Zasady dydaktyczne (W. Okoń)
Zasadami dydaktycznymi nazywamy ogólne normy postępowania dydaktycznego. Określają one jak należy realizować cele kształcenia.
Zasady nauczania (Kupisiewicz) - „normy postepowania dydaktycznego, których przestrzeganie pozwala nauczycielowi zaznajamiać uczniów z podstawami usystematyzowanej wiedzy, rozwijac ich zainteresowania i zdolności poznawcze, wpjac im określone poglądy i przekonania oraz wdrażać do samokształcenia.”
Zasady nauczania (K.Kruszewski) - „to reguły organizowania i prezentowania wiadomości, nieco dokładniej: ogólne normy postępowania nauczyciela w czasie przygotowania i prowadzenia lekcji umożliwiające uwzględnienie jednocześnie info z wielu źródeł i utrzymanie kierunku czynności uczenia się uczniów.
Wincenty Okoń wymienia następujące zasady dydaktyczne:
Zasada systemowości
Zasada poglądowości
Zasada samodzielności
Zasada związku teorii z praktyką
Zasada efektywności
Zasada stopniowania trudności
Zasada związku indywidualizacji i uspołecznienia
Zasada systemowości (czyli o porządkowaniu wiedzy w głowach uczniów)
Zasada ta początek swój wzięła z zasady systematyczności. Systematyczność jest bowiem cechą rozsądnego działania. Systematyczność bardzo ściśle wiąże się z kształceniem. Np., skuteczność procesu kształcenia zależy od stopnia uporządkowania materiału dydakt., od jego planowego ujęcia według pewnych właściwych dlań założeń, od racjonalnego podzielenia materiału na sensowne fragmenty i kolejnego ich opanowywania w ciągłym nawiązywaniu do jakiś całości, od tego, czy podążając naprzód, uczeń dobrze opanowa łmateriał poprzedni, niezbędny do zrozumienia i opanowania materiału nowego, od tego wreszcie, nabywaniu wiedzy systematycznie towarzyszy rozwijanie i doskonalenie odpowiednich sprawności i kompetencji praktycznych. Ważne jest to, aby poznając różne aspekty świata jako systemu za pośrednictwem różnych przedmiotów, uczniowie mieli na uwadze całość, swoistą jedność świata. Zasadzie systemowości jest podporządkowana zasada korelacji - łączności między przedmiotami nauki szkolnej, o której to często zapomina się w szkole.
Ale zas. Syst. Odnosi się nie tylko do treści kształcenia, lecz także do przebiegu kształcenia. Gdyż proces kształcenia jest również systemem( o czym przypomina ta zasada). Jest systemem gdyż:
stanowi sekwencję celowych czynności nauczycieli i uczniów, które zmierzają do wprowadzenia zamierzonych zmian w uczniach.
składa się z takich elementów jak nauczyciele, uczniowie, treści kształcenia i środowisko dydaktyczno-wychowawcze.
elementy te wchodzą ze sobą w związki przyczynowo-skutkowe i czasowo- przestrzenne, podlegają swoistej dynamice w czasie trwania procesu, powodując bardziej , czy mniej korzystne, bardziej, czy mniej trwałe ślady w uczniach.
Jeszcze jedną cechą charakterystyczną dla z.s jest to, że w treści nauczania występują układy materialne, których składniki powiązane są łańcuchami zależności przyczynowo- skutkowych. Układy te mają inne właściwości niż ich składnki (np. inne właściwości mają związki chemiczne, niż wchodzące w ich skład pierwiastki). Uczenie się przebiega skuteczniej, gdy te układy jako zbiory elementów są należycie usystematyzowane w dostępnych uczniom materiałach na lekcji, a zarazem zapewnia się odpowiednią hierarchizacje.
Jeszcze lepsze efekty zapewnia jednak nauczanie- uczenie się, w którym nie wszystkie elementy bądź związki są uczniom dane w gotowej postaci. Zadanie uczniów może być wówczas dwojakie:
* wykrycie danych elementów lub związków(problemy typu „odkryć)
* takie połączenie danych im elementów, aby powstały z nich nowe wytwory( problemy typu „wynaleźć”).
Rozwiązywanie przez młodzież problemu jednego i drugiego typu jest wyrazem konsekwentnego stosowania z.s..
Zasada poglądowości ( czyli respektowanie drogi między konkretem a abstrakcją)
Jak twierdzi W. Okoń, każdą obserwację poprzedza spostrzeżenie, a obserwację - myślenie. Tak wiec organizując obserwację rzeczywistości przez swoich uczniów, nauczyciel kojarzy w ich działaniu poznawczym myśl z rzeczywistością, to, co konkretne, z tym co abstrakcyjne. Nie można zatem utożsamiać poglądowości ani z samą konkretnością czy bezpośredniością, ani z abstrakcją, stosując ja bowiem obracamy się bowiem na drodze od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu. Inaczej mówiąc poglądowość jest poszukiwaniem teorii na „obszarze” od konkretu do abstrakcji. Na tym obszarze droga od konkretu do abstrakcji jest nie mniej ważna niż droga od abstrakcji do konkretu . Droga od abstrakcyjnych twierdzeń do konkretu przebiega tu poprzez procesy myślenia, w których dokonuje się synteza danych teorii z danymi rzeczywistości. Czymże jest więc zasada poglądowości? Można ją określić jako zespół norm, które wywodza się z prawidłowości procesu kształcenia, dotyczących poznawania rzeczywistości na podstawie obserwacji, myślenia i praktyki - na drodze od konkretu do abstrakcji i od abstrakcji do konkretu.
Zasada samodzielności (czyli ograniczonej zależności ucznia od nauczyciela)
Jak twierdzi Okoń, wszędzie tam, gdzie przecenia się tzw. Kierownicza rolę nauczyciela, uszczerbku doznaje samodzielność ucznia, co w konsekwencji niekorzystnie odbija się na efektach wychowania i kształcenia. To przecież dążenie do samodzielności jest naturalną cecha dzieciństwa i młodości. Samodzielność działania uwzględnia rodzina i szkoła przez stopniowe wdrażanie dziecka do samodzielnego:
wyboru i planowania pracy
wykonywania pracy
sprawdzania wykonanej pracy
Nawet wtedy gdy narzuca się dzieciom temat plan pracy , możliwe jest poddawanie pewnych części planu pracy pod ich rozwagę, uzależniając je od ich pomysłowości. Można im indywidualnie lub zespołowo powierzać planowanie coraz trudniejszych prac, wdrażając im zarazem samą ideę planowania wszelkich podejmowanych przez nie prac. Zgodnie z z.s. sprawdzanie wykonanej pracy jest tyleż zadaniem ucznia, co nauczyciela. To uczeń jest wykonawcą pracy, toteż on wie najlepiej jak ją wykonał. Pozbawienie go prawa do samokontroli może wpływać hamująco na jego tok rozwojowy.
Nauczyciel kształtuje u uczniów myślenie samodzielne wtedy, gdy:
Wdraża ich do formułowania problemów
uczy ich samodzielnego rozwiązywania
przyzwyczaja uczniów do sprawdzania odpowiedz
zasada samodzielności zawiera w sobie postulat aktywności i świadomości uczniów.
Zasada związku teorii z praktyką
Podstawę tej teorii stanowi wiedza o tej stronie procesu kształcenia, która odnosi się do związku między poznawaniem rzeczywistości, czego efektem jest teoria, a jej zmienianiem, czyli praktyką.
Teoria - zespól twierdzeń wyjaśniających daną dziedzine rzeczywistości oraz mechanizmy jej przekształcania.
Praktyka - materialna działalność ludzi, przekształcająca rzeczywistośc stosownie do ich
potrzeb.
Związek między jedną a drugą jest w nauczaniu więc oczywisty: teoria daje młodzieży poznanie świata, praktyka uczy oddziaływania nań skutecznego, bo opartego na poznaniu jej właściwości..
Zasada efektywności (czyli związku między celami a wynikami kształcenia)
Niestety częstą praktyką jest pomijanie efektywności nauki. Troska o wysokie osiągnięcia jednak skierowała myśli badacza nie tylko na metody pracy nauczycieli i uczniów, lecz także na wykorzystanie czasu lekcyjnego. Jak wykazał w badaniach Bloom, ilość efektywnie zajętego czasu w klasie podlega zmianom w toku uczenia. Do zmiennych, korelujących dość wysoko z osiągnięciami szkolnymi młodzieży, zalicza się także inteligencję i zdolności, mierzone odpowiednimi testami. Innymi zmiennymi są także wiadomości i sprawności , których posiadanie lub brak wyraźnie wpływa na uczenie się jakiegoś przedmiotu czy na realizację jakiegoś zadania dydaktycznego. Dydaktycznego ta zasadą wiąże się również sprawdzanie osiągnięć szkolnych. Coraz silniej do głosu dochodzi tendencja aby sprawdzanie typu tradycyjnego, zastępować sprawdzaniem kształtującym, które jest ukierunkowane na poszukiwanie sposobów optymalnego opanowania tych treści przez ucznia czy te z ulepszanie pracy nauczyciela lub na doskonalenie programu. Jak widać z.e. dot. Funkcjonowania i optymalizacji wielu czynników, biorących bezpośredni lub pośredni udział w procesie dydaktycznym.( bezpośrednie- met. Pracy, wiadomości, sposób postępowania nauczyciela; pośrednie - inteligencja, zdolności uczniów itp.)
Zasada przystępności (czyli pokonywania trudności uczniów w poznawaniu i przekształcaniu rzeczywistości)
Z.P. zwana tez często z. stopniowania trudności i jest znana już od czasów Komeńskiego. Wśród wielu zaleceń, często wielu autorów zapomina o jednym - przechodzeniu od rzeczy ogólnych, do bardziej szczegółowych. Chodzi tutaj o drogę od abstrakcji do konkretu, której harmonijne respektowanie wraz z drogą od konkretu do abstrakcji daje większe efekty, niż stosowanie wyłącznie jednej z tych dróg. Pełniejsze pojmowanie z. p. opiera się na wyst w procesie kształcenia prawidłowościach psycho., które dot faz rozw.psych.dzieci. Najważniejszy wniosek, jaki się wiąże się z z.p. dot. Potrzeby poszukiwania takich sposobów nawiązania przez nauczyciela kontaktu z uczniem, jak również doboru takich metod, pracy i środków, aby w stopniu max uruchomić te siły i możliwości ogółu uczniów, jakie odpowiadają danej fazie ich rozwoju umysłowego, społ-moralnego i fizycznego. Szczególnie ważna jest przy tym znajomość wszystkich uczniów w klasie, różnic w ich postępach szkolnych, w ich temperamencie i tempie uczenia się, jak również znajomośc klasy jako zbiorowości.
Zasada indywidualizacji i uspołecznienia( czyli związku interesów jednostki i zbiorowości)
Dziś życie wymaga uspołecznienia postaw i zachowań młodzieży, rozwinięcia umiejętności współdziałania w pracy zespołowej itp. Niestety szkoła wciąż traktuje ucznia jako jednostkę i przyzwyczaja go do takiej indywidualnej postawy. Z.U. łącząc interes indywidualny ze społecznym, tylko częściowo odpowiada „Nowej technice socjologicznej”, która odnosi się do społecznych grup młodzieży związanych wspólnością celów i realnych zadań społecznych. Jak długo szkoła będzie szkołą, tak długo konieczna w niej będzie praca indywidualna. W stopniu znacznie wyższym procesy socjalizacji i uspołecznienia realizują się przy wzbogacaniu tych klasycznych już form przez różne formy pracy grupowej. Praca ta stwarza autentyczne warunki zmiany pracy indywidualnej na społeczną. Praca grupowa, ukierunkowana na to, aby ucznia uczynić społecznie dojrzałym człowiekiem, może występować w szkole w różnych postaciach. Już sama klasa szkolna jako całość może być grupą odpowiednio zorganizowaną i harmonijnie rozwiązującą wspólne zadania. Proces kształcenia, w którym stosuje się harmonijne ze sobą łączone różne formy pracy młodzieży, tj. prace indywidualną, pracę frontalną i prace grupową, sprzyja socjalizacji i uspołecznieniu młodzieży, dlatego, że łączy technikę psycholog. Z socjologiczną, a zarazem dlatego, że respektuje dobro jednostki i dobro społeczności.
4