Impresjonizm
Bujnie rozwijający się na Zachodzie impresjonizm uważa się za rezultat ewolucji światopoglądu naturalistycznego, za ten mianowicie etap rozwoju naturalistycznego myślenia o świecie, który odznacza się przekonaniem o nieustannej jego zmienności, nieustannym ruchu i o tym, że rzeczywistość jest właściwie niepowtarzalna, że artysta może jedynie zanotować swoje przelotne wrażenie, utrwalić moment poświadczający zmianę. Podstawą impresjonizmu było więc przekonanie o materialności świata, przeobrażające się jednak i prowadzące w konsekwencji do poglądu, który kwestionował nie tylko możliwość poznania rzeczywistości, ale i podawał w wątpliwość jej materialną istotę. Impresjonizm na zachodzie Europy (głównie we Francji, reprezentowali go m.in.: C. Monet, P. Cezanne, E. Manet, A. Renoire), który rozpoczął się od „wyjścia w plener” i uprawiania malarstwa pejzażowego, był w swoich początkach próbą kontynuowania sztuki realistycznej, oddającej w sposób bezpośredni indywidualne, zmysłowe wrażenie artysty w kontakcie z naturą, opierał się na przekonaniu, że źródłem efektów kolorystycznych jest gra światła, jego kąt padania i nasilenie.
Ewolucja impresjonizmu poszła w kierunku odrealnienia rzeczywistości, w kierunku amorfizmu, a więc w jakimś sensie oznaczała się odejściem od realizmu.
W Polsce takiej rewolucji nie zauważamy. Nigdy nie podjęli takich prób ani prekursorzy malarstwa impresjonistycznego Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz, przywiązani zawsze do konkretu, ani inni impresjoniści polscy (np. Leon Wyczółkowski, Julian Fałat, Jan Stanisławski). Polski impresjonizm usiłował na ogół przedstawiać fizyczny kształt, nie atomizując go, nie prowadząc do rozbicia, do amorfizmu.
Trzeba także przypomnieć, że „wyjście w plener” w Polsce zbiegło się w czasie z odkryciem wartości kultury ludowej, fizycznej tężyzny ludu, jego zalet moralnych oraz obyczajowych. Łączyło się to w dobie moralnego kryzysu z poszukiwaniem takich treści, które mogłyby zastąpić wartości już zdewaluowane nowymi, jeszcze nie zużytymi. To również stanowiło w Polsce zaporę dla tendencji do atomizacji przedstawionych przedmiotów.
Nazwa - impresjoniści to sarkastyczne określenie grupy artystów sformułowane przez krytyka Leroy w piśmie Chiarivari, odnoszące się do słynnego obrazu Moneta - Impresja - wschód słońca.
W najczystszej formie impresjonizm wystąpił we Francji, osiągając kulminację artystyczną w 1877, chociaż powszechnym uznaniem cieszył się dopiero w ostatnich latach XIX w.
Sztuka impresjonizmu jest czysto instynktowna i wzrokowa, lecz to widzenie jest zależne od światła i jego nieustannych przemian. W konsekwencji pejzaż zdominował wszystkie inne tematy i całkowicie wyeliminował kompozycje religijne, mitologiczne, historyczne. Artyści pracowali na wolnym powietrzu i jak najspieszniej, ponieważ natura podlega nieustannym przemianom, a im przecież chodziło o utrwalenie „przelotnego wrażenia”. Uwagę ich przyciągało to, co stwarza refleks, a zwłaszcza to, co płynie. Pragnęli uwieczniać zmienność przyrody, jej ruch, ekspresję. Malarze - impresjoniści pragnęli chwytać urok danego miejsca w określony dzień, godzinie. To pragnienie skłoniło niektórych, zwłaszcza Moneta, do wykonywania „serii”. Malarz ten chciał dowieść, ze artysta umieszczając sztalugi w tym samym miejscu, ale o różnych porach dnia, widzi formy nieustannie się zmieniające.
Impresjonizm nie zgłębia żadnych metafizycznych problemów, nie próbuje nawet przeniknąć poza kolorową powierzchnię codzienności, przeciwnie, skupia się na powierzchowności, ulotności chwili, nastroju, oświetlenia, czy kąta widzenia. Reprezentuje punkt kulminacyjny, i zarazem ostatni przejaw wizji malarstwa, zbudowanej na zrębach renesansu, a konkretnie renesansowej perspektywy i wykształconych za jej pomocą nawyków percepcyjnych. Zarazem jednak podważa dogmaty tej wizji, udowadnia subiektywność i relatywność ludzkiej percepcji, czyni kolor i formę autonomicznymi składnikami obrazu, od tej pory nie ma już znaczenia, co widnieje na obrazie, ale jak on jest namalowany.
Impresjonizm w literaturze
Impresjonizm oddziaływał silnie również na literaturę, nierzadko współistniejąc z naturalizmem, ekspresjonizmem lub symbolizmem. W prozie narracyjnej spowodował rozluźnienie tradycyjnych więzów formalnych, a zwłaszcza ciągłości czasowej i następstwa przyczynowego akcji. Cechował się także daleko posuniętym subiektywizmem. W liryce zmierzał ku pogłębieniu nastroju oraz posługiwaniu się analogiami z kompozycją muzyczną. Stał się także metodą części krytyki literackiej.
Mistrzem techniki impresjonistycznej w liryce był Paul Verlaine. Jego poezja jest zapisem wrażeń chwili, przelotnych i nie do końca określonych nastrojów. Poeta buduje obrazy przeżyć, sięgając po elementy szczególnie nacechowane emocjonalnie. Pragnie uchwycić moment, tworzy obrazy, które nie składają się w spójną całość. Nie pokazuje tego, co wyraźne, kontrastowe. Za jego manifest nowej poezji można uznać wiersz „Sztuka poetycka”.
W Polsce oddziaływał szczególnie na twórców Młodej Polski, np. K. Tetmajera, a także m.in. na S. Żeromskiego, W. Reymonta, J. Iwaszkiewicza.
Impresjonizm w muzyce
Zrodzony na gruncie kultury francuskiej, reprezentowany głównie przez C. Debussyego, M. Ravela, O. Respighiego, M. de Fallę, w Polsce przez K. Szymanowskiego.
Zgodnie z naczelną dewizą malarzy impresjonistycznych, postawił sobie za cel malowanie za pomocą muzyki subtelnych i ulotnych wrażeń i doznań, powstających w kontakcie z naturą. Cechą poetyki muzycznej impresjonizmu jest wyczulenie na barwę dźwięku, wysublimowane nastroje.
Symbolizm
Dla wielu historyków sztuki następny okres to czas, w którym sztuka staje się także wyrazem wszechogarniającego schyłek wieku niepokoju, niepewności, lęku przed niewiadomym. Twórcy odrzucają tradycje naturalistyczne, usiłując w formie metaforycznej, symbolicznej, przedstawić niepokój i lęk. Na obrazach Edvarda Muncha czy w rzeźbach Konstantego Laszczki są to otwarte do krzyku usta. Jednocześnie próbowano dać wyraz treścią metafizycznym, istocie ludzkiej „jaźni”, przedstawiając procesy eschatologiczne. Zstępowano „w głąb świata znaczeń”, odchodząc od zewnętrznej, materialnej powłoki ku duchowy treściom, uznanym za istotę rzeczywistości. Wynikała z tego potrzeba ilustrowania w malarstwie i rzeźbie literackiej anegdoty lub komentarza literackiego do obrazu czy rzeźby. Ilustracją literackich anegdot jest np. słynny Szał uniesień Podkowińskiego i wszystkie niemal symboliczne obrazy Malczewskiego m.in. Błędne koło i Melancholia. Literackie anegdoty malował cieszący się ogromną sławą Arnold Böcklin. To samo da się zauważyć u wszystkich twórców symbolizmu na Zachodzie, można je też spotkać w twórczości Gustava Klimta czy Edvarda Muncha.
Dla polskiego symbolizmu charakterystyczne jest to, że po pierwsze w formie artystycznego wyrazu niedaleko odbiegł od realizmu, po drugie w bardzo wielu przypadkach (głownie J. Malczewski) podejmował tematykę bardzo ściśle związaną z problemami narodowymi, historycznymi, nawiązując w ten sposób do ciągle żywej tradycji sztuki towarzyszącej sprawom obchodzącym społeczeństwo pozbawione własnej państwowości. Malczewski na przykład chętnie nawiązywał do tematyki historycznej, do wątków literatury romantycznej.
Symbolizm - powstał we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX wieku, jako reakcja na naturalizm.
W poezji symboliści dążyli do wywołania nastroju nie poprzez efekty malarskie, jak parnasiści, ale poprzez rytm i muzykę wiersza.
Po raz pierwszy nazwa symbolizm pojawiła się w 1886 r. w tytule manifestu programowego młodych poetów francuskich. Opublikował go w 1886 roku paryski dziennik Le Figaro. Tytuł manifestu: Le Symbolisme. Nazwa bardzo szybko rozpowszechniła się w całej Europie. Z Francji do Belgii, Niemiec, Skandynawii oraz Polski. Gorącym zwolennikiem symbolizmu w Polsce był Zenon Przesmycki ("Miriam").
Symboliści dążyli do wyrażania ogólnoludzkich problemów psychologicznych oraz treści metafizycznych, które można poznawać jedynie przez intuicję, emocje, podświadomość. Chcieli docierać w rejony niedostępne poznaniu racjonalnemu, poza byt realny, do rzeczywistości transcendentalnej. Ich podstawowym środkiem ekspresji stał się symbol, skrót, bowiem pojmowali sztukę jako swoisty język abstrakcyjnych znaków syntetycznych komunikujących o przeżyciach i emocjach artysty.
Symbolizm głosił dominację ducha nad materią, a jego celem było wypracowanie takiej formy wypowiedzi artystycznej, która - poprzez świadomą deformację rzeczywistości i przypisanie jej elementom dodatkowych znaczeń, czyli poprzez posługiwanie się symbolem - dawałaby wyraz subiektywnym, wewnętrznym przeżyciom człowieka, ze szczególnym uwzględnieniem wyobraźni, sięgającej poza granice racjonalnego poznania.