WYKORZYSTANIE PROGRAMÓW PROFILAKTYCZNYCH W PRACY DYDAKTYCZNO- WYCHOWAWCZEJ W PLACÓWKACH OŚWIATOWYCH

Od 1 września 2002 roku obowiązuje Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z dnia 31 stycznia 2002 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, które określa miejsce profilaktyki w systemie szkolnym. Wprowadzając reformę edukacji w Polsce, jej autorzy deklarowali, że celem szkoły jest wspieranie wszechstronnego rozwoju ucznia, integracja wychowania z kształceniem, akceptacja podmiotowości ucznia.
Najnowsze rozporządzenie obligatoryjnie wprowadza do szkół wszystkich typów program profilaktyki, który ma wspomagać wychowanie i nauczanie. Powstanie systemowych programów profilaktyki daje szansę na uporządkowanie tej sfery działania szkół. To poważne wezwanie dla nauczycieli , pedagogów, metodyków. Program profilaktyki to pojęcie bardzo szerokie, obejmujące różnorodne działania, to cała strategia, realizacja koncepcji wychowania i przeciwdziałania zagrożeniom. Szkolny program profilaktyki potrzebny jest zwłaszcza tam, gdzie wychowanie okazało się nieskuteczne i pojawiły się zagrożenia dla prawidłowego procesu wychowania, np. patologie w środowisku zewnętrznym. Kolejne kroki to określanie celów i sposobów działania , a następnie wdrażanie programu i stała jego ewolucja.

Zmiany społeczno - ekonomiczne oraz polityczne ostatnich lat sprawiły, iż zwiększyła się liczba czynników destrukcyjnych oddziałujących na dzieci i młodzież, skutkiem czego stale wzrasta liczba osób przejawiających dysfunkcje rozwojowe oraz poszukujących wsparcia w trudnych sytuacjach życiowych. Aby przeciwdziałać temu zjawisku, konieczna jest modyfikacja procesu wychowania oraz intensyfikowanie wielopoziomowych działań profilaktycznych. Szkoła realizuje zadania dydaktyczne i wychowawcze , wspierające wszechstronny rozwój ucznia: wyposaża go w wiedzę, budzi jego aktywność intelektualną , rozwija postawy i zachowania cenione i pożądane w społeczeństwie. Do realizacji tych zadań konieczne jest opracowanie, obok programów wychowawczych program profilaktyczny, których realizacja pozwoli na wyposażenie ucznia w wiedzę i umiejętności .
Obecnie dostrzega się kryzys w rozwoju moralnym i kulturowym dzieci i młodzieży. Dom rodzinny nie zawsze wspomaga w rozwoju emocjonalnym, co ma swoje konsekwencje w zachowaniach uczniów i szukania wsparcia wśród grup rówieśniczych.
Pogłębiający się kryzys wartości u młodzieży, brak autorytetów, ideałów powoduje wzrastające tendencje do działań niezgodnych z normami przyjętymi przez społeczeństwo. Coraz częściej pojawiają się zachowania na pograniczu patologii.
Działalność szkoły powinna zmierzać w kierunku wzmacniania u uczniów postaw pożądanych społeczne i akceptowanych powszechnie zachowań. Aby zrealizować te założenia konieczne jest zbudowanie takich programów wychowawczych i profilaktycznych spójnych ze sobą, które ukierunkowałyby ucznia w jego dążeniach, pomogły zbudować właściwą hierarchię wartości, nauczyły realizowania własnych potrzeb.

Profilaktyka w szkole może mieć trojaki charakter:

1. Samodzielne programy profilaktyczne, skoncentrowane wokół specyficznych celów i zadań, niezależnie od realizowanego programu nauczania

2. Działania zintegrowane z programem szkolnym, wykorzystując obligatoryjny program nauczania do promowania i rozwoju psychologicznego dobrego samopoczucia

3. Działania incydentalne, będące formą odpowiedzi na konkretne zdarzenia zaistniałe w szkole lub w środowisku, w którym działa szkoła.

Działania zapobiegawcze muszą uwzględniać dwa nurty :

1. Celowy proces nakierowany na promowanie rozwoju jednostek, w kierunku realizowania ich potencjalnych możliwości

2. Przeciwdziałanie destrukcyjnym czynnikom, taki jak ryzyko utraty zdrowia i bezpieczeństwa, stresy rodzinne i zawodowe, izolacja społeczna, przemoc, trudności finansowe i niewłaściwe warunki mieszkaniowe, zła opieka lekarska , brak pomocy w opiece nad małym dzieckiem.

Ponieważ profilaktyka obejmuje obydwa te wymiary, osoby zajmujące się działaniami zapobiegawczymi powinny posiadać bogatą wiedzę w zakresie czynników wspierających ludzkie zdrowie i rozwój, a jednocześnie być wyczulone i zdolne do identyfikacji czynników etiologicznych , behawioralnych i środowiskowych. Zapobieganie uzależnieniom może dokonywać się na różnych poziomach. W związku z tym wyróżnia się profilaktykę pierwszo- , drugo- i trzeciorzędową.
Profilaktyka pierwszorzędowa to działania mające na celu:

• z jednej strony, promocję zdrowia i przedłużanie życia człowieka,

• z drugiej strony, zapobieganie pojawianiu się problemów związanych z zachowaniami dysfunkcjonalnymi.

Szczególnie wyraźnie akcentuje się tutaj budowanie i rozwijanie różnorodnych umiejętności radzenia sobie z wymogami życia, albowiem deficyty w tym zakresie są powszechnie spotykane w populacji osób dysfunkcjonalnych.
Równie ważne dostarczanie rzetelnych informacji, dostosowanych do specyfiki odbiorców.
Profilaktyka drugorzędowa ma na celu ujawnianie osób o najwyższym ryzyku dysfunkcjonalności oraz pomaganie im w redukcji tego ryzyka (a więc zapobieganie rozwojowi zaburzeń).
Profilaktyka trzeciorzędowa rozumiana jest jako interwencja po wystąpieniu dysfunkcji. Ma ona na celu:

• z jednej strony, przeciwdziałanie pogłębianiu się procesu chorobowego

• z drugiej strony, umożliwienie osobie objętej terapią i rehabilitacją powrotu do społeczeństwa, prowadzenie w nim satysfakcjonującego i społecznie akceptowanego trybu życia, wolnego od patologii.

Kluczową rolę w profilaktyce w szkole pełni psycholog lub pedagog szkolny. Wśród zadań jakie może pełnić warto wymienić te podstawowe:

• selekcja i wdrażanie programu - osoba ta odpowiedzialna jest za gromadzenie wiedzy o istniejących programach profilaktycznych, ich podstawach teoretycznych, uwarunkowaniach i skuteczności. Od niej bowiem winien zależeć wybór najodpowiedniejszego programu i ewentualna jego adaptacja do warunków lokalnych tak, aby uczniowie, nauczyciele i rodzice otrzymali najbardziej potrzebną im pomoc;

• konsultowanie - programy profilaktyczne wymagają , aby psycholog czy pedagog szkolny był konsultantem, który doinformuje pozostałych członków zespołu pedagogicznego o powiązaniach między teorią i praktyką psychologiczną a programem i metodami działania. Pełni on więc rolę łącznika między wiedzą psychologiczną a potrzebami uczniów, rodziców i nauczycieli oraz programem szkolnym. Psycholog lub pedagog pomaga innym pracownikom szkoły dookreślić i wspomagać obszary życia wpływające na psychologiczne dobre samopoczucie. W ten sposób pomaga nauczycielom - wychowawcom oraz rodzicom lepiej zrozumieć potrzeby psychologiczne dzieci i młodzieży , procesy rozwoju i dojrzewania;

• modelowanie - ponieważ uczenie się przez obserwację jest jednym z najważniejszych sposobów nauczenia się nowych zachowań, pedagog musi mieć świadomość, iż dostarcza wzorców zachowań zarówno uczniom, jak i dorosłym pracownikom szkoły;

• poradnictwo dla rodziców - psycholog lub pedagog zapoznaje rodziców z realizowanymi programami profilaktycznymi, pracuje na rzecz usprawnienia komunikacji między rodzicami a dziećmi, a także włącza rodziców w programy pomocowe dla młodzieży;

• ewaluowanie programów profilaktycznych - ponieważ pedagog zna program i potrzeby szkoły, winien również opisywać, badać i oceniać efekty innych realizowanych programów profilaktycznych.

W ostatnich latach w Polsce jest kilka programów profilak­tycznych przeznaczonych dla dzieci i młodzieży. Realizuje się je w szkołach. Programy te mają różnorodną strukturę, przeznaczenie i odbiorcę, różne też kwalifikacje wymagane są od realizatorów.

Przykłady programów profilaktycznych realizowanych w szkołach:

1. Program „Drugi Elementarz”

2. Program „Nasze spotkania”

3. Program „Zanim spróbujesz”

4. Program „NOE”

Program „Drugi Elementarz, czyli Program Siedmiu Kroków” obejmuje cykl ośmiu zajęć dla młodzieży starszych klas szkół podstawowych i pierwszych klas szkół ponadpodstawowych oraz spotkanie dla rodziców.

 

Celem tych zajęć jest:

1.     dostarczenie informacji o alkoholu i innych substancjach uzależniających oraz o zagrożeniach towarzyszących ich zażywaniu,

2.     wskazanie możliwości unikania tych zagrożeń i sposobów radzenia sobie z nimi,

3.    pokazanie perspektyw zdrowego życia i drogi do satysfakcji osobistych bez zażywania alkoholu i innych substancji uzależniających.

Program Siedmiu Kroków dostarcza dzieciom i młodzieży informacji o różnych substancjach uzależniających, ale koncentruje się przede wszystkim wokół alkoholu, ponieważ mimo istotnych zagrożeń związanych z narkotykami, właśnie alkohol i nikotyna są najbardziej popularnymi substancjami uzależniającymi i uszkadzającymi młodzież.
Program „Zanim spróbujesz” - łączy informacje o uzależnieniach z zajęciami poświęconymi problemom emocjonalnym i relacjom interpersonalnym. Obejmuje zajęcia z czterech bloków tematycznych:

1.     informacje o uzależnieniach i problemach dzieci osób uzależnionych,

2.     umiejętności związane z odmawianiem i dokonywaniem wyboru w sytuacjach skłaniających do picia i używania narkotyków.

3.      ogólne umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych,

4.      informacje i umiejętności związane ze zdrowym stylem życia.

Program „Zanim spróbujesz” został opracowany w czterech wersjach: dla klas I-III, IV-VI, gimnazjów oraz dla szkół ponad podstawowych. Pozwala to uwzględniać róż­nice w zainteresowaniach i możliwościach intelektualnych uczniów, choć nie ozna­cza, że należy się sztywno trzymać tego podziału.

Jest wiele programów profilaktycznych, ale te, które skupiają się na jednym czy na dwóch czynnikach, nie dają najlepszych efektów i często kończą się niepowodzeniem. Dopiero podejście całościowe pozwala rozwijać umiejętności interpersonalne, uczy zachowania się w określonych sytuacjach oraz umożliwia uzyskanie odpowiednich wiadomości o środkach uzależniających.

W środowisku nauczycielskim są dostępne liczne programy profilaktyczne. Jednakże nie wszyscy po nie sięgają. Obecnie są stawiane coraz większe wymagania w realizacji różnego rodzaju programów mających na celu kształtowanie właściwych postaw życiowych, gdyż lepiej jest zapobiegać niż leczyć.

1

---