Obserwacja

1. Pojęcie obserwacji i jej klasyfikacja

Obserwacja naukowa w odróżnieniu od potocznej

Przez obserwację jako metodę badań naukowych rozumie się obserwację która wymaga:

1) Koncentracji uwagi na zachowaniach ważnych z naukowego punkt widzenia, czyli podporządkowanej jakiemuś z góry ustalonemu celowi poznawczemu.

2) Rejestrowania danych obserwacyjnych w sposób możliwie adekwatny do istniejącego obiektywnie stanu rzeczy.

3) Interpretacji zarejestrowanych w ten sposób danych w świetle posiadanej wiedzy, znanych teorii i własnych doświadczeń.

4) Sprawdzenia i kontroli pod wg. trafności i rzetelności.

Określa się ja jako celowe, tzn. planowe i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie badanego przedmiotu, procesu, zjawiska z zastosowaniem środków technicznych. Słowem obserwacja naukowa odbywa się zazwyczaj w sposób celowy, planowy, i selektywny oraz wymagający szczególnie aktywnej postawy ze strony obserwatora. Obserwacja to sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostających przeważnie w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora. W obserwacji pierwszorzędną rolę odgrywa osoba ją przeprowadzająca, czyli obserwator. Poza zgromadzeniem odpowiednich danych spoczywa na nim zadanie odpowiedniego ich poklasyfikowania i zinterpretowania. Może on jednak wyciągnąć błędne wnioski ze zgromadzonych danych obserwacyjnych

Klasyfikacja wedle kryteriów podział ze względu na:

1. typ kontaktów z obserwowanymi

1. Bezpośrednia - reakcja osób w bezpośrednim kontakcie np. obserwacja uczestnicząca

2. Pośrednia - informacja z drugiej reki lub skutków np. rodziny

2. stopień strukturalizowania obserwacji

1. Obserwacja standaryzowana - Obserwacja ta polega na obserwowaniu osób pod kątem ogólnego celu obserwacji z wzgl. ściśle określonych kategorii interesujących badacza zachowań. Wyznacza w sposób możliwie precyzyjny zakres gromadzonych za jej pomocą danych obserwacyjnych, umożliwia względnie skuteczne zrealizowanie celu badawczego. Dzięki odpowiedniemu strukturalizowaniu obserwowanych zachowań i dokładnemu ich zapisowi w protokole zapewnia obserwatorowi pożądaną ścisłość spostrzeżeń oraz redukuje do minimum czas obserwacji, umożliwia ilościowe opracowanie zebranych za jej pomocą danych.

2. Obserwacja niestandaryzowana - Obserwacja niestandaryzowana pozostawia obserwatorowi swobodę w postrzeganiu faktów, zjawisk, zdarzeń, podporządkowanych jedynie ogólnemu celowi badań.

3. stopień jawności obserwacji

1. Obserwacja jawna - W obserwacji jawnej obserwator występuje oficjalnie jako badacz . Osoby badane wiedza o że są przez niego obserwowane. Zapoznaje się ich zwykle z celem, jakiemu maja służyć badania, oraz podejmuje się próbę ich uzasadnienia i prosi o wyrażenie na nie swej zgody.

2. Obserwacja ukryta - W obserwacji ukrytej zataja się przed osobami badanymi, że są przedmiotem obserwacji.

4. czas prowadzonej obserwacji

1. Ciągła - dokonywana bez przerwy przez pewien cza

2. Nieciągła - w ustalonym uprzednio terminie np. co wtorek, co 10 minut podczas lekcji

5. zakres treściowy obserwacji

1. Całościowa - ukazuje interesujący badacza problem możliwie szeroko

2. Częściowa (wycinkowa) - dotyczy niektórych aspektów rozwiązywanego problemu badawczego

6. liczba obserwowanych osób

1. Jednostkowa - obejmuje swym zasięgiem jedną osobę lub co najwyżej kilka osób obserwowanych

2. Grupowa - odnosząca się np. do zespołów uczniowskich lub całej klasy szkolnej

7. warunki obserwacji

1. Naturalne

2. Sztuczne (laboratoryjne)

2. Warunki i zalety oprawnej obserwacji

Celowość i planowość obserwacji

Celowość obserwacji: Obserwator uświadamia sobie jasno cel, jaki pragnie się zrealizować w wyniku przeprowadzonej obserwacji. Świadomość taka ukierunkowuje go odpowiednio na to, co powinno być jej przedmiotem.

Planowość obserwacji: Obserwacja planowa jest prowadzona według ściśle określonego planu, którym uwzględnia:

- czas trwania obserwacji i poszczególne jej etapy

- sposoby obserwowania

- sposoby zapisu danych obserwacyjnych

- warunki i sytuacje w jakich odbywa się obserwacja zachowań osób obserwowanych

- zapewnienie osobom obserwowanym w miarę naturalnych warunków funkcjonowania

- określenie zasad interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego

Selektywność, dokładność i obiektywność obserwacji

Selektywność obserwacji: Polega na ścisłym postrzeganiu, przygotowanego uprzednio, rejestru kategorii zachowania się osób badanych. Rejestr ułatwia uwzględnienie w obserwacji istotnych cech badanych zjawisk .Zastosowana w obserwacji selekcja obejmuje odpowiedni dobór osób badanych, uwzględniając m.in: wiek, płeć, zdolności i zainteresowania, poziom umysłowy lub osiągnięć szkolnych. Zazwyczaj przedmiotem obserwacji jest kilku uczniów. Selekcji podlega sytuacja i miejsce, w którym planujemy dokonać obserwacji. Przewiduje także określenie czasu, w jakim obserwować będziemy dane zjawisko.

Dokładność obserwacji z jaką obserwator postrzega, odnotowuje i interpretuje zaobserwowane zjawiska. Aby była dokładna musi być wierna, wyczerpująca, wnikliwa.

Wierna bywa gdy obserwowane zjawiska nie zostały zniekształcone wskutek obecności obserwatora. Wyczerpująca jest ta obserwacja która umożliwia zaobserwowanie najdrobniejszych szczegółów interesujących obserwatora przedmiotu badań. Obserwacja wnikliwa usiłuje uwzględnić wzajemne relacje i uwarunkowania obserwowanych faktów.

Obiektywność obserwacji: Polega na postrzeganiu i rejestrowaniu tego co jest przedmiotem obserwacji.

Ogólne warunki poprawnej obserwacji

Zaleca się by:

- obserwatorzy włączani w przygotowanie planowanej techniki obserwacyjnej

- znali cel podejmowanych za jej pomocą badań

- mieli możliwość praktycznego wypróbowania każdej z przewidzianych w badaniach techniki obserwacyjnej

Ważne jest by obserwator miał odpowiednie przygotowanie psychologiczne i metodologiczne w zakresie samej procedury badawczej jak i badanego i rozwiązanego przez niego problemu

Zalety poprawnej obserwacji

Obserwacja jako metoda naukowa umożliwia:

- bezpośrednie poznanie zachowania się dzieci i młodzieży w naturalnych warunkach i sytuacjach, gwarantuje zgromadzenie wiarygodnego materiału

- ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie badań

- umożliwia sprawdzenie twierdzeń uzyskanych za pomocą innych metod, przez co pogłębia nasze przekonanie o ich słuszności

- stanowi ważne uzupełnienie i zrazem dopełnienie innych metod badań, zwłaszcza metod testowych, sondażowych, eksperymentalnych

- pozwala na uzyskanie informacji o uczniach

- sprzyja ciągłemu ulepszaniu własnej pracy dydaktyczno-wychowawczej

3. Przedmiot obserwacji

Podstawowym przedmiotem obserwacji są:

1.Warunki i sytuacje jako przedmiot obserwacji

Np.: na warunki będące przedmiotem obserwacji w klasie szkolnej składają się : wyposażenie w sprzęt szkolny, i pomoce naukowe, oświetlenie, temperatura, stan klasy, sąsiednie otoczenie klasy, szkoły, warunki atmosferyczne, pora dnia. Obejmują one również osobowy skład klasy (liczba, wiek, płeć, poziom umysłowy i kulturowy)

2. Reakcje osób obserwowanych (zachowania) - każdy uczeń ma „coś” w sobie do zaobserwowania

3. Nie obserwowalne aspekty przedmiotu obserwacji

W przejawach zachowań osób obserwowanych można dopatrzeć się procesów poznawczych : pamięć, uwaga, wyobraźnia, myślenia, mowa, zdolność czytania i pisania, malowania oraz cechy osobowości: nawyki i przyzwyczajenia, zainteresowania i upodobania, potrzeby i motywy,

Dokładne określenie przedmiotu obserwacji określa bliżej cel badań.

4. Techniki obserwacji standaryzowanej

A. Technika obserwacji skategoryzowanej

Technika ta dokładne precyzuje cel badawczy. Zapewnia dokładność spostrzeżeń i redukuje do minimum czas obserwacji. Jest wydajna i ekonomiczna. Pozwala uzyskać materiał nadający się do ilościowego opracowania.

Ma na celu opis i analizę ilościową zgromadzonego za jej pomocą materiału obserwacyjnego. Jest to możliwe dzięki przygotowaniu specjalnego zestaw poszczególnych kategorii zachowania się osób badanych, istotnych z punktu widzenia interesującego badacza problemu.

B Technika obserwacji próbek czasowych

Technika ta dotyczy określonych kategorii interesującego badacza zjawiska. Odbywa się w ciągu niedługich jednostek (próbek) czasowych. Czas trwania wszystkich jednostek czasowych wynosi od kilku sekund do 20 minut. Najczęściej stosuje się okresy 5-minutowe lub krótsze. Obserwator znając poszczególne kategorie obserwowalnego zjawiska odnotowuje ich obecność lub brak ich występowania w ciągu każdej przewidzianej jednostki czasowej.

Kategorie zachowania się nauczyciela	5 - minutowe jednostki czasowe
		1	2	3	4	5	6	7	8	9
1. był mało aktywny
2. unikał podejmowania odpowiedzialności
3. nie potrafił zainteresować uczniów

5. Techniki obserwacji niestandaryzowanej

Umożliwiają opis i analizę jakościową zgromadzonego za ich materiału obserwacyjnego.

A. Technika obserwacji dorywczej

Polega ona na zapisaniu szczególnie tych przejawów zachowania się uczniów, które wg. osobistego uznania na to zasługują. Pozwala na konfrontowanie własnych spostrzeżeń i uwag z pisemnymi relacjami innych nauczycieli uczących w danej klasie. Zapis taki powinien zawierać: nazwisko i imię obserwowanego, klasa do której uczęszcza, data dokonanych spostrzeżeń, opis zachowania ucznia, sytuacja w której wystąpiło zaobserwowane zachowanie, próba interpretacji, sugestie i zalecenia, nazwisko i imię nauczyciela dokonującego obserwację.

B. Technika dzienniczków obserwacyjnych

Polega na opisywaniu zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnym następstwie czasowym i to na przestrzeni możliwie długiego okresu czasu. Dotyczy ona psychicznego, społecznego oraz moralnego rozwoju uczniów i koncentruje się na różnorodnych przejawach ich codziennego zachowania się.

Stosujemy ją gdy uczniowie i klasa interesują nas jednocześnie z wielu punktu widzenia lub brak nam sprecyzowanego bliżej celu badań. Obserwujemy wszystko co składa się na nieprzerywalny tok zdarzeń, związanych z życiem obserwowanego ucznia lub klasy.

Zasada selektywnego gromadzenia materiału polega na rejestrowaniu coraz to nowych zdarzeń, pojawiających się w życiu ucznia lub klasy.

Technikę dzienniczków obserwacyjnych stosujemy w odniesieniu do ściśle określonych problemów. Celem może być poznanie wewnętrznej struktury społecznej klasy, przejawów współżycia i współdziałania uczniów, ich postaw wobec obowiązku szkolnego, nauczycieli. Celem tego rodzaju techniki może być także szczegółowe zorientowanie się w sprawie trudności wychowawczych klasy, jej norm grupowych, ogólnego rozwoju społecznego i moralnego poszczególnych uczniów, podejmowania przez nich samodzielnych decyzji.

C. Technika obserwacji fotograficznej

Technika obserwacji fotograficznej dotyczy całokształtu zachowania się osoby obserwowanej w ściśle określonej sytuacji i czasie. Należy skupić się również na warunkach w jakich występuje obserwowane zjawisko. Technika ta

- odbywa się w niedługim czasie

-odznacza się dużą intensywnością i dokładnością w rejestrowaniu

- wymaga odnotowania wszystkiego, co wiąże się z przedmiotem obserwacji

D. Technika obserwacji próbek zdarzeń

Technika obserwacji próbek zdarzeń dotyczy wyselekcjonowanej specjalnie grupy zdarzeń czy faktów i przyświeca jej bliżej sprecyzowany cel badawczy. Do zdarzeń takich w warunkach życia szkolnego można zaliczmy: kłótnie i nieporozumienia uczniów, ich udział w lekcji. Obserwator stara się dokonać dokładnych spostrzeżeń które opisze.

6. Gromadzenie, opracowywanie i interpretacja danych z obserwacji

Gromadzenie danych obserwacyjnych

Gromadzenie danych obserwacyjnych jest równoznaczne z dokonaniem ich zapisu w jak najkrótszym czasie po ich zaobserwowaniu .Protokołuje się dane z za pomocą z góry przyjętych kryteriów. Taki sposób pozwala na adekwatne odtwarzanie poczynionych spostrzeżeń, lecz bez możliwość szerszego ich zapisu.

Innym sposobem jest protokołowanie swobodne, które jest zapisem danych obserwacyjnych nie podporządkowanych żadnym założonym kategoriom. Zakłada nieustrukturalizowany zapis dokonanych spostrzeżeń, tj. w takiej kolejności jak się jej zapamiętało. Zapis taki umożliwia później opis i analizę jakościową danych obserwacyjnych. Pomoc w ich gromadzeniu stanowią techniczne środki przekazu magnetofon, kamera filmowa. Umożliwiają one rejestrowanie interesujących badacza zjawisk w ich naturalnym przebiegu i odtwarzanie w dowolnym czasie.

Ważne jest również podanie czasu i miejsca przeprowadzonej obserwacji oraz opis warunków sytuacji , w jakich obserwowane zachowania miały miejsce.

Zgromadzony materiał obserwacyjny wymaga starannego uporządkowania. Uporządkowanie zarejestrowanych uprzednio danych obserwacyjnych jest równoznaczne z odpowiednim strukturalizowaniem, tj. zgodnie z przyświecającymi celami i hipotezami badawczymi.

W opracowaniu danych należy oddzielić to co zostało stwierdzone na podstawie własnych spostrzeżeń od tego co dowiedzieliśmy się od innych ludzi oraz od tego czego sami się domyślamy lub tego co wynika z naszych oczekiwań.,

Toteż aby dobrze interpretować zebrany materiał należy przestrzegać takich warunków:

- duża ilość i różnorodność materiału obserwacyjnego

- znajomość wiedzy psychologicznej i pedagogicznej

- badawcza postawa obserwatora

Opracowanie i Interpretacja materiału obserwacyjnego

Opracowanie i Interpretacja materiału obserwacyjnego umożliwia:

~ wyprowadzenie wniosków dotyczących właściwości psychicznych obserwowanego dziecka, jak uwaga, pamięć, wyobrażenie, myślenie

~ wyjaśnienie poszczególnych reakcji lub działań dziecka na podstawie jego przeżyć psychicznych

~ wyjaśnienie różnych form zachowania się działaniem aktualnych bodźców zewnętrznych

~ wyjaśnienie aktualnego wpływu minionych doświadczeń życiowych na kształtowanie określonych cech osobowości dziecka

~ wyjaśnienie faktów stwierdzonych w zachowaniu się dziecka procesami fizjologicznymi zachodzącymi w organizmie

Badacz powinien:

• zapoznać się z istniejącą dotychczas wiedza na temat interesującego go problemu i hipotez roboczych

• podjąć się trudu zapoznania z odmiennymi od własnych poglądami

• w rejestrowaniu danych obserwacyjnych użyć słów języka potocznego

• dokonywać zapisu konkretnych zachowań

• mieć krytyczny stosunek wobec sporządzanego zapisu danych obserwacyjnych

• starać się je zarejestrować odpowiednio do zamierzeń badawczych i zgodnie z ustalonymi wcześniej kategoriami

• tam gdzie to możliwe dokonywać ilościowego zapisu danych obserwacyjnych

7. Granice poznawcze obserwacji

Badacz posługujący się obserwacją wpływa w sposób istotny na jej całość-względna wartość poznawcza obserwacji.

Względna wartość poznawcza

Względna wartość poznawcza - Obiektywność poprzez subiektywny pomiar

Spotykane błędy w obserwacji:

- przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się

- powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń

-prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego dystansu

- niekompletność niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych

- błędna interpretacja materiału obserwacyjnego

Szczególnym przypadkiem błędu w obserwacji, polegającego na powierzchowności i stronniczości spostrzeżeń ze strony obserwatora jest uleganie osobistym uczuciom sympatii i antypatii, jakie żywimy wobec obserwowanych osób.

Często spotykanym błędem jest dokonywanie spostrzeżeń z pozycji nieco z dystansu.

Jeszcze innym błędem jest niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych. Nagminnym błędem obserwacji jest niewłaściwa interpretacja zgromadzonego uprzednio materiału badań.

1

---