Prawo autorskie to zbiór norm prawnych, których przedmiotem jest zapewnienie ochrony twórczości naukowej, literackiej i artystycznej. W znaczeniu podmiotowym to uprawnienia majątkowe i osobiste autora do stworzonego przezeń dzieła. Prawa osobiste twórcy nigdy nie wygasają i nie mogą zostać przeniesione na inne osoby, natomiast prawa majątkowe są zbywalne i dziedziczne lecz wygasają z upływem określonego czasu. Prawo autorskie zabrania dokonywania bez zgody autora skrótów, przeróbek, przekładów itp., strzeże przed plagiatem.
Powodem wprowadzenia praw autorskich majątkowych było zabezpieczenie interesów twórców oraz wydawców. Efektem naruszenia tych właśnie praw są m.in. następujące szkody:
utrata przez twórców zysków z tytułu rozpowszechniania utworów,
straty firm zajmujących się dystrybucją i promocją utworów,
straty państwa związane z nieodprowadzonymi podatkami.
Prawo autorskie zostało ukształtowane w XIX w., uregulowane przez międzynarodową umowę podpisaną w Bernie w 1866r. tzw. konwencję berneńską oraz genewską konwencję powszechną z 1952r. (uaktualnienie w 1971). Polska jest stroną obu konwencji od 1919r. Najnowsze przepisy o prawie autorskim wprowadzono w Polsce w 1994r.
W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory (art. 1 ust. 2 UOPA):
1) wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi(literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2) plastyczne;
3) fotograficzne;
4) lutnicze;
5) wzornictwa przemysłowego;
6) architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
7) muzyczne i słowno-muzyczne;
8) sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
9) audiowizualne (w tym filmowe).
Co to jest utwór?
Utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 UOPA). Aby wytwór umysłu człowieka można było uznać za utwór łącznie musi on mieć trzy cechy:
1. Musi to być rezultat pracy człowieka (twórcy).
2. Musi to być przejaw działalności twórczej (utwór musi być oryginalny, wyróżniać się).
3. Musi mieć indywidualny charakter (czyli trzeba sobie postawić pytanie, czy takie dzieło już powstało, czy byłoby możliwe, że stworzy je inna osoba).
Jeśli dzieło naszych rąk i umysłu zawiera w sobie pierwiastek indywidualnej działalności twórczej, to mamy do czynienia z utworem oraz z autorem.
Nie korzystają z ochrony prawem autorskim:
idee i pomysły, chyba że są wyrażone oryginalną formą;
urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole;
akty normatywne lub ich urzędowe projekty;
opublikowane opisy patentowe lub ochronne;
proste informacje prasowe;
pomysły i tematy badawcze oraz teorie i fakty naukowe;
znane powszechnie od dawna formy plastyczne, przestrzenne lub muzyczne;
elementy utworów pozbawione charakteru twórczego, np.: typowe tabele, rysunki, zestawienia pozbawione oryginalnej koncepcji np. alfabetyczne;
utwory wystawione na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku;
utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a także w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji;
znaki firmowe użyte w celach informacyjnych.
Czas trwania autorskich praw majątkowych.
Autorskie prawa majątkowe trwają:
przez cały czas życia twórcy i 70 lat po jego śmierci;
jeżeli twórca nie jest znany - 70 lat od daty pierwszego rozpowszechnienia utworu.
Jeżeli z mocy ustawy autorskie prawa majątkowe przysługują innej osobie niż twórca:
70 lat liczy się od daty rozpowszechnienia utworu;
gdy utwór nie został rozpowszechniony - 70 lat od daty ustalenia utworu;
50 lat w odniesieniu do nadań programów RTV (licząc od roku pierwszego nadania);
50 lat w odniesieniu do sporządzania i korzystania z fonogramów i wideogramów (licząc od roku sporządzenia).
Internet, media i nośniki elektroniczne (tzn. sieć internetowa, poczta elektroniczna, telefonia komórkowa najnowszych generacji, dyskietki, dyski przenośne, płyty CD i inne nośniki pamięci elektronicznej) również podlegają prawu autorskiemu czyli przepisom UOPA. Specyfika technologii elektronicznych polega na łatwości dostępu, kopiowania, rozpowszechniania oraz wszelkich innych „operacji na utworze”. Ta łatwość rodzi czasem mylne przekonanie, że rygory ustawowe dotyczące ochrony twórców i ich utworów są łagodniejsze lub nie ma ich w ogóle, skoro tak łatwo jest utwór skopiować czy zmienić.
Z pojęciem praw autorskich w Internecie łączy się pojęcie licencji.
Licencja jest to umowa, w której autor utworu lub ktoś, kto ma do niej prawa autorskie, określa warunki, na jakich pozwala odbiorcy utworu z niego korzystać.
Rozróżniamy następujące typy licencji:
licencje niewyłączne, w których udzielający licencji może zezwolić na korzystanie z utworu wielu osobom równocześnie, które nie muszą mieć formy pisemnej,
licencje wyłączne (rzadkość w przypadku aplikacji komputerowych), spotykane głównie w przypadku znacznych kontraktów np. na wykonanie systemów bankowych itp., w tym przypadku zwykle umowa licencyjna wynika z umowy o dzieło, na podstawie której firma wykonująca oprogramowanie wykonuje zamówioną aplikację, umowa taka wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności,
sublicencja, w której licencjobiorca może udzielić dalszej licencji, pod warunkiem wszakże takiego upoważnienia w jego umowie licencyjnej.
Licencja na oprogramowanie to umowa na korzystanie z utworu jakim jest aplikacja komputerowa, zawierana pomiędzy podmiotem, któremu przysługują majątkowe prawa autorskie do utworu, a osobą, która zamierza z danej aplikacji korzystać. Umowa taka powinna określać przede wszystkim pola eksploatacji (formy wykorzystania utworu), czyli warunki na jakich licencjobiorca jest uprawniony do korzystania z programu. Ustawa jako podstawowe elementy określające pola eksploatacji wskazuje zakres, miejsce i czas korzystania z utworu, przy czym jest to wyliczenie przykładowe i strony umowy mogą dowolnie kształtować charakter licencji (biorąc jednak pod uwagę treść przepisów ustawowych, których strony nie mogą modyfikować - tzw. ius cogens).
Rodzaje licencji:
1. Freeware
Licencja oprogramowania umożliwiająca darmowe rozprowadzanie aplikacji bez ujawnienia kodu źródłowego. Termin freeware bywa również używany jako synonim oprogramowania objętego tą licencją.
Czasami licencja freeware zawiera dodatkowe ograniczenia (np. część freeware jest całkowicie darmowa, a część darmowa jedynie do użytku domowego).
Programy na licencji freeware mogą być nieodpłatnie wykorzystywane, jednak zabrania się czerpania korzyści finansowych z ich dystrybucji przez osoby trzecie.
2. Shareware
Rodzaj płatnego programu komputerowego, który jest rozpowszechniany bez opłat do sprawdzenia przez użytkowników. Po okresie próbnym za taki program należy zapłacić lub skasować go. Używanie programu shareware po okresie próbnym bez opłat jest nielegalne.
Programy shareware często mają ograniczoną pewną funkcjonalność, lub też limity czasowe - można takiego programu używać przez pewną ilość dni (najczęściej jest to 14 lub 30) po czym należy zakupić pełną wersję. Rzadziej jest to limit liczby uruchomień. Limity te najczęściej mają postać "honorową" (program w żaden sposób nie sprawdza czy termin jest przestrzegany) lub w przypadku przekroczenia terminu wyłącznie przypominają użytkownikowi że nie powinien używać już programu. Czasem program po upływie terminu odmówi działania lub też - co zdarza się najrzadziej ze względu na możliwość przypadkowego uszkodzenia w ten sposób danych użytkownika lub systemu - skasuje się sam z dysku.
Programy typu shareware były dość popularne w czasach przed rozkwitem Internetu (w pierwszej połowie lat dziewięćdziesiątych) jako alternatywa dla oprogramowania rozpowszechnianego tylko za opłatą, która tu wynosiła zero dla wersji shareware i była zwykle relatywnie niska również dla pełnych wersji. Shareware straciło na popularności na rzecz wolnodostępnego oprogramowania, które jest jeszcze tańsze, i dla którego dostępny jest kod źródłowy.
a) trial (z ang. próba) - rodzaj licencji na programy komputerowe polegający na tym, że można go używać przez z góry ustalony czas (od 7 do 90 dni). Programy na tej licencji są w pełni funkcjonalne. Po upływie ustalonego czasu, jedyną rzeczą, na którą pozwoli program to rejestracja albo usunięcie z dysku twardego. Zazwyczaj wersje próbne rozprowadzane są na tej licencji.
b) demo - celowo zubożona przez autorów wersja programu, która jest udostępniana za darmo (np. poprzez Internet). Taki zabieg marketingowy ma na celu wzbudzić zainteresowanie danym produktem - najczęściej grą komputerową. Istnieją trzy rodzaje oprogramowania demo: prezentacja pozwalająca jedynie oglądać przygotowane przez autorów możliwości programu lub komputera (np. w dziedzinie jakości grafiki, jaką może wyświetlać, czy szybkości animacji - tzw. rolling demo), wersja interaktywna pozbawiona pewnych funkcji w stosunku do pełnej wersji oprogramowania oraz wersja pełna, ale o ograniczonym czasie działania (zwykle 7, 30 lub 60 dni). Na rozpowszechnianie programu (np. w Internecie) należy uzyskać zgodę autora.
c) pełna wersja - program komercyjny bez żadnych ograniczeń. Jego rozprowadzanie w innych mediach (np. w Internecie) jest niezgodne z prawem:
licencja jednostanowiskowa - angielskie one-site licence, licencja uprawniająca użytkownika do zainstalowania nabytego oprogramowania tylko w jednym komputerze, obejmująca zakaz udostępniania takiego oprogramowania w sieci oraz na innych wolnostojących komputerach. Licencja jednostanowiskowa, jak każda, nie zabrania sporządzenia kopii zapasowej oprogramowania.
licencja grupowa - angielskie site licence, rodzaj licencji zezwalającej na użytkowanie oprogramowania w sieci lub w zestawie komputerów, np. w szkole lub w pracowni, określającej maksymalną liczbę stanowisk, na których wolno zainstalować objęte nią oprogramowanie. Odmianą licencji grupowej jest licencja sieciowa (network licence).
licencja typu firmware - angielskie firmware, licencja obejmująca oprogramowanie układowe, tzn. umieszczone na stale w sprzętowej części systemu komputerowego.
3. Adware
Rodzaj (i typ licencji) zamkniętego oprogramowania. Adware jest rozpowszechniane za darmo (bez kodu źródłowego), ale zawiera funkcję wyświetlającą reklamy, zwykle w postaci bannerów reklamowych. Wydawca oprogramowania zarabia właśnie na tych reklamach. Zwykle jest też możliwość nabycia wersji programu bez reklam za opłatą.
Adware jest najczęściej używane w aplikacjach łączących się z Internetem ze względu na wymianę wyświetlanych bannerów. Najbardziej znanym tego typu programem jest w Polsce komunikator Gadu-Gadu. Podobnie jak w przypadku innych reklam internetowych da się je zablokować za pomocą odpowiednio skonfigurowanych pośredników HTTP.
Niektóre programy są również wyposażone w moduły szpiegujące (ang. Spyware), które dostarczają autorom aplikacji wiele cennych informacji o użytkowniku - głównie adres IP, używany system operacyjny, przeglądarka a niekiedy strony z którymi się łączymy. Do usuwania tego typu oprogramowania Malware służą programy typu Ad-aware, Spybot Search & Destroy lub SpyBoat Destroyer.
4. Postcardware (lub Cardware)
Licencja oprogramowania wywodząca się od Freeware i Shareware. W większości założeń zgodna z Freeware, z tym, że użytkownik by móc legalnie korzystać z programu, musi przysłać jego autorowi kartkę pocztową, najczęściej z miejscowości, w której mieszka.
5. GNU General Public License
Powszechna Licencja Publiczna GNU (GNU General Public License) jest jedną z licencji wolnego oprogramowania, która została sformułowana w 1988 przez Richarda Stallmana i Ebena Moglena na potrzeby Projektu GNU, na podstawie wcześniejszej Emacs General Public License. Wersja 2 licencji GNU GPL została wydana w roku 1991.
Celem tej licencji jest przekazanie użytkownikom praw do uruchamiania programu w dowolnym celu (wolność 0), analizowania działania programu i dostosowywania go do swoich potrzeb (wolność 1), kopiowania (wolność 2) oraz udoskonalania i publikowania własnych poprawek (wolność 3) programów i kodu źródłowego tych programów, których programiści postanowili wydać je w oparciu o tą licencję.
GPL jest obecnie najpopularniejszą licencją wolnodostępnego oprogramowania. Licząc według linii kodu w dystrybucji Red Hat Linux 7, 55.30% było udostępnione na licencji GPL, z czego 50.36% wyłącznie GPL.
6. Licencja typu Public Domain(ang.: dobro publiczne)
Ogół tekstów, zdjęć, muzyki, dzieł sztuki, oprogramowania itp., które na skutek decyzji twórcy, braku spadkobierców lub upływu odpowiedniego czasu stały się dostępne do dowolnych zastosowań bez ograniczeń wynikających z przepisów prawa autorskiego.
W sferze public domain brak jest jakichkolwiek praw majątkowych (związanych z używaniem, kopiowaniem, rozpowszechnianiem itd.), każde dzieło do niej należące może być używane w jakikolwiek sposób. Termin public domain jest często błędnie wiązany z programami typu freeware lub shareware, jednak niekiedy wiąże się z pracami udostępnianymi jako open source/open documentation.
7. Abandonware
Oprogramowanie, którego twórca już go nie sprzedaje i nie zapewnia dla niego obsługi. Spotyka się również użycie tego określenia w stosunku do oprogramowania którego twórca świadomie zaprzestał rozwoju i wsparcia produktu lub wręcz porzucił prawa autorskie.
Ponieważ wiele z tych programów, a szczególnie gier, nadal jest chętnie używanych, powstały w Internecie miejsca pozwalające je uzyskać. W stosunku do prawa większości państw jest to nielegalne, ponieważ żaden program komputerowy nie jest tak stary, żeby przeterminowały się jego prawa autorskie. Jednak ponieważ część firm już nie istnieje a innym nie zależy na ochronie praw do tych konkretnych programów, to administratorzy takich serwerów mogą się spodziewać, że nie będą ścigani.
Zdarzają się przypadki, że nawet bardzo stare gry są aktywnie chronione przez firmy, które na przykład tworzą ich wersje dla telefonów komórkowych.
1