PATOLOGIE SPOŁECZNE
Indywidualne, środowiskowe oraz cywilizacyjne konteksty patologii społecznych :
Definicja patologii społecznych:
Termin patologia został utworzony od dwóch greckich słów pathos - cierpienie i logos nauka, czyli nauka o cierpieniu. Ze sfery cierpienia termin ten przeniesiono na dolegliwości związane z życiem społecznym jednostki, grupy lub całego społeczeństwa.
Definicja wg. Podgóreckiego: Patologie społeczne to typ zachowania i typ funkcjonowania jakiegoś systemu społecznego, rodzaj struktury, który pozostaje w zasadniczej niedającej się pogodzić sprzeczności ze światopoglądowymi wartościami, które w danej społeczności są akceptowane
Definicja wg. Jasińskiego: Patologie społeczne to zachowania dewiacyjne czyli niezgodne z ogólnie przyjętymi przez społeczeństwo normami postępowania. Zachowania te muszą jednak spełniać trzy poniższe kryteria:
Masowość
Szkodliwość
Ogólne potępienie
Trzy obszary patologii:
Uzależnienie od substancji psychoaktywnych - (Narkotyków, Alkoholu, Leków)
Naruszanie zakazów społecznych - (Przestępczość, Prostytucja, Samobójstwa)
Naruszanie nakazów społecznych - (Pasożytnictwo społeczne)
Patologie indywidualne: ( prostytucja, przestępczość, narkomania, alkoholizm, lekomania, nikotynizm, pracoholizm, samobójstwa).
Patologie środowiskowe: ( rozpad rodziny, przemoc w rodzinie, pozbawienie praw rodzicielskich, sieroctwo społeczne, przemoc w szkole, zaniedbanie).
Patologie cywilizacyjne: ( biurokracja, korupcja, bezrobocie, ubóstwo, pracoholizm).
Prostytucja: oddawanie własnego ciała bez zaangażowania uczuć przygodnym partnerom za pieniądze. Wg. L.Starowicza prostytucja to ,,różnorodne w formie kontakty hetero i homoseksualne uprawiane w celach zarobkowych z większą liczbą osób. Stosunek prostytucyjny jest traktowany w kategoriach rzeczowych (usługowych) i wyklucza więź emocjonalną”.
Narkomania: narkomania to stałe lub okresowe przyjmowanie bez zalecenia lekarza zarówno narkotyków jak i leków uspokajających, nasennych oraz innych środków odurzających w wyniku, czego może powstać zależność od nich.
Alkoholizm: jest to stan psychiczny i fizyczny, wynikający ze współdziałania żywego organizmu i alkoholu. Stan ten charakteryzuje się zmianami w zachowaniu i innymi następstwami, w tym zawsze przymusem ciągłego lub okresowego używania alkoholu po to, aby doświadczać psychicznych efektów jego działania lub aby uniknąć przykrych objawów wynikających z jego braku.
Samobójstwa: świadome pozbawienie się życia. Samobójstwa dorosłych są zwykle skutkiem niepowodzenia w realizacji własnych planów życiowych lub nieuleczalnych chorób. Samobójstwa dzieci i młodzieży są natomiast uwarunkowane zachowaniami innych osób, zwłaszcza rodziców, nauczycieli lub rówieśników. Np. zbyt rygorystyczne traktowanie w domu lub szkole, częste i niewspółmierne karanie do popełnionego czynu, strachem przed karą, złymi stopniami. U starszej młodzieży mogą to być także niepowodzenia w miłości.
Pracoholizm: definiuje się jako brak równowagi między czasem spędzonym w pracy (i w myśleniu o pracy), a innymi ważnymi obszarami życia, takimi jak rodzina, czas wolny, hobby, uczenie się, obcowanie z kulturą i przyjaciółmi itd.
Korupcja: jest to nadużywanie stanowiska publicznego dla prywatnych korzyści. Korupcja jako patologia władzy, jest zjawiskiem wielowymiarowym i złożonym, przybierające różne formy zależności od kontekstu politycznego, ekonomicznego i społecznego. Podstawowe formy korupcji to: łapownictwo, defraudacja pieniędzy publicznych, nielegalne finansowanie kampanii wyborczych, nepotyzm.
Biurokracja: nadmierna dbałość urzędników o działanie zgodne z przepisami. Biurokracja to forma ustrojowa oparta na pracy biur, których funkcjonariusze (urzędnicy) - zamiast realizować interes publiczny - realizują interes własny.
Ubóstwo: naukowcy zajmujący się tym problemem definiują ubóstwo „jako stan poniżej pewnego zmiennego w czasie progu dochodowego lub progu realizacji potrzeb w odniesieniu do jednostki, rodziny lub grupy społecznej”. podstawowych przyczyn ubóstwa między innymi zalicza się: spadek realnych dochodów ludności, bezrobocie, niskie wykształcenie, małą ruchliwość zawodową, wielodzietność, podeszły wiek, długotrwałe choroby, wyobcowanie społeczne, patologie rodzinne, błędną politykę społeczną państwa.
Bezdomność: terminem tym określa się sytuację osób, które w danym czasie nie posiadają i własnym staraniem nie mogą zapewnić sobie takiego schronienia, które mogłyby uważać za swoje i które spełniałoby minimalne warunki, pozwalające uznać je za pomieszczenie mieszkalne[3]. Bezdomność jest określana również jako względnie trwała sytuacja człowieka pozbawionego dachu nad głową albo nieposiadającego własnego mieszkania.
Indywidualny kontekst patologii społecznych
Pierwszym źródłem zagrożeń dla rozwoju człowieka jest sam człowiek. Nawet wtedy gdy osoba ma dobrą sytuację rodzinną, szkolną i środowiskową może ulec jakiejś formie patologii.
O indywidualnych predyspozycjach jednostek do popadania w niektóre patologie może świadczyć fakt iż mężczyźni są narażeni na dziedziczenie po swoich ojcach choroby alkoholowej, kobiety zaś mogą odziedziczyć po swoich matkach wrodzoną nieporadność życiową, która będzie determinowała rozwój patologii społecznych.
Zagrożenia w sferze cielesnej: które mogą utrudniać rozwój dziecka i prowadzić do patologii to uszkodzenia anatomiczne (zwłaszcza mózgu i układu nerwowego), wadliwa praca hormonów, wrodzone szkody fizyczne (np. na skutek używania nikotyny, narkotyków czy alkoholu. Wpływ na dalszy rozwój jednostki ma także nadużywanie substancji psychoaktywnych przez matkę w okresie ciąży.
Innymi determinantami patologii związanymi z cielesnością człowieka, jest dziedziczność pewnych czynników, np. odziedziczone skłonności do ADHD. A także co się z tym wiąże zmniejszona obrona organizmu przed substancjami psychotropowymi (np. na skutek nadużywania alkoholu przez rodziców dziecka).
Zagrożenia w sferze psychicznej: W tej sferze na patologizację jednostki mogą wpływać przede wszystkim zaburzenia w mózgu i ośrodkowym układzie nerwowym. Skłonne są do tego osoby szczególnie o osobowości psychopatycznej, odzwierciedlające się takimi cechami jak brak lęku, empatii i o nasilonej agresji.
Na patologię mogą wpływać także traumatyczne przeżycia z przeszłości, związane z przemocą w rodzinie, uzależnieniami rodziców, oraz zaniedbaniem. Ucieczka od wspomnień z dzieciństwa w uzależnienia i w kręgi grup przestępczych niewątpliwie wiąże się z rozwojem patologii.
Zagrożenia w sferze moralnej: Człowiek może być dla samego siebie zagrożeniem także wtedy, gdy okazuje się kimś niedojrzałym w sferze moralnej. Moralność to bowiem inteligencja zaaplikowana do obserwacji ludzkich zachowań, a także umiejętności ich odpowiedniego interpretowania. Posiadanie tej umiejętności wpływa na prawidłowość relacji w stosunkach międzyludzkich, reguluje to czy popadamy w konflikty z innymi , czy też potrafimy współdziałać z ludźmi i budować pozytywne relacje.
Środowiskowy kontekst patologii społecznych
Na pojawienie się patologii u jednostki mają wpływ także warunki środowiskowe w szczególności te które tworzą rodzina, szkoła, środowisko rówieśnicze i sąsiedzkie. Ze wszystkich czynników środowiskowych najważniejszy i najsilniejszy wpływ na kształtowanie postawy dziecka wywiera rodzina. Znaczenie roli środowiska rodzinnego w etiologii patologii społecznej jest podkreślane także w kryminologii, zwłaszcza w odniesieniu do przestępczości nieletnich.
M. Jarosz wskazuje przede wszystkim niekorzystne, wadliwe warunki socjalizacji dzieci w rodzinach dysfunkcjonalnych, rozbitych, niepełnych np. z powodu rozwodu czy chorób rodziców lub ich niewydolności pedagogicznej, socjalnej, ekonomicznej, edukacyjnej, itp.
Dysfunkcje wychowawczo-dydaktyczne szkoły, nerwicogenny klimat społeczny współczesnej szkoły, internatu czy warsztatów szkolnych, czynią zdaniem L.Pytki właśnie szkołę środowiskiem współodpowiedzialnym za pojawienie się zjawisk patologicznych wśród dzieci i młodzieży.
Adam Podgórecki dokonując analizy nieprawidłowości funkcjonowania szkoły jako instytucji dotyczących jej sprzeczności wewnętrznych wymienia następujące wskaźniki mogące wpływać na rozwój patologii:
przyrost więzi nieformalnych, które mogą w rozmaitych sytuacjach przekształcać się w rozmaitego rodzaju zgrupowania mafijne, kliki;
niedorozwój więzi formalnych;
wadliwości systemu selekcji i awansu ze szczególnym przypadkiem braku kompetencji zwierzchników;
wadliwość obiegu informacji;
nieadekwatność sposobu zarządzania;
rytualizm;
formalizm;
wadliwość rozkładu proporcji gratyfikacji i sankcji karzących;
rozwijania w ramach danej instytucji, a w szczególnym przypadku traktujących tę instytucję jako instrumentalny środek do realizacji celów pozainstytucjonalnych;
przekonania o małej społecznej wadze lub nawet społecznej szkodliwości celów instytucji, czy w końcu brak danych o możliwości faktycznej realizacji celów instytucji
Cywilizacyjny konteksty patologii społecznych
Nie bez wpływu na rozwój patologii społecznych wśród dzieci i młodzieży, pozostały przemiany ustrojowe, jakie dokonały się w naszym kraju. Okres stanu wojennego, ostatnie lata realnego socjalizmu, czas intensywnych przemian politycznych, społecznych i gospodarczych od czerwca 1989 r., wywołały zmiany w ogólnej świadomości i postawach społeczeństwa. Doprowadziły w efekcie do poczucia nieograniczonej wolności osobistej, co pociągnęło za sobą znaczny wzrost przestępczości. Właśnie po upadku komunizmu w Polsce zaczęły tworzyć się miedzy innymi zorganizowane grupy przestępcze, które zasilali młodzi ludzie pozostający bez pracy i zajęcia.
Cywilizacyjnego kontekstu patologii możemy dopatrzeć się także w roli jaką pełnią mass media. Od pewnego czasu w niektórych domach to one są odpowiedzialne za wychowanie dzieci, a nie rodzice, którzy pozostawiają je bez opieki na cały dzień przed telewizorem. Rola środków masowego przekazu sprowadza się do ukazywania negatywnych wzorców zachowań, a także pokazywanie na ekranach telewizorów dużej ilości programów i filmów o tematyce przestępczej. Prezentowane przez mass media filmy i programy często wręcz zachęcają do zejścia na złą ścieżkę życia.
W kontekście cywilizacyjnym determinującym patologie społeczne rozpatruje się także ubóstwo, bezrobocie, bezdomność. A także wpływ eurosieroctwa na późniejszy rozwój dzieci.
2. Przebieg procesu patologizacji jednostki ludzkiej. Niedostosowanie a dostosowanie (przystosowanie) społeczne
Dostosowanie (przystosowanie) społeczne: definicja wg. M Kościelskiej - W pedagogice "przystosowanie oznacza funkcjonowanie zgodne z regułami współżycia społecznego, dostosowanie się do wymagań, jakie społeczeństwo stawia swoim członkom ze względu na ich płeć, wiek, pozycję socjalną.
Dostosowanie (przystosowanie) społeczne: definicja wg. Sękowskiej - przystosowanie obejmuje całokształt funkcjonowania jednostki w środowisku, a więc zdobywanie samodzielności i niezależności osobistej, zaspokajanie potrzeb, rozwiązywanie konfliktów, nawiązywanie kontaktów społecznych
Dostosowanie (przystosowanie) społeczne: definicja wg. Webera - przez przystosowanie społeczne rozumie „zdolność do samodzielnego stanowienia o sobie i utrzymywania siebie oraz wywiązywanie się z odpowiedzialności wobec poszczególnych osób i grupy społecznej, w której jednostka przebywa."
Niedostosowanie społeczne: definicja wg. K. Pospiszyla - według niego niedostosowanie społeczne to wszelkie formy wadliwego stosunku do innych ludzi wypływającego z różnych zaburzeń emocjonalnych oraz defektów w tym zakresie.
Niedostosowanie społeczne: definicja wg. MEN - definicja ta opiera się na grupie definicji utylitarnych i rozróżnia ona dwie odmiany zaburzeń związanych z niedostosowaniem:
Zagrożeni niedostosowaniem: to dzieci i młodzież, które wychowują się w warunkach niekorzystnych dla rozwoju psycho-społecznego na które negatywny wpływ mają takie środowiska wychowawcze jak: rodzina, grupa rówieśnicza lub środowisko sąsiedzkie.
Niedostosowani społecznie: to dzieci i młodzież u których na skutek zaburzeń wewnętrznych lub niekorzystnych warunków środowiskowych, występują utrwalone powtarzające się zaburzenia w zachowaniu (ZZ).
Objawy niedostosowania społecznego wg. MEN:
Nagminne wagary, ucieczki z domu, włóczęgostwo, sporadyczne lub systematyczne picie alkoholu, odurzanie się (jego próby i faktyczne odurzanie się), niszczenie mienia, stosowanie przemocy, bójki, przywłaszczanie cudzego mienia, kradzieże, udział w grupach przestępczych, o negatywnym wpływie oraz usiłowane i dokonane samobójstwa. W tzw. karcie ucznia wskazuje się także na dodatkowe objawy: demoralizację sexualną, tatuaże, oraz inne przestępstwa np. włamania, rozboje, wymuszenia, gwałty - (Zacharuk).
Niedostosowanie społeczne: definicja wg. W. Okonia - to stan, w którym pojawiają się trudności w adaptacji jednostki do otoczenia społecznego.
Przyczyny niedostosowania: wg. W. Okonia - Przyczyny niedostosowania wg. Okonia są dwojakie: wiążą się z jednostką bądź środowiskiem. Przyczyny zależne od jednostki obejmują niedorozwój umysłowy, braki charakteru, nieprawidłowy rozwój osobowości, nerwice kalectwo, lęki. Przyczyny zależne od otoczenia społecznego polegają na powstawaniu w życiu jednostki sytuacji zbyt trudnych oraz na stawianiu jej zbyt skomplikowanych i ciągle się zmieniających wymagań, uniemożliwiających adaptację.
Etapy nieprzystosowania wg. Czapowa:
Stadium pierwsze - w fazie tej u jednostki pojawia się poczucie odtrącenia, czyli niezaspokojenia potrzeb emocjonalnych. Występują niekontrolowane reakcje emocjonalne i zaburzenia koncentracji. Reakcją na te symptomy może być agresja antyspołeczna, oraz narastająca wrogość wobec rodziców.
Stadium drugie - Wyraża się utrwaleniem wrogich reakcji wobec osób socjalizująco- znaczących i autorytetów. Próby nawiązania bliższego kontaktu emocjonalnego z tą osobą napotykają na irracjonalny opór z jej strony. Jednostka zaczyna zaspokajać podstawowe potrzeby społeczne i emocjonalne po za domem rodzinnym. Pojawiają się pierwsze symptomy niedostosowania. Alkoholizowanie się ucieczki z domu, wagarowanie.
Stadium trzecie - Osoby wchodzące w to stadium dążą do nawiązywania kontaktów z grupami o charakterze chuligańskim, zabawowym, lub wręcz przestępczym. Najwyraźniej stadium to przejawia się w grupowej działalności antyspołecznej prowadzącej do jawnego, otwartego konfliktu z obyczajami, moralnością i prawem społecznym.
Im słabsze są więzi z rodziną, a tym samym z osobami socjalizująco znaczącymi, tym większe prawdopodobieństwo będzie na to, że dziecko będzie nieprzystosowane, a co za tym idzie nieuchronnie popadnie w patologię.
3. Profilaktyka patologii społecznych
Profilaktyka: wg definicji W. Okonia ze Słownika Pedagogicznego to - "ogół działań zapobiegawczych niepożądanym zjawiskom w rozwoju i zachowaniu się ludzi"
Ponadto podkreśla się w literaturze, że celem działalności profilaktycznej jest zapobieganie negatywnym stanom rzeczy zarówno tym, które dopiero mają zaistnieć, jak i tym, które w postaci zalążkowej już istnieją. Każda odmiana profilaktyki zapobiega negatywnym stanom, które dotyczą różnych sfer życia społecznego, dlatego ogólnie mówi się o profilaktyce społecznej. Również w wychowaniu, podobnie jak w innych dziedzinach życia powinien skutecznie funkcjonować odpowiedni system działalności, zwany profilaktyką wychowawczą. Profilaktyka wychowawcza jest systemem działań racjonalnych, zapobiegających występowaniu i rozpowszechnianiu się zjawisk patologii społecznej, określanych jako niedostosowanie czy wykolejenie społeczne młodzieży.
Trzy poziomy profilaktyki patologii społecznych:
Profilaktyka pierwszego stopnia (pierwszorzędowa) obejmująca środki, które umożliwiają zwalczanie zasadniczych przyczyn patologii, promocję zdrowia psychicznego i fizycznego oraz przedłużanie życia człowieka.
Profilaktyka drugiego stopnia (drugorzędowa) określająca postępowanie, które zmierza do ujawnienia i eliminowania możliwie najszybciej, wszelkiego rodzaju niedostosowań i zaburzeń osobowości, zanim nastąpi stan charakterystyczny dla danego zjawiska patologii.
Profilaktyka trzeciego stopnia (trzeciorzędowa) oznacza interwencję, która ma na celu zapobiec komplikacjom i następstwom społecznym z powodu wystąpienia stanu dewiacji.
Cechy wspólne dla większości działań profilaktycznych wg. E.T. Duffy :
Aktywność - działania prewencyjne, w przeciwieństwie do terapeutycznych, nie mają charakteru reaktywnego, gdyż pojawiają się zanim jeszcze wystąpiły zaburzenia.
Ukierunkowanie na zaspokojenie potrzeb - zachowania życia jednostki, uzyskiwania wsparcia, miłości, odnajdywania poczucia własnej tożsamości.
Globalne podejście - działania profilaktyczne łączą takie dyscypliny, jak zdrowie fizyczne i psychiczne, uzależnienia, przestępczość itp.
Osobista odpowiedzialność - jednostka sama ponosi odpowiedzialność za własne życie.
Wielowymiarowość działań - zaangażowanie w działalność zarówno profesjonalistów jak i wolontariuszy.
Relacja jednostka-środowisko - jednostka nie może być zdrowa, jeśli chore jest środowisko i odwrotnie.
Modele oddziaływań stosowanych w profilaktyce patologii społecznych skierowane w szczególności do ludzi młodych:
Model informacyjny - zakłada, że dostarczanie rzetelnej wiedzy w sposób kompetentny i interesujący, prowadzi do zmiany postaw dzieci i młodzieży na pozytywne. Model ten realizowany jest z reguły w sytuacji dydaktycznej. Działania takie określa się jako nauczanie faktów.
Model afektywnej edukacji - wychodzi się w nim z założenia, że pobudzenie osobowego rozwoju jednostki wiąże się z osłabieniem ryzyka wejścia na drogę patologii. Stąd celem takiej edukacji jest rozwijanie jednostkowej samoświadomości i samooceny. Młody człowiek włączony jest w działania, podczas których poznaje siebie, rozbudza własny rozwój, świadomość przeżywanych stanów i emocji oraz doświadcza swojej niepowtarzalności.
Model kompetencji społecznych - w którym przygotowuje się młodzież do radzenia sobie z presją rówieśniczą. Kształci się tu takie umiejętności, jak asertywność, umiejętność mówienia NIE, prezentowanie własnych opinii, wyrażanie życzeń i oczekiwań, nawiązywanie kontaktów oraz dobieranie sobie przyjaciół.
Model alternatywny - to ostatni z wymienionych w literaturze. Wyrasta z założenia, że zaspokajanie potrzeb młodego człowieka w sposób akceptowany społecznie i satysfakcjonujący dla niego samego sprawi, iż nie będzie on podejmował wykorzystywanych wcześniej działań destrukcyjnych dla zaspokojenia tych samych potrzeb.
1