za cel główny ma dobro ogółu zgodnie z zasadą sprawiedliwości

- ustroje zwyrodniałe - to takie, których celem jest dobro jedynie rządzących

Arystoteles rozwinął podział ustrojów prawidłowych na :

- monarchię - rządy jednej osoby

- arystokrację - rządy niewielkiej grupy osób

- politeję - rządy ogółu wolnych obywateli

Następnego podziału dokonał ze względu na interes sprawowania władzy :

- tyrania - realizuje jedynie interesy władcy

- oligarchia - realizuje jedynie interesy bogaczy

- demokracja - realizuje jedynie interesy ubogich

Pojęcie typu państwa w klasyfikacjach dwustopniowych

Typ państwa odpowiada formacji społeczno-ekonomicznej na wszystkich etapach jej rozwoju.

Państwa dzielimy na cztery typy:

- niewolnicze (klasa dominująca to właściciele niewolników)

- feudalne (klasa dominująca to właściciele ziemscy)

- kapitalistyczne (klasa dominująca to dysponenci kapitału finansowego i przemysłowego)

- socjalistyczne (klasa dominująca to robotnicy)

Rewolucja społeczna - przejście państwa z jednego typu do drugiego w drodze walk klasowych i procesów społecznych.

Współczesne sposoby klasyfikowania państw

„Podwaliny” pod współczesne klasyfikacje państw stworzył H. Kelsen wyróżniając:

- państwa demokratyczne - w których sprawujący władzę mają akceptację społeczną

- państwa autokratyczne - w których sprawujący władzę nie mają takiej akceptacji

Interesującą klasyfikację państw przedstawia W. Lamentowicz , według którego kryteria rozróżnienia państw obejmują :

- stopień zewnętrznej suwerenności państwa

- stopień cywilizacyjnego rozwoju

- stopień jednorodności etnicznej i narodowej

- siła strategiczna

- typ ustroju społeczno-gospodarczego

- typ wewnętrznego ustroju politycznego

Inną klasyfikację przedstawia M. Gulczyński, według którego państwa dzielimy na:

- demokratyczne (gdzie występuje obustronna zależność rządzących i rządzonych)

- paternalistyczne (w których stosunki między rządzącymi , a rządzonymi układają się na wzór więzi rodzinnych)

- teokratyczne (w którym główną więzią są normy i struktury religijne)

- autokratyczne ( polegające na arbitralnym podporządkowaniu społeczności scentralizowanym ośrodkom władzy państwowej)

Pojęcie formy państwa

Forma państwa - kształt, struktura , ustrój i sposób funkcjonowania państwa.

Forma państwa wg. G. Jellinka - sposób sprawowania władzy w państwie, sposób rządzenia w państwie, sposób urzeczywistniania państwowego kierownictwa społeczeństwem, całokształt metod i sposobów sprawowania władzy przez grupy społeczne, do których należy władza państwowa itp.

Forma państwa wg. T. Langera - sposób zorganizowania i sprawowania władzy państwowej.

Trójelementowa koncepcja formy państwa

Trójelementowa koncepcja formy państwa składa się z :

- formy rządu

- ustroju terytorialnego

- reżimu politycznego

Forma rządu i ustrój terytorialny odzwierciedlają aspekt strukturalny władzy państwowej, zaś reżim polityczny odzwierciedla aspekt funkcjonalny.

Zmiany formy państwa dokonują się w dwojaki sposób :

- sposób pokojowy (w ramach obowiązującego porządku konstytucyjnego, w wyniku zmian konstytucji)

- sposób niepokojowy ( gwałtowny, w wyniku działań nielegalnych )

Forma rządu

Formy rządu dzielimy na :

- monarchie

- republiki

Charakterystyka monarchii :

- władzę obejmuje monarcha w drodze dziedziczenia

- monarcha sprawuję swoją władzę dożywotnio

- monarcha tradycyjnie skupia w swojej gestii pełnię władzy

Monarchie dzielimy na:

- absolutne - władza monarchy nie jest ograniczona prawem

- konstytucyjne - władza monarchy jest ograniczona prawem

- parlamentarne - władza monarchy jest znacznie ograniczona prawem, pełni w państwie raczej rolę reprezentatywną.

Charakterystyka republiki:

- głowa państwa, która może mieć charakter jednoosobowy jest wyłaniania w drodze wyborów

- głowa państwa wybierana jest na czas określony i często ograniczona pewną ilością kadencji.

Republiki dzielimy na:

- arystokratyczne - naczelne organy państwowe powoływane są przez wąską grupę ludności państwa, wyróżniających się swoim „szlachetnym” pochodzeniem

- demokratyczne - naczelne organy państwowe są powoływane bezpośrednio lub pośrednio przez szerokie rzesze obywateli

Modele form rządu dzielimy na :

- modele urzeczywistniane w ramach systemów koncentracji (jedności) władzy, które możemy podzielić na :

- systemy koncentracji ograniczonej, które mogą znajdować swoje rozwiązania w trzech modelach ustrojowych:

* modelu przewagi parlamentu

* modelu przewagi organu wykonawczego

* modelu przewagi partyjnego ośrodka decyzji politycznej

- systemy koncentracji absolutnej (jedynowładztwa, dyktatury)

- modele urzeczywistniane w ramach systemów podziału władzy. Systemy te najczęściej

przyjmowały postać :

*systemu równowagi legislatywy i egzekutywy, w ramach organów państwowych , którym zapewniano przez wybór jednego z dwóch modeli rozwiązań ustrojowych:

• modelu współdziałania legislatywy i egzekutywy

• modelu rozdziału legislatywy i egzekutywy

* systemu nierównowagi legislatywy i egzekutywy , w ramach którego przewidywano modele:

• przewagi legislatywy

• przewagi egzekutywy

Ustrój terytorialny

Z punktu widzenia ustroju terytorialnego państwa dzielimy na:

- jednolite (zwane też prostymi)

- złożone ( np. federacje)

Państwo jednolite charakteryzuje się:

- nie posiada części, które można by uznać za odrębne organizmy państwowe

- jednostki podziału terytorialnego mają charakter administracyjny

- jednolity w skali całego państwa jest system organów

- jednolite jest obywatelstwo tego państwa

- jednolity jest system prawny

- ilość szczebli podziału terytorialnego może być różna

Autonomia terytorialna- polega na przyznaniu poszczególnym jednostkom podziału terytorialnego i istniejącym w nich organom pewnego, czasem nawet szerokie i daleko idącego, zakresu samodzielności w podejmowaniu decyzji dotyczących własnych spraw.

Państwo złożone na przestrzeni wieków przyjmowało różne postacie :

- unia personalna - gdzie czynnikiem wiążącym dwa lub więcej państw jest głównie osoba wspólnego monarchy lub wspólny dom panujący )

- unia realna - związek dwóch lub więcej państw , złączonych nie tylko osobą wspólnego monarchy, ale dodatkowo także podobieństwami ustrojowymi, niektórymi wspólnymi organami państwowymi, a niekiedy innymi wspólnymi atrybutami państwowości)

- konfederacja - związek państw, twór powołany w celu realizacji określonych wspólnych zamierzeń

- federacja - państwo związkowe,stanowi swoisty rodzaj związku państw, które częściowo zrzekły się swojej suwerenności na rzecz państwa federalnego

Cechy federacji:

- składa się z jednostek o znacznym stopniu niezależności i samodzielności politycznej

- podmiotem prawa międzynarodowego z reguły jest federacja

- terytorium federacji nie jest jednolitą całością

- podmioty federacji mają własne wewnętrzne podziały terytorialno-administracyjne

- podmioty federacji posiadają władzę ustawodawczą i ustrojodawczą

- części składowe federacji mogą mieć własne systemy organów państwowych

- w federacjach istnieje instytucja podwójnego obywatelstwa

- parlament w państwie federalnym jest dwuizbowy

Podstawę do wyróżnienia państw o strukturze centralistycznej lub zdecentralizowanej stanowią relacje między organami centralnymi i terenowymi, a zwłaszcza zakresy ich kompetencji.

Centralizacja państwa następuje gdy stworzona jest w nim zwarta struktura organizacyjna, a mechanizmy decyzyjne skupione są w ośrodkach centralnych.

Państwo zdecentralizowane charakteryzuje się tym, że zakres spraw pozostawionych w kompetencji organów centralnych jest stosunkowo wąski. Organy centralne nie mogą decydować o kwestiach przekazanych w gestię organów terenowych.

Zjawiska centralizmu i decentralizacji nie pozostają w bezpośrednim związku z demokratycznym lub niedemokratycznym charakterze ustroju państwa.

Reżim polityczny

Reżim polityczny - całokształt zasad, na których opiera się system władzy, ogół metod, którymi dysponuje władza państwowa w stosunkach z obywatelami i zorganizowanymi postaciami życia społecznego w państwie.

Związek reżimu politycznego z regulacjami prawnymi, w tym także konstytucyjnymi, jest o wiele luźniejszy, niż takiż związek elementów strukturalnych formy państwa.

Analizę reżimu politycznego każdego konkretnego państwa rozpocząć należy od ustalenia zespołu zasad ustrojowych. Badanie reżimu w danym państwie nie może ograniczyć się do poziomu zasad. Wyróżnia się zazwyczaj reżimy demokratyczne i autokratyczne.

Reżimy dzielimy na:

- demokratyczne

- niedemokratyczne

Za demokratyczny uznamy reżim polityczny, który spełnia co najmniej dwa wymogi :

- w państwie istnieją instytucje i procedury zabezpieczające obywatelom wpływ na działalność organów państwowych

- organy państwowe realizują cele i zadania wytyczone lub przynajmniej aprobowane przez większość społeczeństwa (materialna gwarancja demokratyczności reżimu).

Konieczne jest również, by rządzeni oceniali reżim jak demokratyczny.

Wg. T. Langera za reżim niedemokratyczny uznamy taki, w którym brak formalnych lub materialnych gwarancji jego demokratyczności.

Najczęstszym reżimem niedemokratycznym są :

- reżim autokratyczny

- reżim totalitarny

1

---