Pod koniec XIX wieku Jan Kasprowicz znalazł się pod przemożnym wpływem niemieckiego ekspresjonizmu. Był to prąd literacki, który formułował zadania sztuki w nowy sposób. Artysta mianowicie nie miał odtąd naśladować rzeczywistości, ale ukazywać świat wewnętrzny człowieka. Ekspresjoniści sięgali do tradycyjnej symboliki, stosowali dłuższe formy liryczne, nie stronili od ostrych środków wyrazu, mieszali patos z wulgarnością, styl wzniosły z potocznym.
Tytuł „Hymny” jako nadrzędny dla ośmiu utworów wprowadził poeta dopiero w roku 1921. Uprzednio część ich ukazała się jako „Ginącemu światu”, a pozostałe w zbiorku „Salve Regina”. Na zbiór „Hymnów” składają się następujące poematy: „Dies irae”, „Salome”, „Święty Boże...”, „Moja pieśń wieczorna”, „Salve Regina”, „Hymn św. Franciszka z Asyżu”, „Judasz” oraz „Maria Egipcjanka”. Nazwę gatunkową nadał więc autor w tytule tylko jednemu z tych utworów. Jeżeli zgodnie z powszechnie przyjmowaną definicją rozumiemy przez hymn utwór uroczysty, o tematyce religijnej lub patriotycznej, to nie wszystkie „Hymny” Kasprowicza odpowiadają w pełni temu określeniu. Na przykład „Salome” należałoby raczej zaliczyć do liryki roli (czyli wypowiedzi lirycznej postaci utworzonej lub wybranej przez poetę).
Ekspresjonizm „Hymnów” polega na subiektywizmie wizji poety i na wyłączności kryteriów etycznych w ocenie przedstawionego świata. W ten dominujący styl wchodzą ponadto elementy symbolizmu, personifikacje czy określenia wewnętrznych stanów psychiki poety. Wszystko to tworzy pełne grozy, monumentalne obrazy: końca świata, zapadania się bytu w nicość w „Dies irae”, niesamowitej procesji ludzi i roślin w „Święty Boże...”.
Interesujące światło rzucają „Hymny” na wyobraźnię poety. Kasprowicz był niemal jednakowo wrażliwy na bodźce wizualne i akustyczne. W naturalistycznej fazie liryki przeważają elementy wzrokowe, w symbolicznej gromadzą się dźwięki. Łagodniejsze elementy dźwiękowe przechodzą w gigantyczny huk i zgiełk. W kolorystyce utworów obsesyjnie występują krew i ogień. W warstwie słownej charakterystyczne są anafory, paralelizmy synaktyczne , reminiscencje z Biblii, liturgii i pieśni kościelnych.
„Hymny” są nie tylko monumentalnym osiągnięciem artystycznym, ich przełomowe znaczenie dla twórczości Kasprowicza można docenić dopiero po dokonaniu interpretacji ideowej. Wskazówką najbardziej istotną jest objęcie pierwszych czterech utworów wspólnym tytułem „Ginącemu światu”. Poeta zaakcentował w ten sposób, że według niego świat zmierza do nieuchronnej katastrofy, a ludzkość ogarnął kryzys wartości. Ta przerażająca świadomość nie znika w dalszych hymnach, ale za to zmienia się w nich postawa filzoficzno-religijna. Dla Kasprowicza świat był niepokojącą zagadką, bo dostrzec w nim można było równocześnie działanie dobra i zła. Dobro było dostrzegalne w pięknie przyrody, w szumie drzew i w górskich potokach, w barwach kwiatów i zapachu leśnych ziół. Zło narzucało swą obecność przede wszystkim poprzez zjawiska społeczne, obrazy nędzy ludzkiej i cierpienia, przykłady egoizmu, bezmyślności i okrucieństwa. Metafizycznym pytaniem stawała się wątpliwość, czy Bóg jest najwyższą, absolutną wartością etyczną, czy też może to personifikacja zła, szatan, rządzi światem. W poezji Kasprowicza wracała w nowym kształcie prometejska sytuacja tragicznej walki Mickiewiczowskiego Konrada z milczącym, obojętnym Bogiem.
„Dies irae” oznacza dzień gniewu, czas Sądu ostatecznego. Tytuł utworu zaczerpnął poeta ze średniowiecznego hymnu, który został napisany na przełomie XII i XIII wieku, najprawdopodobniej przez Tomasza z Celano. Już pierwsza strofa utworu przynosi wizję dnia, w którym rozpęta się gniew boży: „Trąba dziwny dźwięk rozsieje, Ogień skrzepnie, blask ściemnieje, W proch powrócą światów dzieje”.
Jest to zapowiedź Sądu Ostatecznego, wzięta z Apokalipsy świętego Jana. Grozę sytuacji podkreślają także inne symbole biblijne: „Głowa, owinięta cierniową koroną” symbolizująca męczeństwo Chrystusa z miłości do ludzi, czy „jasnowłosa Ewa, wygnana z raju na wieczysty czas” ucieleśniająca grzechy ludzkie. Obraz końca świata napawa grozą, jest przerażający: ziemia się rozpada, drzewa „padają strzaskane”, wypełzają węże, żmije, jaszczurki, rzeki i morza spływają krwią, z ziemi wyrastają „miliardy krzyży(...) i rosną, rosną w jakiś straszny las...”. Przemierzające świat pochody ludzi, z powodu swoich grzechów zostają odrzucone od bram niebieskich, skazane na zatracenie i zagładę. Odpowiedzialnością za zło tego świata, nędzę i ból człowieka, poeta obarcza Boga. Jego zdaniem stwórca jest obojętny na los ludzi i świata. Kasprowicz pyta: czy człowiek może być odpowiedzialny za zło, które go otacza? Przecież zło także stworzył Bóg. Pojawia się więc pytanie o winę człowieka, o odpowiedzialność za grzech, który jest nieodłącznym elementem ludzkiej egzystencji.
Obrazy końca świata zawarte w hymnie są charakterystyczne dla katastrofizmu, zjawiska wynikającego z przekonania o kryzysie wszelkich wartości, o nadchodzącym zmierzchu cywilizacji. Wszechogarniający kryzys dotyczył również wartości moralnych i religijnych, a wyrażał się między innymi w podważaniu wiary w Boga - stwórcę świata i buntem przeciw Niemu w imię ludzkości.
„Święty Boże, Święty Mocny” to hymn, w którym podmiot liryczny zwraca się do Boga z prośbą o litość, z błaganiem o zmiłowanie nad biednym, udręczonym przez los człowiekiem, którego życie, już od momentu narodzin nacechowane jest cierpieniem i niedolą. Jest ono samotną wędrówką, której kres tonie w mrokach beznadziei. Kilkakrotnie powtórzone słowa „kopcie samotny grób” wyrażają przeświadczenie poety o rozkładzie więzi międzyludzkich i samotności jednostki w społeczeństwie, co jeszcze bardziej potęguje pesymistyczny ton utworu. Ludzie zwracają się z prośbą do Boga, którego Kasprowicz nazywa „pełnym kary i przebaczenia pełnym” o powstrzymanie klęsk, spokój i pewność jutra: „Chroń nas od zdrady i daj nam tyle, byśmy we własnej spoczęli mogile; by nasze dzieci czy wnuki, gdy przyjdzie im dla ojców starych kopać grób, nie były przymuszone iść między sąsiady...”
Bóg jednak jest daleko i nie reaguje na wołanie człowieka: „na niedostępnym tronie siedzi pomiędzy gwiazdami”, kieruje ruchem słońca, gwiazd i księżyca. Dogląda swego doskonałego dzieła i „ani spojrzy na padolny smug”. Poeta rzuca Bogu oskarżenie, że nie jest wrażliwy na cierpienie człowieka, którego przecież sam stworzył: „Ty się upajasz wielkością stworzenia, po tym śmiertelnym wygonie...” A tymczasem „Szatan po ziemi tej krąży, na pokolenia zarzuca zdradną sieć, w synu na ojca zapalczywość budzi(...) bratu na brata wciska krwawy nóż...”
W akcie ostatecznej desperacji i zwątpienia w moc Boga podmiot liryczny zwraca się z modlitwą do szatana, władcy zła, aby zlitował się nad światem. Ostatnie strofa skierowana do Boga jest wyrazem buntu wobec jego obojętności na cierpienie i niedolę człowieka.
W drugim cyklu „Hymnów”, począwszy od „Salve Regina”, nad lękiem i zwątpieniem zaczyna górować nadzieja, wiara w sens i ład świata, a więc tradycyjna postawa religijna. W tym kierunku pójdzie dalsza ewolucja poezji Kasprowicza i dojdzie z czasem do postawy, którą określa się jako franciszkańską, rozumiejąc przez to słowo afirmację otaczającej człowieka rzeczywistości, przekonanie o dobrej i mądrej strukturze bytu, a zarazem pochwałę prostoty jako sposobu wyrażania w sztuce wszelkich obserwacji, doświadczeń i przemyśleń.
„Hymn św. Franciszka” rozpoczyna się od pochwały Boga, rozdawcy cierpienia: „Bądź pozdrowiony, rozdawco cierpienia! Ręceś mi przekłuł i nogi i krew mi cieknie z głowy, a oto z Krzyża zstępuje ku mnie w przechwalebnych ogniach biały Serafin i radość w serce mi leje (...) ażebym sławił i wielbił Rozdawcę bolesnych stygmatów, z których się rodzi wesele i Miłość...”
Pochwała cierpienia, które jest koniecznym uzupełnieniem radości, idzie w tym hymnie z parze z aprobatą dla innych prawd, których nauczał biedaczyna z Asyżu. Pojawia się więc uwielbienie piękna przyrody, rozumnego sensu kontrastów, wspólnoty człowieka i całej przyrody, pochwała pokory i umiejętności poprzestawania na małym, umiejętności cieszenia się drobnymi radościami. Także śmierć, kres ludzkiego życia, zyskuje w tej wizji świata, której istotą jest harmonia kontrastów, uzasadnienie i usprawiedliwienie. Staje się jakby koniecznym uzupełnieniem życia.
Ostatni z hymnów, „Maria Egipcjanka”, to symboliczna legenda o świętej, która dążyła do celu pielgrzymki i poprzez ekstazę, i poprzez grzech, stając się w ten sposób uosobieniem ludzkości w jej drodze przez historię aż do metafizycznego kresu.
W „Hymnach” Jana Kasprowicza dominuje poetyka ekspresjonizmu, wyrażająca się w silnym buncie przeciw złu, poczuciu winy, lęku, krytyce rzeczywistości. Ekspresjonizm operuje gigantycznymi (np. panorama Sądu Ostatecznego), symbolicznymi wyobrażeniami. Forma hymnu nawiązuje do tradycji hymnu kościelnego i zgodnie z założeniami jest podniosła i patetyczna. Kasprowicz operuje kontrastem - miesza patos z wulgarnością, styl wzniosły z potocznym. „Hymny” to także pierwsza w literaturze polskiej manifestacja katastrofizmu, czyli przekonania o nieuchronnej katastrofie - końcu świata, zmierzchu cywilizacji oraz upadku wartości moralnych, religijnych i etycznych.
Ten cykl utworów przysporzył Kasprowiczowi najwięcej sławy. Wydaje się, że stało się to za przyczyną zarówno problematyki, żywo obchodzącej pokolenie zatroskana zachwianiem się systemu wartości we współczesnym świecie i przeżywające w związku z tym niepokój przed grożącą katastrofą, jak i za sprawą wielkich i nowych walorów artystycznych, którymi błysnął twórca „Hymnów” posługując się ulubionymi symbolami, ale w symbiozie z efektami poetyki ekspresjonistycznej.
Moja pieśń wieczorna
Hymn ten jest zbiorem przemyśleń dotyczących ludzkiego życia, grzechów, występków, których dopuszcza się człowiek. Ta refleksja jest, jak sam autor określa,wieczornym hymnem duszy ". Poeta, zwracając się do Boga, sławi i wychwala jego imię, mówi o wielkości, doskonałości i dobroci Stwórcy. Jednocześnie tworzy katalog grzechów, złych uczynków popełnianych przez ludzi. Są to różnego rodzaju nieprawości, kłamstwa, kradzieże, brak miłości bliźniego, złe traktowani! żywych istot itd. Autor ukazuje życie człowieka jako jedno pasmo występków przeciwko boskim przykazaniom. Prosi Boga o zesłanie kary na wszystkich grzeszników, kilkakrotnie powtarza słowa moja wina, moja wina ", jednocześnie pragnie, by Bóg w swojej dobroci nie skazywał grzeszników na wieczne potępienie.
MIŁOSZ:
Poezja Miłosza
Wiersz Miłosza na Pomniku Poległych Stoczniowców 1970
Wiersze Czesława Miłosza są intelektualne, a metafory jakich używa - sugestywne. Jego twórczość z lat 30., przed II wojną światową jest przesycona katastrofizmem. Dominuje w niej rozmach, metaforyczność, rytmiczność, wizje apokalipsy.
Wiersze pisane podczas wojny nie mają już w sobie tyle patosu. Są znacznie mniej ozdobne. Poeta stawia na komunikatywność wiersza - na zrozumiałość zawartych w nim treści filozoficznych i intelektualnych. Część z tych wierszy poświęca Miłosz okupowanej Warszawie (Miasto, Błądząc), w której spędził prawie cały okres wojny. W twórczości Miłosza przypadającej na okres wojny da się również zauważyć świadome odchodzenie od tematyki wojennej. Znajdziemy wiersze opisujące zwykłe piękno świata, który - mogłoby się wydawać - nigdy nie zaznał wojny. Tak jest w wierszach Piosenka pasterska, czy Świat - poema naiwne z 1943 r.
Po wojnie poeta podjął tematykę bardziej filozoficzną. Szczególnie upodobał sobie formę traktatu. W wydanym w tomie Światło dzienne Traktacie moralnym piętnuje zanik wartości, krytykuje brak moralności i wskazuje na to, co jego zdaniem, należałoby zmienić w ludzkiej mentalności. W 1957 r. napisał Traktat poetycki pokazujący polską historię, kulturę i mentalność ludzi z czasów Młodej Polski. W tomie Druga przestrzeń (2002 r.) znalazł się Traktat teologiczny, w którym Miłosz rozważa problem tajemnicy wiary.
Oprócz wielu poezji Czesław Miłosz napisał także eseje, najważniejszy z nich to Zniewolony umysł- do dziś uważana za wybitną próba naukowej analizy działania propagandy komunistycznej. (inne eseje to Rodzinna Europa, Ziemia Ulro, Ogród nauk), powieści (Dolina Issy) oraz dziennik (Rok myśliwego).
Grób pisarza w Krypcie Zasłużonych na Skałce w Krakowie.
Miłosz po zerwaniu swoich związków z komunistycznymi władzami wyrażał w swej twórczości niechęć i krytykę w stosunku do PRL, często piętnował polski nacjonalizm, krytykował tradycyjny polski katolicyzm - określany przez siebie ciemnogrodem.
Kontynuatorami zapoczątkowanego przez "Awangardę Krakowską" projektu nowej poezji byli poeci skupieni wokół grupy, którą nazywano "Drugą Awangarda" albo "Awangarda Lubelską". Te dwie grupy łączył sposób rozumienia poezji oraz języka poetyckiego. Uważali, że teoria metafory wypracowana przez Peipera jest bardzo dobrym sposobem na kreowania przedstawień poetyckich. Różniło ich jednak to, że nie wyrzekali się tradycji literackiej, nie odrzucali dotychczasowego dorobku literatury. Dlatego tez często w ich wierszach mamy do czynienia z obrazem wsi, zapisem uczuć etc. Najwybitniejszym poetą tego kręgu twórców był niewątpliwie Józef Czechowicz. Swą działalność artystyczna rozpoczął w Lublinie, a twórców tej orientacji skupiało pismo "Reflektor". Końcu jednak Czechowicz postanowił przenieść się do Warszawy gdzie rozwijał swoje literackie zainteresowania.
Jego twórczość w dużej mierze odwoływała się do myśli Peipera, objawiało się to głównie w eksperymentach ortograficznych, rezygnacji z interpunkcji. Podobny był również mocno zmetaforyzowany i lapidarny język jego wierszy. Wielką różnicą było jednak to, że dla Czechowicz ważną wartością, do której się odwoływał i z której czerpał wiele pomysłów, była tradycja poezji romantyczne. W jego wierszach wiele jest wizjonerskich i apokaliptycznych obrazów, które świadczą takim właśnie rodowodzie tej poezji. Ważnym elementem tego projektu artystycznego było również zamiłowanie do symbolizmu, nie tylko polskiego, ale i francuskiego. Wiele w tej poezji nawiązań do Wyspiańskiego, motywów znanych nam z poetyki symbolizmu - chociażby obecność w wierszach symboli wykorzystywanych przez ten nurt poezji.
Patrząc na jego dokonania poetyckie wyróżnić możemy w nich poszczególne motywy, które szczególnie upodobał sobie poeta. Może to być na przykład katastroficzny klimat tej poezji albo wiersze o tematyce sielskiej. Raz Czechowicz opisuje piękno przyrody, przedstawia wieś jako arkadie, miejsce idealne do życia. Innym razem natomiast wpada w ton apokaliptyczny, prorokuje wielką katastrofę ludzkości (którą okaże się II wojna światowa).
Wiersz "Na wsi" ukazuje czytelnikowi wieczór zapadający na wsi. W wierszu jawią się nam klasyczne obrazy wsi, jakie pamiętamy z opisów romantyków i symbolistów. Opisuje pejzaż, który otacza wieś: widzimy tu zboża, pastwiska. Stałym elementem krajobrazu wsi są również świadectwa religijności - krzyże, które były również często wykorzystywane w poezji symbolistów. Poeta nie stosuje się tu konsekwentnie do postulowanej "oszczędności słów" i przedstawia czytelnikowi poetycko-plastyczny obraz rzeczywistości wiejskiej.
Natomiast wiersz "Sam" pokazuje nam właśnie tę druga, katastroficzną twarz poezji Czechowicz. Poeta uzewnętrznia tu swoje niepokoje egzystencjalne, które również nie znalazłyby uznania w oczach Peipera. Czechowicz przedstawia tu nam swoje lęki i przeczucia związane z klimatem lat powojennych i zarazem przedwojennych, które potęgowały taką właśnie wymowę jego tekstów. W jego wierszu widzimy symbole, które są znamienne dla wizji apokaliptycznych wieszczących niebezpieczeństwo i zagładę: ogień, zło - wszystko to odnajdziemy przecież w najstraszniejszej literackiej wizji końca świata - "Apokalipsie" św. Jana. Jego późniejsza twórczość utrzymany jest w podobnej stylistyce. Im bliżej wojny, tym bardzie nasila się czarna wizja przyszłości oraz zbliżającej się śmierci, którą niejako poeta sam sobie przepowiedział - został zabity na początku wojny w Lublinie.
Kolejną ważną grupą literacką, która działała w tym okresie była zorganizowana w Wilnie grupa "Żagary", której trybuną było pismo wydawane w latach 1931-34 pod właśnie taką nazwą. Do jej grona zaliczali się poeci: Cz. Miłosz, J. Puttrament, J. Zagórski, A. Rymkiewicz, T. Bujnicki. Twórczość tych poetów utrzymana była w tonie podobnym do twórczości Czechowicz. Również w ich utworach odnajdujemy poczucie nadchodzącego niebezpieczeństwa, zbliżającej się apokalipsy, którą będzie wojna. Ich wiersze cechowały się katastroficzną wizyjnością oraz refleksją nad stanem kultury, których w ich mniemaniu nie był najlepszy. Potwierdziły to okrucieństwa wojny, które spowodowały upadek wszelkich idei humanistycznych i załamanie się kultury zachodu.
Niewątpliwie do najważniejszych twórców tej epoki zaliczyć trzeba Czesława Miłosza, który był jednym z najwybitniejszych poetów tego okresu. Z tego czasu jego twórczości pochodzą tomy poetyckie zatytułowane "Poemat o czasie zastygłym" oraz "Trzy zimy". Poezja Miłosza z tego okresu wyraża nastroje niepokoju i przeczuwanej tragedii. Nie brak w niej apokaliptycznych scenerii i symboli, a ludzkość i świat otacza nieokiełznany chaos.
Czesław Miłosz - charakterystyka twórczości
Twórczość Czesława Miłosza jest bardzo różnorodna pod względem rodzajowym i gatunkowym. Przypada na długi czas: dwudziestolecie międzywojenne, lata II wojny światowej oraz okres powojenny. Wybitny polski poeta stworzył wiele poruszających wierszy, esejów i powieści.
Jako poeta Miłosz debiutował w 1930 roku utworami ,,Kompozycja" i ,,Powódź" publikowanymi w uniwersyteckim czasopiśmie ,,Alma Mater Vilnensis". Pierwszy tom utworów lirycznych pt. ,,Poemat o czasie zastygłym" ukazał się w 1933 r. nakładem Koła Polonistów. Kolejny tom ,,Trzy zimy" opublikowano w 1936 r.
Pierwsze utwory Miłosza ukazują kryzys społeczny, zagrożenie świata przez powstające ustroje totalitarne, zbliżającą się wojnę oraz rozprzestrzenianie się kultury masowej. Poeta wraz z Żagarystami (m.in. Aleksander Rymkiewicz, Jerzy Zagórski) tworzył nurt katastroficzny w polskiej poezji lat trzydziestych. W utworach tego okresu sąsiaduje ze sobą obawa o przyszłość cywilizacji z pochwałą życia i przyrody oraz zapowiedź zbliżającej się Apokalipsy z tęsknotą za klasycznym ładem. Oto jeden z obrazów Miłosza - katastrofisty:
Wszystko minione, wszystko zapomniane,
tylko na ziemi dym, umarłe chmury
i nad rzekami z popiołu tlejące
skrzydła i cofa się zatrute słońce,
a potępienia brzask wychodzi z mórz.
(Roki)
W czasie II wojny światowej Miłosz publikował teksty oryginalne i przekłady. W 1942 r. opublikowano tłumaczenie eseju ,,Drogami klęski" Jacques'a Maritaina oraz antologię poezji okupacyjnej ,,Pieśń niepodległa". Do twórczości okupacyjnej zaliczany jest zbiór ,,Świat" (opisujący piękno najprostszych rzeczy), cykl ,,Głosy biednych ludzi" oraz przekład utworu Williama Szekspira ,,Jak wam się podoba".
Miłosz za szczególnie ważny uznawał cykl ,,Głosy biednych ludzi", w którym opisywał rzeczywistość widzianą oczami prostego człowieka.
Kolejny etap twórczości poety określany bywa jako gniewny i demaskatorsko-sarkastyczny. Dotyczy to utworów wchodzących w skład pierwszego emigracyjnego tomu ,,Światło dzienne" oraz poematu ,,Traktat moralny". Utwór ten opisuje sytuację duchową i polityczną powojennej Polski, ówczesnego świata oraz ostrzega przed zbliżająca się (nienazwaną wprost) epoką komunistycznego totalitaryzmu.
Na emigracji powstawały kolejne zbiory wierszy, esejów, powieści oraz prace translatorskie.
Czesław Miłosz jest autorem dwóch powieści: politycznej ,,Zdobycie władzy" oraz ,,Doliny Issy", w której opisał kraj swojego dzieciństwa.
Pod koniec lat siedemdziesiątych Miłosz rozpoczął prace translatorskie nad Biblią. Dokonał przekładu Księgi Psalmów, Księgi Hioba. Tłumaczył na język polski filozoficzne pisma Silone Weil.
W 1980 roku za twórczość poetycką Czesław Miłosz otrzymał Nagrodę Nobla. Jego poezje tłumaczono na język angielski, niemiecki, francuski i litewski.
Twórczość Miłosza ma dla Polaków ogromne znaczenie. Kiedy w kraju nie istniała możliwość swobodnej wypowiedzi, jego utwory mobilizowały naród do przeciwstawienia się reżimowi. Poeta w swoich utworach podkreślał wartość naszej kultury, tradycji. Dzięki Nagrodzie Nobla znany jest Polakom przynajmniej z kilku utworów.
.