DOBROSTAN
Pojęcie dobrostan zwierząt określa odpowiedni status zwierzęcia i jakość jego bytu, na który składa się zaspokojenie wszystkich potrzeb, nie tylko w zakresie pokarmowym, dobrej opieki zdrowotnej, odpowiednich pomieszczeń hodowlanych lecz i jego wymagań wynikających z potrzeb psychicznych, objawiających się właściwym, charakterystycznym dla danego gatunku behawiorem.
(Kołacz)
Kodeks Rady Europy i Komitetu Dobrostanu Zwierząt
Wskaźniki bezpośrednie (fizjologiczne) - procesy adaptacyjne (stres)
poziom hormonów stresowych, białek ostrej fazy, wskaźniki hematologiczne, biochemiczne, immunologiczne, rozrodu,
Wskaźniki uzupełniające,
wskaźniki zoohigieniczne: temperatura, wilgotność, ruch powietrza (czynniki ochładzające), wymiana powietrza (sprawność wentylacji), natężenie hałasu, gęstość obsady, zanieczyszczenia szkodliwymi gazami, pyłami, rodzaje podłoża, oświetlenie,
skład socjalny i hierarchii stadnej
technopatie
Niski poziom dobrostanu
• obniżony poziom zdolności adaptacyjnych względem sytuacji stresowych,
• zaburzenia w przejawianiu naturalnych reakcji behawioralnych,
(patologie behawioralne - stereotypie, autonarkotyzm),
• obniżona zdolność wzrostu i rozrodu,
• uszkodzenia ciała (urazogenność środowiska),
• immunosupresja
• choroby
Wysoki poziom dobrostanu
• utrzymanie w normie wskaźników fizjologicznych.
• utrzymanie w normie wzorców behawioralnych
• normalny wzrost i rozwój w pełnym zdrowiu
Stres - odwrotność dobrostanu
Zjawisko stresu - dążenie organizmu będącego pod presją obciążających bodźców środowiskowych do przeciwstawienia się im i przetrwania w nowych warunkach.
Stres - adaptacja
Distress - patologia
Reakcja stresowa
1- oś podwzgórzowo-przysadkowo-korowonadnerczowa (stres somatyczny lub fizjologiczny)
- kortykoidy
2 - oś współczulno - rdzeniowonadnerczowa
(stres psychogenny lub emocjonalny)
- katecholaminy
Mechanizm stresu psychogennego
(OUN)
↓
pień i gałązki nerwów układu współczulnego
↓
rdzeń nadnerczy→ synteza adrenaliny i noradrenaliny
Stresory
bodźce o charakterze emocjonalnym (strach, panika).
Mechanizm stresu somatycznego
kora mózgowa
↓
układ rąbkowy (limbiczny)
↓
podwzgórze (jądro przykomorowe) CRH (CRF)
↓
przysadka mózgowa → (POMC) → MSH, ၢ-LPH ၢ-endorfiny, (ACTH)
↓
kora nadnerczy → steroidogeneza → glikokortykoidy → kortyzol (u świni, bydła, psa) kortykosteron (u drobiu i gryzoni)
Stresory o charakterze fizycznym
ból, zimno, przegrzanie, gorączka, głód, odwodnienie, hipoglikemia, i nterleukina I, interleukina VI, tymozyna, brutalne podejście do zwierząt, manipulacja nimi, transport, działanie prądu elektrycznego
Hormonalne następstwa stresu
Wzrost - prolaktyny, tyreoliberyny (TSH-RH), tyreotropowego (TSH), trójjodotyroksyny (T-3), tyroksyny (T-4), opioidów, serotoniny i dopaminy
Obniżenie - gonadoliberyny (GnRH), i gonadotropin (luteotropiny -LH i folikulotropiny - FSH), hormonów gonadowych - testosteronu, estrogenów i progesteronu.
- hormonu wzrostu (GH)
Natychmiastowe następstwa stresu
(od kilkudziesięciu sekund do kilku - kilkunastu godzin)
wzrost poziomu katecholamin u świń pojawia się po ok. 20- 22 sek., kortyzolu po ok. 45 sek.
wzrost zawartości glukozy, wolnych kwasów tłuszczowych, AlAT, AspAT, CK, GGTP, LDH, AP, zaburzenia elektrolitowe,
obniżenie hematokrytu, eozynopenia
przekrwienie i powiększenie nadnerczy, przekrwienie i wybroczyny dennej części żołądka, u świń PSS (nagłej śmierć sercowa, mięso PSE)
Odległe następstwa stresu
( stres chroniczny lub chroniczny przerywany)
Fizjo- i anatomopatologiczne:
Zanik grasicy i węzłów chłonnych, spadek odporności, przerost nadnerczy, nadciśnienie tętnicze, choroba niedokrwienna serca, zaburzenia w rozrodzie, owrzodzenie żołądka i jelit,
Behawioralne
Nerwice, stereotypie, autonarkotyzm.
Stres a przewód pokarmowy
Układ współczulny + katecholaminy = zaburzenia w wydzielaniu śliny, soku żołądkowego, enzymów trawiennych, wzmożenie perystaltyki jelit (biegunki), zmiany czynnościowe w motoryce, zapalenia błon śluzowych, owrzodzenie żołądka i jelit.
Owrzodzenie żołądka - czynniki emocjonalne,
napięcie układu współczulnego (adrenalina i noradrenalina)
zaburzenia ukrwienia śluzówki
niedokrwienie (ischaemia),
przekrwienie (hyperaemia),
uszkodzenia śluzówki,
powstawanie wybroczyn,
nadsoczność,
samotrawienie ściany żołądka,
martwica rozpływna,
nisza wrzodowa
Stres a jakość poubojowa mięsa - mięso PSE
Stres (transportowy, przedubojowy)
wyczerpanie zasobów energetycznych
obniżenia zawartości glikogenu w mięśniach
zaburzony proces technologiczny dojrzewania mięsa
zmiany pH i smaku mięsa.
obniżenie odporności narządowej (USŚ)
redukcja osiadłych i leukocytów (eozynofili) o 90%
redukcja osiadłych limfocytów o 50%
wnikanie bakterii do krwi i rozprowadzanie ich po mięśniach
po uboju przyspieszony rozkład mięsa przez mikroflorę proteolityczną i lipolityczną.
Wskaźniki stresu
Katecholaminy
Kortykoidy
ACTH
LH, FSH, testosteron
prolaktyna,
TSH, GH
wskaźniki rozrodu, przyrostów i ogólnej kondycji zdrowotnej
Behawioralne implikacje dobrostanu zwierząt
(stereotypie, autonarkotyzm, socjalne implikacje dobrostanu, dobrostan zwierząt doświadczalnych i laboratoryjnych)
Stereotypie
to wykonywane proste, zrytualizowane, często rytmicznie powtarzane przez zwierzęta czynności pozbawione celu i nie prowadzące do zaspokojenia faktycznych, fizjologicznych potrzeb organizmu.
Formy stereotypii u świń
stereotypie oralne - żucie uwiązów (łańcucha), ogryzanie ogrodzenia, lizanie ścian, żucie drewna z legowisk
stereotypie motoryczne - „zabawa” różnymi przedmiotami w kojcu, uderzanie głową o ogrodzenie
Metody „psychologiczne” i żywieniowe
Metoda Forsalla - nie karać zwierzęcia za okazywanie stereotypii (!!!), tresura korekcyjna, zwiększenie ilości treningu, np. w przypadku obsesyjnego lizania się u psów nauczyć psa pozycji leżącej z głową na podłodze pomiędzy przednimi łapami.
Usuwanie przyczyn środowiskowych stereotypii np. ograniczenie samotności, zachowanie właściwych stosunków socjalnych
Żywienie - większa ilość paszy o mniejszej koncentracji składników odżywczych, większej zawartości włókna surowego np. u świń dodatek pulpy z buraków cukrowych, u koni - siana, - zaspokojenie uczucia głodu i instynktu jedzenia, właściwy poziom chlorku sodu
Leczenie farmakologiczne
Wzrost dopaminy - haloperidol - blok D1, D2, D3, klozapina - blok D4, D1, D2, selegilina - inhibitor MAO-B i synaptycznego wychwytu zwrotnego katecholamin, risperidon - blok 5HT2 i D2) oraz receptorów adrenergicznych w OUN
Niedobór dopaminy - benzodwuazepiny (stymulacja GABA), dopaminoergiczne - karbamazepina w kombinacji z selegiliną lub fluvoksaminą (hamowanie sensytyzacji receptorów DA)
Regulacja poziomu serotoniny - klomipramina, fluvoxamina i amitryptylina, oraz (SSRI) blok wychwytu zwrotnego serotoniny
Stereotypie i behawioru pochodne na tle pobudzenia nerwowego - leki sedatywne - buspiron, amitriptylina, klopramina, fluoksatyna i sertralina.
Blokery opioidowe - nalokson, nalmafen, naltrekson
Mechanizm powstawania autonarkotyzmu
Powodowanie bólu
Uwalnianie opioidów
Doznanie przyjemności
Sensytyzacja receptorów
Dyskomfort psychofizyczny
Odpowiednia przestrzeń życiowa i skład socjalny w grupie
ZDOLNE DO WYRAŻANIA NORMALNEGO BEHAWIORU
Eliminacja czynników stresowych
(psychogennych i somatycznych)
WOLNE OD STRACHU
I STRESU
Zapewnienie prewencji, profilaktyki, szybkiej diagnostyki i skutecznego leczenia,
WOLNE OD BÓLU, URAZÓW I CHORÓB
Zabezpieczenie powierzchni wypoczynku, schronienia oraz optymalnych warunków środowiska
WOLNE OD DYSKOMFORTU
Zapewnienie świeżej wody i paszy pokrywającej potrzeby w zakresie wzrostu, zdrowotności i żywotności
WOLNE OD GŁODU I PRAGNIENIA
Warunki niezbędne do spełnienia wymogów dobrostanu
Zwierzęta powinny być: