Prawa człowieka/dziecka/ucznia
Każdy człowiek niezależnie od wieku, koloru skóry, stanu posiadania, statusu społecznego i bagażu doświadczeń, posiada niezbywalną godność osobową, z której to wynikają jego podstawowe prawa i wolności.
Godność osobowa związana jest z samą istota człowieczeństwa, wynika z faktu bycia człowiekiem, posiada ja małe dziecko i największy przestępca siedzący w więzieniu za swoje niecne czyny. Godność osobowa jest uzasadnieniem istnienia praw i wolności człowieka, które pozwalają zachować jednostce jej niepowtarzalność, indywidualizm, SA tarczą ochronną przed władzą państwową.
Dla ucznia w szkole - władzą jest nauczyciel, dyrektor szkoły, dla nauczyciela - dyrektor, wizytator, dla dyrektora - wizytator, kurator, wójt, burmistrz itp.
Prawo człowieka - to obowiązek spoczywający na przedstawicielach władzy zagwarantowania tego prawa, np., jeżeli uczeń ma prawo do nauki, to obowiązkiem państwa jest: wykształcenie nauczycieli, wybudowanie szkół, wyposażenie szkół w pomoce dydaktyczne itp.
Mówiąc o prawach człowieka w relacji jednostka - władza należy zaznaczyć to, że jeżeli jednostka ma prawo - obowiązek jego realizacji, przestrzegania, czy nienaruszania spoczywa na przedstawicielach władz, a nie na jednostce.
Oczywiste jest, że obywatel posiada obowiązki np. stawiania się przed niezawisłym sadem, płacenia podatków, obrony i wierności ojczyźnie itd. Tak samo uczeń w szkole, jeżeli nie wypełnia nałożonych nań obowiązków - powinien być ukarany, nie może być to jednak kara naruszająca np. nietykalność cielesną, czy jego godność osobową.
W rozwiniętych państwach demokratycznych ochronie praw i wolności człowieka służą sądy, rzecznicy praw obywatelskich, instytucje obywatelskiej inicjatywy ustawodawczej i obywatelskiego referendum, obywatelskie prawo skargi do trybunału konstytucyjnego, istnienie organizacji pozarządowych, prawo do petycji itp.
Fundamentalne prawa człowieka dotyczą każdego, każdego, zatem również dziecka. Fakt, że dziecko jest człowiekiem, człowiekiem, więc posiada takie same prawa jak człowiek dorosły, oznacza, że skodyfikowanie prawa w Konwencji o Prawach Dziecka, którą Polska ratyfikowała w 1991 roku obowiązują w naszym państwie i wyznaczają standardy, do których należy dążyć w dziedzinie ochrony prawa dzieci. Po ratyfikowaniu Konwencji o Prawach Dziecka zapisano prawa ucznia w prawie oświatowym.
Ustawa o systemie oświaty w preambule powołuje się na Powszechną Deklarację Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz na konwencję o Prawach Dziecka.
W art. 55 ust. 5 Ustawy o Systemie Oświaty do podstawowych praw ucznia ustawa zalicza:
prawo do zapoznania się z programem nauczania, z jego treścią, celem i stawianymi wymaganiami,
prawo do jawnej i umotywowanej oceny postępów w nauce i zachowaniu,
prawo do organizacji życia szkolnego, umożliwiające zachowanie właściwych proporcji między wysiłkiem szkolnym, a możliwością rozwijania i zaspokajania właściwych zainteresowań,
prawo redagowania i wydawania gazety szkolnej,
prawo organizowania działalności kulturalnej, oświatowej, społecznej oraz rozrywkowej zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami organizacyjnymi, w porozumieniu z dyrektorem,
prawo wyboru nauczyciela pełniącego rolę opiekuna samorządu,
Zarządzenie MEN w sprawie ramowego statutu szkół publicznych, z dniem 19.06.1992 roku stwierdziło, iż szczegółowe prawa ucznia określają statuty szkół, przy zachowaniu zasad, iż uczeń ma prawo do:
właściwie zorganizowanego procesu kształcenia, zgodnie z zasadami pracy umysłowej,
opieki wychowawczej i warunków pobytu w szkole zapewniających bezpieczeństwo, ochronę przed wszelkimi formami przemocy fizycznej, bądź psychicznej oraz ochronę i poszanowanie jego godności,
korzystanie z pomocy stypendialnej, bądź doraźnej, zgodnie z odrębnymi przepisami,
życzliwego, podmiotowego traktowania w procesie dydaktyczni - wychowawczym,
swobody wyrażania myśli i przekonań, w szczególności dotyczących życia szkoły, a także światopoglądowych i religijnych - jeśli nie narusza tym dobra innych osób,
rozwijania zainteresowań, zdolności i talentów,
sprawiedliwej, obiektywnej i jawnej oceny oraz ustalonych sposobów kontroli postępów w nauce,
pomocy w przypadku trudności w nauce,
korzystania z poradnictwa psychologiczno - pedagogicznego i zawodowego,
korzystania z pomieszczeń szkolnych, sprzętu, środków dydaktycznych, księgozbioru biblioteki podczas zajęć pozalekcyjnych ,
wpływania na życie szkoły przez działalność samorządową oraz zrzeszania się w organizacjach działających w szkole.
Prawa ucznia w szkole to podstawowe prawa człowieka, dziecka rozpatrywane w relacji uczeń - władze szkolne na gruncie konkretnej rzeczywistości oświatowej.
Na dyrektorze, jako na przedstawicielu władzy państwowej spoczywa obowiązek zagwarantowania realizacji i przestrzegania praw ucznia, w tym prawa do nauki, informacji, wolności słowa i prawa do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karami oraz ochrony jego wolności.
Prawo do nauki
Zapisy odnajdujemy w Konwencji o Prawach Dziecka i Konstytucji RP. Artykuł 28 Konwencji o Prawach Dziecka brzmi:
„ Państwa - strony uznają prawo dziecka do nauki i w celu realizowania tego prawa na zasadzie równych szans, w szczególności:
ucznia nauczanie podstawowe, obowiązkowe i bezpłatne dla wszystkich(…),
udostępnia wszystkim dzieciom informacje i poradnictwo szkolne i zawodowe,
podejmą kroki na rzecz zapewnienia regularnego uczęszczania do szkół oraz zmniejszania wskaźnika porzucania nauki.”
Konstytucja RP art. 70 stanowi:
„ Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18 roku życia jest obowiązkowa. Sposób wykonywania obowiązku określa ustawa (…)” (art. 15 ustawy o Systemie Oświaty) - obowiązek szkolny.
Formy zapewniania uczniom ich prawa do nauki to np.:
organizowanie na terenie szkoły różnego rodzaju kół zainteresowań, zgodnych z potrzebami dziecka,
wszelkie świadczenia z budżetu państwa lub z budżetu gminy typu: stypendia socjalne, stypendia za wyniki w nauce, za osiągnięcia artystyczne, zasiłki losowe, bezpłatne posiłki itp.
profilaktyka, rewalidacja, resocjalizacja, usprawnianie zaburzonych funkcji mózgu,
tworzenie klas terapeutycznych, integracyjnych itp.
Prawo do informacji
Art. 42 Konwencji o Prawach Dziecka zobowiązuje państwo do „szerzenia informacji o zasadach i postanowieniach konwencji, zarówno wśród dorosłych, jaki i wśród dzieci, wykorzystując do tego celu będące w ich dyspozycji środki.”
W szkole obowiązek ten spoczywa na dyrektorze, który powinien podjąć wszelkie niezbędne kroki, aby zapewnić dzieciom informację o ich prawach np. np.: poprzez promowanie Konwencji o Prawach Dziecka, wspólnie z samorządem szkolnym opracowanie prawa szkolnego (statutu szkoły, programu wychowawczego szkoły), włączenie tematyki prawoczłowieczej do programów edukacyjnych realizowanych na terenie szkoły, udostępnianie informacji o środkach, jakie przysługują uczniom w przypadku naruszania ich fundamentalnych praw.
Wszelkie informacje o prawach i uprawnieniach ucznia powinny znajdować się w statucie szkoły, który jest tworzony w oparciu o Zarządzenie MEN z dnia 15.02.1999 roku.
Jednym z uprawnień Samorządu uczniowskiego (art. 55 Ustawy o Systemie Oświaty) jest przedstawienie opinii dotyczących podstawowych praw uczniów, w tym: „prawa do zapoznawania się z programem nauczania, jego treścią i stawianymi wymaganiami.” Jawność i umotywowanie ocen postępów w nauce i zachowaniu to następna ważna dla uczniów sprawa. Ocenianie wiedzy i umiejętności powinno być dokonywane systematycznie, w różnych formach, w warunkach zapewniających obiektywność. Oceny powinny być jawne dla ucznia i jego rodziców, zaś obowiązkiem nauczycieli jest poinformowanie ucznia i jego rodziców przewidywanych ocenach okresowych i rocznych ( możliwość odwołania się przez ucznia od oceny i przystąpienie do egzaminu sprawdzającego).
Ponadto uczniowie powinni być informowani o:
warunkach przyjmowania uczniów do szkoły oraz przechodzenia z jednych typów szkół do innych.
Zasadach organizacji konkursów i olimpiad przedmiotowych
Zasadach organizacji i formach opieki zdrowotnej w szkole
Warunkach, formach i trybie przyznawania uczniom pomocy materialnej itp.
Wolność słowa
Wolność posiadania i wyrażania swoich poglądów nie jest atrybutem dorosłości.
W art. 10 Europejskiej Konwencji o Prawach Człowieka czytamy: „Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii.” Art. 13 Konwencji o Prawach dziecka zawiera „prawo do swobodnej wypowiedzi w formie ustnej, pisemnej, bądź za pomocą druku, w formie artystycznej lub z wykorzystaniem każdego innego środka przekazu według wyboru dziecka.”
W przypadku dziecka, podczas uwzględniania jego opinii bierze się pod uwagę wiek, zdolność do kształtowania swoich poglądów i tzw. Dobro dziecka, które w praktyce zależy bardzo często od interpretacji i dobrej woli dorosłych. Realizowanie prawa do wolności słowa jest często przyczyną różnego rodzaju konfliktów i niepowodzeń na terenie szkoły.
Rolą dyrektora jest mediacja oraz przypominanie nauczycielowi art. 6 Karty Nauczyciela, który zawiera ogólną normę prawną mówiąca o tym, że nauczyciel powinien dążyć do pełni rozwoju osobowości ucznia. Dyrektor powinien wiedzieć, że w szkole uczeń może:
Złożyć wniosek o zwolnienie i być zwolnionym z tych części zajęć przysposobienia obronnego, na które nie może uczęszczać ze względu na przekonania religijne,
Sprzeciwić się ocenie wystawionej przez nauczyciela i zdawać egzamin sprawdzający oraz odwołać się od wyników tego egzaminu do organu sprawdzającego nadzór pedagogiczny nad szkołą,
Wystąpić z wnioskiem umożliwienie nauki w trybie indywidualnym, a także z niego zrezygnować.
Uczestniczyć lub nie w nauce religii ( do osiągnięcia pełnoletności decydują o tym rodzice, co jest konsekwencją zastrzeżenia, jakie złożyła Polska podpisując Konwencję o Prawach Dziecka).
Złożyć wniosek z prośbą o udzielenie pomocy psychologicznej i pedagogicznej i z niej korzystać,
Wnioskować i korzystać z zajęć organizowanych dla uczniów należących do mniejszości narodowych ( w zależności o wieku uczniów - decydują o tym rodzice lub sami uczniowie).
Uczestniczyć aktywnie w życiu szkoły ( działalność samorządu uczniowskiego).
Rozporządzenie MEN w sprawie statutu szkoły z 1999 r. uprawnia samorząd do:
Wnioskowania wspólnie z rada pedagogiczną i radą szkoły w sprawie nadania imienia szkole,
Opiniowania programu wychowawczego szkoły pracy nauczyciela,
Współdziałania z innymi organizacjami występowanie jako strona przy rozstrzyganiu sporów.
Prawo do ochrony przed przemocą
Art. 19 Konwencji o Prawach Dziecka mówi:
„Państwa - strony będą podejmowały wszelkie właściwe kroki w dziedzinie ustawodawczej, społecznej oraz wychowawczej dla ochrony dziecka przed wszelkimi formami przemocy fizycznej, bądź psychicznej(…)” , a w art. 28 ust.2 czytamy, że „Państwa - strony winny podejmować wszelkie właściwe środki dla zapewnienia, aby dyscyplina szkolna była stosowana w sposób zgodny z ludzka godnością dziecka i postanowieniami niniejszej konwencji.”
Zarządzenie MEN w sprawie ramowego statutu szkoły z 1999 r. mówi, że „ Statut szkoły określa (…):
Sposób wykonywania zadań szkoły z uwzględnieniem optymalnych warunków rozwoju ucznia, zasad bezpieczeństwa oraz promocji i ochrony zdrowia.
Warunki pobytu w szkole zapewniające uczniom bezpieczeństwo, ochronę przed przemocą, uzależnieniami, demoralizacją oraz innymi przejawami patologii społecznej.
Nauczyciel (…) jest odpowiedzialny za jakość swojej pracy oraz bezpieczeństwo powierzonych jego opiece uczniów.
Art. 4 Ustawy o Systemie Oświaty nakłada na nauczyciela obowiązek szanowania godności osobistej ucznia.
Wyrazem prawa do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem SA przepisy związane z postępowaniem dyscyplinarnym w szkole ( kary). Jednak w statucie szkoły nie mogą być umieszczone i stosowane kary cielesne, kary o charakterze poniżającym, czy ośmieszającym typu: publiczna nagana na apelu szkolnym udzielana przez dyrektora, w obecności wszystkich uczniów - są zabronione! Wyjątek stanowi kara polegająca na skreśleniu ucznia z listy uczniów, której stosowanie zostało dokładniej umotywowane.
Poszanowanie godności ucznia - będące filarem prawa do ochrony przed przemocą - to także powstrzymywanie się władzy szkolnej od ingerencji w strefę życia prywatnego. Biorąc pod uwag, że forma „nieludzkiego traktowania” mogą być działania dyskryminujące, polegające na nieuzasadnionym różnicowaniu, uleganiu stereotypom i uprzedzeniom, realizacja omawianego prawa będzie również bezstronność i obiektywizm w ocenie i sprawiedliwe traktowanie wszystkich uczniów przez nauczyciela.
Świadomość własnych praw, możliwości i ograniczeń, norm regulujących zachowania ma bardzo duże znaczenie dla społecznego rozwoju dziecka. Dorośli niesłusznie obawiają się, że dzieci znając swoje prawa zbuntują się przeciwko nim, będą bardziej nieposłuszne, co w efekcie zaszkodzi ich właściwemu wychowaniu. Takie myślenie jest charakterystyczne w szczególności dla tych, którzy wychowanie postrzegają jako pełne podporządkowanie dziecka dorosłym. Uczenie dzieci ich praw nie oznacza całkowitej wolności decyzji, braku obowiązków, negacji wszelkich wartości. Jest to uczenie rozumnego korzystania z własnych praw, możliwości i przywilejów. Jest to ściśle związane z rozumieniem ograniczeń, konieczności i obowiązków.
Dziecko świadome swoich praw rozumie, że inni także maja prawa i ta wiedza może wychowanie naprawdę ułatwić. Uczenie dzieci zasad komunikowania się w grupie, rozwiązywania konfliktów bez stosowania przemocy, szacunku i tolerancji dla innych ( różnych) ludzi oraz kształtowanie w nich poczucia godności ludzkiej, pomoże im zrozumieć ideę i wagę praw człowieka ( dziecka).
Dlatego tez uczeń powinien dokładnie wiedzieć w jakich sprawach, w jakim trybie i przed kim może dochodzić swoich praw. W szczególności dotyczy to jego praw indywidualnych tj. prawo do informacji, wolności słowa, wolności myśli, sumienia i wyznania, prawo do ochrony przed poniżającym traktowaniem i karami. Niektóre swoje prawa uczniowie mogą realizować za pośrednictwem samorządu uczniowskiego, bądź rady szkoły. Droga odwołania jest prosta: wychowawca klasy › dyrektor szkoły › rada pedagogiczna › kurator oświaty.
Konieczne jest zatem, aby w szkole obowiązywały jasne i zrozumiale dla wszystkich reguły postępowania.
Jest to jedyna droga do takiego nauczania i uczenia się, która sprzyja postawom szacunku wobec innych ludzi.
Bibliografia:
Konwencja o Prawach Dziecka
Europejska Konwencja o Prawach Człowieka
Janusz Korczak, Pisma wybrane, tom I, Nasza Księgarnia, W-wa 1957
Opracowała
mgr Iwona Piotrowska"