NAZWA

Nazwa jest to wyraz albo wyrażenie rozumiane jednoznacznie, które nadaje się na podmiot lub na orzecznik orzeczenia imiennego w zdaniu .Orzeczenie imienne to orzeczenie stwierdzające o podmiocie,że jest on taki a taki, np. że Jan jest adwokatem, stał się adwokatem, został adwokatem itp. ,,Jan” i ,,adwokat” to nazwy, bo wyrazy te mogą stać się podmiotem względnie orzecznikiem w zdaniu. ,,Praworządność” to nazwa i wyrażenie ,, fundament siły Rzeczpospolitej Polskiej” też jako całość jest nazwą, jak widać ze zdania : ,,Praworządność jest fundamentem siły Rzeczpospolitej Polskiej”.

Ze względu na liczbę wyrazów wchodzących w skład nazwy rozróżniamy nazwy proste, składające się z jednego tylko wyrazu, i nazwy złożone, składające się więcej niż z jednego wyrazu.,, Skrypt” to nazwa prosta, a wyrażenie ,,student pierwszego roku prawa, zamieszkały w mieście położonym nad Wisłą”- to nazwa złożona, bo w jej skład wchodzi więcej niż jeden wyraz;jest to nazwa bo jako całość wyrażenie to może być podmiotem lub orzecznikiem w zdaniu. ,,Student, który mieszka w Poznaniu” to inny przykład nazwy złożonej.

Jak widać, nazwa to nie to samo co rzeczownik. W podanych przykładach na nazwę złożoną składa się cały zespół rzeczowników, czasowników, przymiotników,zaimków,przyimków. Również nazwa prosta może nie być rzeczownikiem; weźmy np. nazwy zawarte w zdaniach : ,, Chory cierpi” , ,,Rozpaczać jest to przydawać zło do zła”, ,,Ten jest podejrzany”.

DESYGNAT NAZWY

Przedmiot, którego dana nazwa jest znakiem, nazywany desygnatem tej nazwy. Desygnatem danej nazwy jest każdy przedmiot, o którym trafnie orzec można daną nazwę. Nazwa oznacza swe desygnaty- i z tego właśnie punktu widzenia nazwami interesuje się semantyka.

Jeślibyśmy wzięli do ręki książkę i powiedzieli ,,To jest książka” to powiedzielibyśmy prawdę ale jeślibyśmy powiedzieli ,,To jest chmura” to powiedzielibyśmy nieprawdę. Autor który napisał tę książkę jest desygnatem nazwy ,,człowiek”.Przytoczone przykłady nie budzą wątpliwości. Była w nich mowa o desygnatach nazw konkretnych, o rzeczach albo osobach, a więc o przedmiotach w ścisłym znaczeniu, zajmujących w określonym czasie jakąś określoną część przestrzeni. Słowo ,,przedmiot” bywa jednak czasem używane w znaczeniu znacznie szerszym. Mówi się mianowicie, że ,,przedmiotem naszej myśli” jest to, ku czemu zwraca się nasza myśl, a może się ona zwracać nie tylko ku rzeczom, ale i ku cechom wspólnym dla wielu rzeczy, ku stosunkom, ku zdarzeniom itd.; przy tym myśl naszą mogą zaprzątać nie tylko wyobrażenia tego, co jest, lecz również twory naszej wyobraźni.

Jeśli w ten sposób będziemy rozumieć słowo ,,przedmiot” możemy mówić, że liczba 3 jest desygnatem nazwy ,, Liczba nieparzysta”, że czyn oszusta desygnatem nazwy ,,przestępstwo”, że sprawiedliwość, pojmowana jako skłonność jakiegoś człowieka do postępowania w sposób sprawiedliwy, jest desygnatem nazwy ,, cnota” .Ten sposób rozumienia słowa ,,przedmiot” nasuwa wiele kwestii np. czy jest jedno piękno, czy tyle ile przedmiotów pięknych dla jakiś ludzi w jakiejś chwili. Co to znaczy, że ,,istnieją” liczby nieparzyste, a ,, nie istnieje” liczba naturalna większa od każdej innej liczby naturalnej. W każdym razie nie można utożsamiać ,, przedmiotu naszych myśli” z przedmiotem - rzeczą.

NAZWY KONKRETNE , NAZWY ABSTRAKCYJNE

Ze względu na to, do czego nazwy są odnoszone, rozróżnić trzeba nazwy konkretne, to jest takie nazwy, które są znakami rzeczy np. stół albo osób np. sędzia, ewentualnie czegoś, co wyobrażamy sobie jako rzecz lub osobę np. kwiat paproci czy nimfa, oraz nazwy abstrakcyjne, to jest takie, które nie są znakami rzeczy czy osób ani czegoś, co sobie jako rzecz czy osobę wyobrażamy. Wskazują one na pewna cechę wspólną wielu przedmiotom np. białość, na pewne zdarzenie czy stan rzeczy np. płacz, kradzież,cisza albo pewien stosunek między przedmiotami np. braterstwo, wyższość. ,,Biały przedmiot” to nazwa konkretna, nazwa czegoś, co jest białe. Ale ,,białość” to nazwa abstrakcyjna, bo ta nazwa nie wskazuje na rzeczy, lecz na to, co w pewnych rzeczach podobne. Nazwami abstrakcyjnymi należy posługiwać się o tyle ostrożnie, że często ulegamy przy tym pokusie, by dopatrywać się jakiś rzeczy, których nazwy te byłyby znakami. A przecież nie ma jakiejś takiej rzeczy, która nazywałaby się „piękno”, bo piękno to nie rzecz, a cecha wspólna wszystkim rzeczom z czyjegoś punktu widzenia pięknym ; ,,wybuch” to nie nazwa rzeczy, lecz pewnego zdarzenia, pewnych gwałtownych zmian zachodzących w rzeczach, a ,,bliskość” to nie nazwa jakiejś rzeczy czy osoby, lecz stosunku zachodzącego między rzeczami czy osobami. Można w prawdzie formułować na przykład takie zdanie: ,, Sprawiedliwość ukarała przestępstwo”, ale lepiej pozostawić taki sposób mówienia poetom i wypowiadać się w sposób możliwie bardziej konkretny, np. ,,Sędzia wymierzył przestępcy karę”. Jeśli to nawet nie spowoduje większych kłopotów przy rozważaniu spraw potocznych, to przy rozważaniach natury teoretycznej nieostrożność w posługiwaniu się nazwami abstrakcyjnymi może sprowadzić na bezdroża gadaniny nie wiadomo o czym. Ten, kto dopatruje się jakiegoś fizykalnego, to znaczy zajmującego w jakimś czasie jakąś przestrzeń, przedmiotu, który odpowiadałby nazwie abstrakcyjnej, popełnia

błąd hipostazowania. Tak np. częsta jest w prawoznawstwie tendencja do rozprawiania o czyimś ,,prawie”, np. czyimś uprawnieniu czy zespole uprawnień, w taki sposób, jakby to ,,prawo” było jakąś rzeczą.

NAZWY PROSTE I ZŁOŻONE

Z uwagi na liczbę wyrazów, z których zbudowana jest określona nazwa, wyróżnić możemy nazwy proste i nazwy złożone. Nazwa prosta to naturalnie nazwa jednowyrazowa, jak np. ,,przepis”, ,,książka”, ,,człowiek”, ,,złodziej”itp. Nazwa złożona, to natomiast taka nazwa, która zbudowana jest z więcej niż jednego wyrazu, np.,,kodeks cywilny”, ,,student pierwszego roku administracji” etc. Można precyzyjniej powiedzieć, że nazwa złożona, to nazwa, w budowie której wyróżnić można funktor nazwotwórczy o argumentach nazwowych. Naturalnie wspomniany funktor może posiadać jeden argument nazwowy, np. w nazwie ,,zły pies” ,,zły” jest funktorem nazwotwórczym o

jednym argumencie nazwowym, jak również większą ich ilość, np. w nazwie ,,most nad rzeką” ,,nad” jest funktorem nazwotwórczym o dwóch argumentach nazwowych, zaś w nazwie ,, miejsce między niebem a ziemią”, wyrażenie ,,między..... a …..” jest funktorem nazwotwórczym o trzech argumentach nazwowych.

NAZWY INDYWIDUALNE I GENERALNE

Idąc ulicą w centrum miasta, o przyzwoitej porze, zapewne spotkamy wiele osób. Niektóre z tych osób są kobietami, inne mężczyznami, niektóre z tych osób mają włosy koloru blond, inne są szatynami, jeszcze inne brunetami. Spotykając dowolna osobę, bez trudu możemy powiedzieć, że jest np. wysoką kobietą w średnim wieku o kruczoczarnych włosach. Nie będziemy jednak w stanie, jeśli po raz pierwszy spotykamy wspomnianą kobietę i wcześniej nie uzyskaliśmy żadnych informacji na jej temat, powiedzieć, czy na imię ma Anna ,Marta czy Kasia z nazwiskiem będzie jeszcze większy problem. Dlaczego tak się dzieje? Otóż pierwsze z wymienionych nazw, odnoszące się do cech, które mogliśmy stwierdzić empirycznie czyli po prostu zauważyć, przypisaliśmy do pewnej osoby właśnie z uwagi na te cechy. Znamy zapewne znaczenie wszystkich wymienionych nazw,wiemy, co znaczy być kobietą, mieć włosy określonego koloru, być w średnim wieku i jesteśmy w stanie podporządkować te nazwy do osób, które stosowne cechy posiadają. Nie jesteśmy jednak w stanie na podstawie tychże cech podporządkować do danego desygnatu nazwy, która została mu przez kogoś arbitralnie przypisana, jak np. imienia i nazwiska. Żadne zewnętrzne cechy nie zdradzają raczej, czy mamy do czynienia z Kowalskim, Wiśniewskim , czy np. Sławskim. W ten sposób dochodzimy do kolejnego podziału nazw, tym razem na nazwy indywidualne i generalne.

Z nazwą indywidualną, nazywaną również nazwą własną lub imieniem własnym, mamy do czynienia wówczas, gdy określona nazwa wskazuje na swoje desygnaty na mocy pewnej konwencji znaczeniowej, bez względu na ich cechy. Przykładami nazw indywidualnych mogą więc być imiona . Rodzic nadaje dziecku określone imię w sposób arbitralny, najczęściej wybiera je, zanim ono przyjdzie na świat, spośród imion, które z tych czy innych względów mu się podobają. Tym samym można zauważyć, że nazwy indywidualne są tworzone w celu nazwania pewnego, ściśle określonego przedmiotu, by móc go wyróżnić spośród innych przedmiotów. Nazwą indywidualną są również nazwy: ,,Polska”, ,,Europa”, ,,Pluton”,,,Nil” itp. Wszystkie wspomniane nazwy będziemy wiązać z ich desygnatami tak długo, jak długo desygnaty będą istniały, nawet jeśli z tych czy innych względów ulegną one zmianie- zmienią się np. granice państwa, rzeka zmieni na pewnym odcinku swój bieg. Zmiana nazwy indywidualnej, pomimo istnienia jej desygnatu, może jedynie nastąpić w drodze arbitralnej decyzji, z sytuacją taką mamy do czynienia np. wówczas gdy ktoś zmienia swoje imię i nazwisko. Podobnie, na mocy decyzji określonych władz, zmianie może ulec nazwa rzeki, miasta lub państwa.

Nazwa generalna przysługuje określonemu przedmiotowi z uwagi na jego cechy. Jeśli weźmiemy do ręki przykładową ,,książkę” i nazwiemy ją ,,książką”, a nie ,,rowerem” uczynimy tak dlatego, że przedmiot ten posiada zespół cech charakterystycznych właśnie dla tej książki, a nie innego przedmiotu. Naturalnie wspomniana nazwa ,,książka” nie odnosi się tylko do tego jednego przedmiotu, lecz do wszystkich z osobna wziętych przedmiotów, które mają taki sam zespół cech. Podobnie jest też i z innymi nazwami generalnymi. Nazwa ,,student”odnosi się do wszystkich osób posiadających cechy charakterystyczne dla studenta, nazwa ,,prokurator” do wszystkich osób, które ukończyły wyższe studia prawnicze i są funkcjonariuszami prokuratury, których zadaniem jest ściganie przestępstw i oskarżanie winnych w sądzie, nazwa ,,radiowóz” do wszystkich samochodów policyjnych wyposażonych w radiostację etc. Naturalnie może się zdarzyć, że nazwa generalna posiada tylko jeden desygnat, nazwą taką niewątpliwie jest każda nazwa zaczynająca się przedrostkiem ,,naj-”, np. ,, najpiękniejsza kobieta świata”, ,,rzeka o największym dorzeczu”, ,,najszybszy samochód” itd. Siłą rzeczy, wszystkie te nazwy mają tylko jeden desygnat. Należy zauważyć, że desygnaty tych nazw można określić również za pomocą nazw indywidualnych, zamiast więc powiedzieć ,,rzeka o największym dorzeczu”(nazwa generalna), można powiedzieć ,,Amazonka”(nazwa indywidualna), nazwa generalna ,, najwyższa góra na świecie” oznacza to samo, co nazwa indywidualna ,,Czomolungma”, podobnie rzecz ma się również z nazwą generalną ,, prymas tysiąclecia” i nazwą indywidualną ,, Stefan Wyszyński” itd.

,, Cartman” (nazwa indywidualna) ,, mały, puszysty chłopczyk” (nazwa generalna)

Zakres nazwy

Przedmiot o którym zgodnie z prawdą można orzec daną nazwę, jest jej desygnatem. W zależności od nazwy, ilość tych desygnatów może być różna. Desygnat nazwy ,, piramida Cheopsa” jest tylko jeden, desygnatów nazwy,,sędzia Trybunału Konstytucyjnego” jest piętnaście, desygnatów nazwy

,,osoba która posiada obywatelstwo polskie” jest około 38 milionów, desygnatów nazwy ,,zielony dwudziestometrowy człowiek- chrabąszcz” nie ma wcale. Zbiór wszystkich desygnatów danej nazwy zwykło się nazywać jej zakresem lub denotacją. Z uwagi na to, jak liczny jest zakres nazwy, innymi słowy, ile jest jej desygnatów, wyróżnia się nazwy ogólne, jednostkowe i puste.

Nazwa ogólna to nazwa, która posiada więcej niż jeden desygnat, np.,,student”, ,,samochód”,,więzień” etc.

„telefon” (nazwa ogólna- jest wiele telefonów)

Nazwa jednostkowa to nazwa posiadająca dokładnie jeden desygnat. Nazwami jednostkowymi są również nazwy indywidualne, np. ,,Rysy”, ,,Władimir Władimirowicz Putin”, ,,Nil”.

,,Wieża Eiffla” (nazwa jednostkowa - istnieje tylko jedna Wieża Eiffla)

Oczywiście nazwa generalna również może być nazwą jednostkową, na przykład ,,rzeka o długości 1047km przepływająca przez stolicę Polski”

Nazwa pusta , zwana również bezprzedmiotową, to nazwa, która niczego nie oznacza, a zatem nie posiada desygnatów, np. „hobbit”, „autostrada biegnąca z Gdańska do Zakopanego”.Nazwami pustymi są nazwy, które posiadają wewnętrznie sprzeczny zbiór cech, np. „bezdzietny ojciec”, „wklęsła góra”, „szczupły grubas”.

„centaur” (nazwa pusta- żaden centaur nie istnieje)

Należy zauważyć, że w pewnych przypadkach nazwy de facto puste traktowane są tak, jak by miały desygnaty. Dla przykładu osoba będąca miłośnikiem twórczości Johna Ronalda Reuela Tolkiena może posługiwać się nazwą „Gandalf” tak, jak gdyby nazwa ta miała dokładnie jeden desygnat bądź mówić o elfach tak, jak gdyby nazwa „elf” posiadała wiele desygnatów.

W powyższych przypadkach odpowiednio mamy do czynienia z nazwą pustą o intencji jednostkowej oraz nazwą pustą o intencji ogólnej.

Scharakteryzowane w poprzednim punkcie nazwy indywidualne z reguły są nazwami jednostkowymi, gdyż ich zasadniczym celem jest nazwanie pewnego, ściśle określonego przedmiotu. Nazwy indywidualne mogą ponadto być nazwami pustymi z sytuacją taka mamy do czynienia w przypadku nazw mitycznych miejsc geograficznych, imion własnych postaci z baśni i bajek etc. Nazwy generalne mogą zaś być zarówno nazwami ogólnymi, jednostkowymi jaki i pustymi. Przykładem nazwy generalnej i ogólnej jest nazwa „dokument” , przykładem jednostkowej nazwy generalnej jest „najzabawniejszy polski komik” , natomiast przykładem pustej nazwy generalnej jest „ skruszony przestępca pędzący swój żywot w małym domku na Marsie”.

TREŚĆ NAZWY

Od zakresu nazwy odróżnić należy treść nazwy. O ile zakres nazwy N to zbiór pewnych przedmiotów - tych, które są oznaczone przez nazwę N, o tyle treść nazwy N to zbiór cech, które przysługują każdemu z desygnatów tej nazwy. Określając treść nazwy poprzez pryzmat jej desygnatów, można powiedzieć, że każdy przedmiot który posiada określony zespół cech, jest desygnatem nazwy N. Innymi słowy, treścią nazwy N, jest znaczenia nazwy N, czyli sposób jej rozumienia w danym języku. Treścią nazwy „trójkąt” jest więc zespół następujących cech : figura geometryczna,płaska,trójboczna. Zbiór cech: figura geometryczna,płaska,posiadająca cztery równe boki, posiadająca cztery kąty proste tworzy natomiast treść nazwy „kwadrat”.

Zauważmy,że w sytuacji gdyby któryś cech zabrakło np. gdyby pewna figura nie posiadała czterech kątów prostych, nie nazwalibyśmy jej już „kwadratem”, a „rombem”. Zatem na treść nazwy składają się cechy, które koniecznie muszą przysługiwać wszystkim jej desygnatom, a w sytuacji gdy którakolwiek z tych cech nie przysługuje pewnemu przedmiotowi, nie możemy go uznać za desygnat tej nazwy.

Gdybyśmy zdołali wymienić wszystkie cechy, które przysługują wspólnie każdemu z desygnatów pewnej nazwy,podalibyśmy jej treść pełną. Powiedzmy, że jest to wielokrotnie niezwykle trudne zadanie czasem wręcz nie wykonalne. Aby zilustrować te trudności, powrócimy do przykładu z kwadratem. Wymieniliśmy kilka cech na podstawie których jesteśmy w stanie stwierdzić, że pewna figura jest właśnie kwadratem, a nie inna figurą geometryczną. Zauważmy jednak, że wszystkie kwadraty scharakteryzować można również za pomocą innych cech niż te, których dotychczas wskazywaliśmy, możemy więc powiedzieć, że każdy kwadrat ma dwie przekątne, przekątne są prostopadłe i równe, przecinają się w połowie, każdy kwadrat można wpisać w koło jak i na nim opisać , każdy kwadrat posiada cztery osie symetrii itd. Cech które przysługują wszystkim desygnatom nazwy „kwadrat” jest zatem bardzo wiele . Kiedy jednak charakteryzujemy kwadraty,podajemy tylko kilka cech, które przysługują wszystkim kwadratom i tylko kwadratom.

Zbiór cech które przysługują wszystkim desygnatom pewnej nazwy i tylko im, nazywamy treścią charakterystyczną tej nazwy. W przypadku kwadratu treść charakterystyczną może utworzyć następujący zbiór cech: figura geometryczna, płaska,czworoboczna,równoboczna i prostokątna, naturalnie możemy wymienić również inne cechy, jak np. :figura geometryczna, płaska, o dwóch równych i prostopadłych przekątnych lub figura geometryczna,płaska,posiadająca dwie pary równoległych boków,cztery kąty i cztery katy i cztery osie symetrii.

Cechy które składają się na treść charakterystyczną pewnej nazwy, zwykło nazywać się cechami konstytutywnymi. To właśnie na podstawie cech konstytutywnych zwanych również cechami istotnymi możemy stwierdzić, że pewien przedmiot jest desygnatem tej,a nie inne nazwy. Cechy konstytutywne są więc cechami, które obiektywnie są najistotniejsze, gdybyśmy podawali treść charakterystyczną jakiejś nazwy i pominęli którąkolwiek z cech konstytutywnych, automatycznie zmianie ulegnie zakres nazwy stanie się zbyt szeroki. Wracając po raz kolejny do przykładu z kwadratem, jeśli podając treść charakterystyczną nazwy „kwadrat”, wymienilibyśmy cechy takie jak : figura geometryczna,płaska, równoboczna, czworoboczna, pominęlibyśmy natomiast cechę prostokątności, to w zakresie nazwy „kwadrat” znalazłyby się również romby.

Po wymienieniu cech konstytutywnych pozostaje nam jeszcze wiele cech które niewątpliwie posiadają wszystkie desygnaty danej nazwy, a które nie są konieczne do ich jednoznacznej identyfikacji, cechy te zwykło nazywać się cechami konsekutywnymi. Jeśli więc powiemy, że jesteśmy w stanie na podstawie cech :figura geometryczna, płaska,równoboczna i prostokątna stwierdzić, że figura jest kwadratem to pozostałe cechy jak np. posiadanie dwóch przekątnych, możliwość w pisania w koło itd. staną się cechami konsekutywnymi. Naturalnie na pełną treść nazwy składają się zarówno cechy konstytutywne jak i konsekutywne.

Mówiąc o treści nazwy, koniecznie trzeba podkreślić, że przysługuje ona wyłącznie nazwom generalnym. Nazwy indywidualne nie posiadają treści.

Wzajemne zależności zachodzące pomiędzy zakresem a treścią nazwy .

Zauważmy, że znając treść pewnej nazwy jesteśmy wstanie powiedzieć które przedmioty są jej desygnatami, a w konsekwencji określić jej zakres. W drugą stronę możliwość ta nie zachodzi, znając zakres pewnej nazwy możemy podać różne cechy a zatem różną treść. Znając np. zakres nazwy”pies autora tych sów”, można wskazać następujące cechy składające się na jej treść: drapieżny ssak, z rodziny psowatych, udomowiony,przedstawiciel rasy shar pei, noszący inię Radon, mieszkający z autorem tych słów,mogę równie dobrze wskazać następujące cechy: zwierzę,które chrapie jak smok,ma plamkę pod prawym okiem,wydaje odgłosy jak orangutan,je za trzech i zajmuje miejsce autora na fotelu.

Treść w obu przypadkach jest inna, a zakres identyczny. Stosunek zachodzący między zakresem a treścią nazwy opisuje tzw. stosunek proporcjonalności, zgodnie z którymi im pełniejsza jest treść nazwy tym węższy jest jej zakres i odwrotnie im szerszy jest zakres nazwy tym uboższa jest jej treść. Jeśli jako przykładem posłużymy się nazwą „student”,do jej zakresu zaliczamy wszystkie osoby będące studentami. Jeśli dodamy następnie do nazwy”student” cechę zamieszkania w Gdańsku, otrzymamy nazwę „student mieszkający w Gdańsku”, która bez wątpienia ma węższy zakres niż nazwa „student”. Zatem im bardziej precyzyjnie opisujemy pewne przedmioty,tym mniej tych przedmiotów wymieniamy .

STOSUNKI MIĘDZY ZAKRESAMI NAZW

Największym istniejących zbiorów ,takim który obejmuje swym zakresem wszystko to, co istnieje jest tak zwana klasa uniwersalna. Jeśli zatem coś istnieje, automatycznie znajduje się w zakresie uniwersum. Gdybyśmy chcieli podać nazwę której zakres odpowiada uniwersum, była by to nazwa „coś” lub „cokolwiek”, „byt”. Wszystko bowiem co istnieje jest czymś. Gdybyśmy natomiast potraktowali desygnaty nazwy „coś” jako części pewnej całości, ową całość określilibyśmy nazwą zbiorową „wszechświat”.Zauważmy, że tak treść jak i zakresy obu nazw „coś” i „wszechświat”, są różne. Nazwa „coś” jest nazwą ogólną ( w końcu wszystko co istnieje jest jej desygnatem), zaś nazwa „wszechświat) jest nazwą jednostkową (jest tylko jeden wszechświat).

Gdy wypowiadamy jakakolwiek nazwę, różną od wspomnianych wyżej nazw, których klasy odpowiadają uniwersum, wykrajamy niejako w owym uniwersum pewien obszar - wyróżniamy część obiektów, które się w nim znajdują. Aby wskazać w nazwie „prawnik” jej zakres to spośród wszystkich obiektów znajdujących się w uniwersum trzeba by wybrać te ,które są osobami posiadającymi odpowiednie wykształcenie. Dokonując takiej operacji, wyróżniamy w uniwersum pewną klasę obiektów,które posiadają interesującą nas cechę. Zauważmy, że wyróżniając jakąkolwiek klasę obiektów w ramach uniwersum, automatycznie powstaje druga klasa,składająca się ze wszystkich obiektów znajdujących się w uniwersum, a nieposiadających pewnej cechy. Owa olbrzymia klasa obiektów stanowiąca dopełnienie wyróżnionej klasy do uniwersum nazwana jest klasą negatywną. Klasa wyróżniona i klasa negatywna łącznie dają universum. Wszystko to, co nie jest desygnatem nazwy N nazywamy w skrócie „nie-N”. Nazwą, którą zatem określimy każdy z desygnatów klasy negatywnej w stosunku do zakresu nazwy „komputer”, będzie to nazwa „nie- komputer”, jeśli wyróżnimy klasę obiektów będących desygnatami nazwy „przepis prawny”, klasę negatywną w stosunku do niej będą tworzyły desygnaty nazwy „nie - przepis prawny” itd.

Graficznie stosunek między klasą wyróżnioną w ramach uniwersum a klasą negatywną można przedstawić w następujący sposób:

nie - książka nie - książka

nie - książka nie - książka nie - książka nie - książka

nie - książka nie - książka nie - książka nie- książka

nie - książka książka nie - książka nie - książka nie - książka

nie - książka książka książka nie - książka nie - książka nie - książka

nie - książka książka książka nie - książka universum nie- książka

nie - książka książka książka nie - książka nie - książka

nie - książka książka nie - książka nie - książka

nie - książka nie - książka

Zakresy poszczególnych nazw niepustych, a zatem takich ,które posiadają jeden lub więcej desygnatów, mogą pozostawać względem siebie w różnych stosunkach.

Zależność między dwiema nazwami nie zawsze da się odkryć w tak prosty sposób, jak powyższych przykładach. W niektórych przypadkach, szczególnie gdy mamy do czynienia

z nazwami złożonymi, dobrze jest się posłużyć bardziej wyrafinowanym sposobem -

metodą diagramów Venna. Diagramy te omawiane były już przy okazji sprawdzania

poprawności sylogizmów. Obecnie ich wykorzystanie będzie na pewno o wiele prostsze.

Badanie zależności między dwiema nawami przy pomocy diagramów Venna

rozpoczynamy od narysowania dwóch kół reprezentujących zakresy rozważanych nazw:

D (A) D (B)

I II III

Jak widać, diagram taki składa się z trzech obszarów. W obszary te będziemy musieli

wpisać znaki „+” lub „-” w zależności od tego, czy coś się w nich znajduje, czy też są one

puste.

To, czy w danych obszarach diagramu znajdują się jakieś elementy odkrywamy

odpowiadając na trzy proste pytania:

I - czy istnieje S, które nie jest P?

II - czy istnieje S, które jest P?

III - czy istnieje S, które nie jest P?

Przy założeniu, że żadna z nazw nie jest nazwą pustą, możemy otrzymać jeden z

następujących rysunków świadczących o zależnościach między badanymi nazwami.

ZAMIENNOŚCI (RÓWNOWAŻENIA)

D (S) D (P)

- + - S i P równoważne

Między zakresami dwóch nazw może zachodzić stosunek zamienności, zwany również stosunkiem tożsamości, równoważności lub identyczności. Ze stosunkiem tym mamy do czynienia w sytuacji , gdy każdy z desygnatów nazwy S jest zarazem desygnatem nazwy P ,a każdy z desygnatów nazwy P jest desygnatem nazwy S.

W stosunku zamienności pozostają więc zakresy takich nazw jak : „Nil”(S) i „ najdłuższa rzeka świata”(P), „ziemniak”(S) i „kartofel”(N) itp.

Stosunek zamienności zakresów dwóch nazw można przedstawić graficznie. Uczynimy to za pomocą tzw. diagramów Venna prezentują zakresy poszczególnych nazw, a ich wzajemne położenie ilustruje określony stosunek zachodzący między nimi

STOSUNEK WYKLUCZENIA

D (S) D (P)

+ - + S i P wykluczające się

W stosunku wykluczenia zakresy dwóch nazw wykluczają się, gdy nie istnieje żaden obiekt, który był by zarazem desygnatem jednej i drugiej nazwy. Stosunek ten, podobnie jak opisany wyżej stosunek krzyżowania się, ma dwa rodzaje : przeciwieństwo i sprzeczność.

Stosunek przeciwieństwa ma miejsce, gdy zakresy dwóch nazw wkluczają się, lecz nie wyczerpują universum. W stosunku takim pozostają zakresy nazw „analfabeta”(S) i „profesor”(P), „pies”(S) i „sokowirówka”(P).

Sprzeczność między zakresami dwóch nazw ma miejsce wówczas, gdy ich zakresy wykluczają się i jednocześnie wyczerpują universum. W stosunku takim pozostają np. „mebel”(S) i „nie- mebel”(P).

STOSUNEK PODRZĘDNOŚCI

D (S) D (P)

- + + S podrzędne do P

Stosunek podrzędności zachodzi w sytuacji, gdy każdy z desygnatów nazwy S jest zarazem desygnatem nazwy P , ale tylko niektóre desygnaty nazwy P są jednocześnie desygnatami nazwy S. Stosunek ten zachodzi między innymi pomiędzy zakresami nazw „prokurator”(S) i „prawnik”(P) , „mężczyzna”(S) i „człowiek”(P), „człowiek”(S) i „student”(P). Graficznie stosunek podrzędności można przedstawić w następujący sposób :

STOSUNEK NADRZĘDNOŚCI

D (S) D (P)

+ + - S nadrzędne do P

Stosunek nadrzędności zachodzi, gdy tylko niektóre desygnaty nazwy S są jednocześnie desygnatami nazwy P, podczas gdy wszystkie desygnaty nazwy P są desygnatami nazwy S. W stosunku tym pozostają np. zakresy nazw „Europejczyk”(S) i „Polak”(P), „pies”(S) i „buldog”(P) , „lekarz”(S) i „laryngolog”(P). Graficznie stosunek nadrzędności można przedstawić w następujący sposób :

Stosunek podrzędności i nadrzędności określa się również mianem stosunku podporządkowania. W obu bowiem scharakteryzowanych stosunkach zakres jednej nazwy zawiera się w zakresie drugiej.

STOSUNEK KRZYŻOWANIA

D (S) D (P)

+ + + S i P się krzyżują

Pomiędzy zakresami dwóch nazw może zachodzić także stosunek krzyżowania. Ze stosunkiem tym mamy do czynienia w sytuacji, kiedy istnieją obiekty, które są desygnatami nazwy P, ale istnieją też obiekty, które są desygnatami nazwy S i nazwy P. W stosunku tym pozostaję zakresy takich nazw, jak: „student”(S) i „osoba studiująca język francuski”(P), „notariusz”(S) i „osoba leworęczna”(P). Stosunek krzyżowania się się zakresu nazw może przybierać postać stosunku niezależności albo stosunku pod przeciwieństwa. Niezależność między zakresami dwóch nazw, zachodzi gdy zakresy tych nazw krzyżują się, ale nie wyczerpują universum. W stosunku tym pozostają np. wspomniane wyżej zakresy nazw „student”(S) i „osoba znająca język francuski”(P). Istnieją bowiem osoby, które są studentami, lecz nie znają języka francuskiego, istnieją osoby władające językiem francuskim nie będąc studentami, istnieją studenci znający język francuski i ponad wszelką wątpliwość w universum istnieje coś więcej niż tylko studenci i osoby znające język francuski.

KLASYFIKOWANIE NAZW I STOSUNKI MIĘDZY ICH ZAKRESAMI

Klasyfikowanie nazw nie jest czynnością zbyt skomplikowaną, a tym samym nie sprawia zazwyczaj większej trudności.

Przykładowa klasyfikacja nazwy „recydywista”.

Przede wszystkim trzeba zastanowić się jak zbudowana jest podana nazwa. Bez wątpienia jest to nazwa jednowyrazowa i nie sposób doszukać się w niej funktora nazwotwórczego o argumentach nazwowych, a zatem, „recydywista” jest nazwą prostą. Następnie zastanówmy się, czym jest desygnat tej nazwy. Recydywista jest to osoba, która była już karana i ponownie popełniła przestępstwo. Skoro więc recydywistą jest osoba (obiektem materialnym), to nazwa „recydywista” jest nazwą konkretną. Postawmy teraz pytanie : dlaczego pewną osobę nazywamy recydywistą - czy dlatego, że tak nam się podoba, czy też może dlatego, że posiada ona pewne cechy? Naturalnie mówimy o kimś, że jest recydywistą, dlatego że - będąc już wcześniej skazanym - ponownie popełnia przestępstwo, powraca do przestępstwa, a zatem sugerujemy się jego postępowaniem. Nazwa „recydywista” jest więc nazwą generalną. Przejdźmy obecnie do określenia liczebności zbioru tworzącego zakres nazwy „recydywista”, czyli postawmy pytanie, ilu jest recydywistów? Niestety, nie żyjemy w idealnym świecie i trzeba przyznać, że powroty do przestępstwa się zdarzają ,a zatem ponad wszelką wątpliwość desygnaty nazwy „recydywista” istnieją i to w ilości większej niż jeden, tym samym nazwa „recydywista” jest nazwą ogólną. Kolejny podział nazw dokonany został w uwagi na konstrukcję desygnatu. Naturalnie recydywista nie jest zbiorem kolektywnym, a pojedynczym bytem, nazwa „recydywista” jest zatem nazwą nie zbiorową. Czy nazwa recydywista jest nazwą ostrą? Jeśli znamy treść art.64 k.k., nie będziemy mieli najmniejszych trudności ze stwierdzeniem, czy określona osoba jest desygnatem nazwy „recydywista”, czy też nie - tym samym istnieje możliwość obiektywnego ustalenia, czy dowolna osoba jest recydywistą, czy też nie - zatem mamy do czynienia z nazwą ostrą . Aby zaś ustalić, czy „recydywista” jest nazwą wyraźną czy też nie, musimy zapytać o treść tej nazwy: czy na gruncie języka polskiego, a zwłaszcza języka prawnego lub prawniczego, jej treść jest ustalona? Odpowiedź na tak postawione pytanie naturalnie musi być twierdząca, treść tej nazwy odnajdziemy we wspomnianym już art.64 k.k. , a zatem „recydywista” jest nazwą wyraźną. Podsumowując, zgodnie z tym, co ustaliliśmy wyżej, nazwa „recydywista” jest zarazem nazwą prostą, konkretną, generalną, ogólną, niezbiorową, ostrą i wyraźną.

Jak już zostało wspomniane, klasyfikowanie nazw z reguły nie stwarza większych trudności. W pewnych przypadkach kłopotliwe bywa odróżnienie nazw abstrakcyjnych od nazw pustych, które zazwyczaj są skutkiem niezrozumienia istoty stosownych podziałów. Przypominając nazwa abstrakcyjna, to nazwa, której desygnat nie jest obiektem materialnym (osobą albo rzeczą) ani czymś, co można wyobrazić sobie jako obiekt materialny. Natomiast nazwa pusta, to nazwa, która nie posiada desygnatów. Podkreślając jednocześnie, że nazwa abstrakcyjna może być, ale nie musi nazwą pustą np. „nienawiść”, „wielka miłość”, „kradzież”, a raczej nikt nie powie, że uczucia i zdarzenia te nie istnieją. Podobnie nazwa pusta nie musi być nazwą abstrakcyjną, np. „krasnoludek siedzący przy moim biurku”, jakakolwiek jest ona nazwą konkretną, a nie abstrakcyjną, bowiem wspomnianego krasnoludka wyobrażamy sobie jako pewną postać, z krwi i kości, czyli obiekt jak najbardziej materialny.

Pewne trudności wiążą się ponadto z faktem, że w języku naturalnym, ale nie tylko, pewne nazwy są wieloznaczne. Nazwą taką jest np. „kodeks”, która może oznaczać zarówno usystematyzowany zbiór przepisów prawnych,najczęściej dotyczących jednej dziedziny prawa, jak i starą księgę rękopiśmienną powstałą z szeregu składek, ułożonych jedna na drugiej i spojonych ze sobą u grzbietu. Zanim więc zaczniemy się zastanawiać, jakiego rodzaju nazwą jest „kodeks”, koniecznie musimy najpierw ustalić jej znaczenie.

Nieco więcej kłopotów sprawić może określenie stosunku między zakresami dwóch nazw. Przystępując do tej czynności, należy na wstępie postawić pytanie: czy istnieją jakieś obiekty, które są desygnatami obu nazw? Jeśli odpowiedź jest przecząca, wówczas wiemy, że zakres analizowanych nazw wykluczają się i pozostaje rozstrzygnąć, z jakim rodzajem wykluczania się zakresów mamy do czynienia: z przeciwieństwem czy ze sprzecznością. Jeśli nasza odpowiedź na wejściowe pytanie jest powyzywana, czyli dojdziemy do wniosku, że istnieje co najmniej jeden obiekt, który jest zarówno desygnatem pierwszej jak i drugiej nazwy, wówczas w grę wchodzi stosunek zamienności,podrzędności, nadrzędności albo krzyżowania się zakresów nazw.

Zbadamy stosunek , który zachodzi między zakresami nazwy „stół” i nazwy „długopis”. Sprawa przedstawia się bardzo prosto, a zatem stawiamy pytanie: czy istnieje jakiś obiekt, który określamy jednocześnie pierwszą i druga nazwą? Oczywiście, że nie, albo coś jest stołem albo długopisem, zatem zakresy nazw wykluczają się. Następnym pytaniem będzie : czy w uniwersum znajduje się coś poza desygnatami nazwy obiektów, które są desygnatami innych nazw, jak np. „samochód”, |,,książka”, ,,urzędnik”etc. Pomiędzy zakresami nazw „stół” i „długopis” zachodzi więc stosunek przeciwieństwa. Bardziej skomplikowanym zadaniem będzie określenie stosunków między zakresami dwóch nazw, w sytuacji gdy zakres przynajmniej jednej z nich jest klasą negatywną, jak np. „prawnik” i „nie- prokurator”. Określamy jako pierwsze zakresy nazw, które nie stanowią klas negatywnych a więc będą to zakresy nazw „prawnik” i „prokurator”. Tylko niektórzy prokuratorzy są prawnikami .W tym przypadku mamy stosunek nadrzędności zakresu nazwy „prawnik” nad zakresem nazwy „prokurator”. Naszym celem jest jednak określenie stosunku, który zachodzi między zakresami nazw „prawnik” i „nie- prokurator”. Desygnatem nazwy „nie- prokurator” jest każdy obiekt, który nie jest prokuratorem. Zakresy obu nazw „prokurator” i „nie- prokurator”, wyczerpują uniwersum, gdyż nie istnieją żądne obiekty, które nie były by desygnatami pierwszej albo drugiej nazwy. Zakres nazwy „nie - prokurator” stanowi więc dopełnienie zakresu nazwy „prokurator”do uniwersum. Zakresy obu nazw krzyżują się więc mamy tu do czynienia ze stosunkiem krzyżowania się. Stosunek krzyżowania się ma jednak dwa rodzaje : niezależność i podprzeciwieństwo. W pierwszym przypadku uniwersum nie było wyczerpane, w drugim zaś tak. W tym przykładzie uniwersum jest wyczerpane, a zatem między zakresami nazw „prawnik” i „nie - prokurator” zachodzi stosunek podprzeciwieństwa.

Określając stosunki zachodzące między zakresami różnych nazw, należy uważać, by zawsze badać to, czy istnieją jakieś wspólne desygnaty różnych nazw, a nie to, czy określone obiekty mają coś wspólnego ze sobą. Częstym błędem jest np. twierdzenie, że między zakresami nazw „dłoń” i „ręka” zachodzi stosunek podrzędności, gdyż dłoń jest częścią ręki. Oczywiście dłoń jest częścią ręki, ale określając stosunek zachodzący między zakresami przytoczonych dwóch nazw, stawiamy pytanie : czy jakakolwiek dłoń jest ręką i czy jakakolwiek ręka jest dłonią? Odpowiedzi na tak postawione pytania naturalnie są negatywne. Nie ma takiego obiektu, który byłby zarazem desygnatem jednej i drugiej nazwy, a zatem ich zakresy wykluczają się, a mówiąc precyzyjniej ich zakresy pozostają w stosunku przeciwieństwa. Zatem określając stosunek między zakresami nazw , nie należy sugerować się budową ich desygnatów. Podobnie przy określaniu stosunków między zakresami nazw nie należy sugerować się ich hierarchią, np. w przepadku „Prezes Rady Ministrów” i „Minister Edukacji Narodowej” zachodzi stosunek przeciwieństwa, zaś między nazwami „student” i „uczeń” stosunek podrzędności zakresu nazwy „student” do zakresu nazwy „uczeń” ( każdy bowiem student jest uczniem ale nie każdy uczeń jest studentem ).

Bibliografia:

1. Oktawian Nawrot „ Wprowadzenie do logiki dla prawników” Kraków 2007

2. Zygmunt Ziembiński „ Logika Praktyczna” wyd. PWN Warszawa 2002

3. Krzysztof Wieczorek „Logika dla opornych”

---