Kosmet - co to jest?
Dużo mówi się o Kosowie, natomiast tylko czasem używa się pełnej nazwy tego regionu - Kosowo i Metohija. W skrócie: Kosmet. W czasach tureckich (XIV-XIX w.) określano te ziemie jako Sandżak nowopazarski. Administracyjnie wchodziły one do rozległej jednostki administracyjnej - wilajetu kosowskiego.
Pochodzenie nazwy `Kosovo' jest słowiańskie, językoznawcy wywodzą ją bądź od `kos' (ptak) bądź od `kosić'. Nazwa `Metohija' wskazuje na ogromne znaczenie chrześcijaństwa na tym terytorium - słowo `metoch' oznacza posiadłości klasztorne, cerkiewne, majątki kościelne, a ponieważ na tym terenie była wielka ilość nadań klasztornych, przyjęła się taka nazwa.
Monastyry Kosowa i Metochii - kulturowe dziedzictwo regionu
Co to jest monastyr? Monastyr to klasztor prawosławny, na Bałkanach pełniący szczególną rolę. To właśnie monastyry były kulturowymi ośrodkami regionu, a czasem całego kraju. Przechowywały tradycję, piśmiennictwo i pamięć o historii. Są bardzo silnie powiązane z najważniejszymi postaciami bałkańskich narodów, w monastyrach przebywali królowie, tam umierali, a klasztory stawały się ich mauzoleami. W monastyrach przechowywano też szczątki świętych. Niejednokrotnie właśnie ci królowie byli po śmierci beatyfikowani, a ich groby stawały się miejscami kultu i - przynajmniej wg legend - cudownych ozdrowień. Ponieważ kościół prawosławny jest autokefaliczny, monastyry były też ośrodkami politycznymi i placówkami dyplomatycznymi.
Władcy z serbskiej dynastii Nemanjiciów używali jako stolicy zarówno Prisztiny, jak i Prizrenu. Najbardziej znane świątynie - siedziba patriarchy w Peču, kościół w Gracanicy, oraz monastyr w Visoki Dečanji koło Dečanji - powstały właśnie w tym okresie. Kosowo było istotnym ośrodkiem gospodarczym, gdyż jego stolica Prisztina leżała na trasie szlaków handlowych, zmierzających nad Morze Adriatyckie.
W czasach niewoli tureckiej na Bałkanach (XIV-XIX wiek) monastyry pozwalały ocalić tradycję narodów podbitych. Obecność grobów, relikwii i fresków uwieczniających historyczne postaci oraz wydarzenia pozwala nam dzisiaj po przekroczeniu progu świątyni odrobinę zaczerpnąć niesamowitej atmosfery bałkańskiego średniowiecza.
Ponieważ w tradycji prawosławnej nie ma figur, ściany są zazwyczaj bogato zdobione niezwykle kolorowymi freskami, zazwyczaj wg ściśle określonego rozplanowania. To właśnie freski stanowią unikatowe zabytki sztuki sakralnej.
Wyprawa do monastyru bywa prawdziwą przygodą - wiele z nich jest wykutych w trudno dostępnych skałach lub obwarowanych murami.
W rejestrach zabytków Kosowa wymienia się 21 zabytków pierwszej kategorii, 43 drugiej i 116 trzeciej. Wiele z nich uległo zniszczeniu w ostatnich czasach.
Zocziszte Monastyr pw. św. św. cudotwórców i lekarzy Kosmy i Damiana w Zocziszte
Najświętszym skarbem monasteru w Zocziszte są cząstki relikwii św. św. cudotwórców Kosmy i Damiana - patronów klasztoru, których pamięć Cerkiew czci 1/14 listopada. Na temat świętości przełożony monasteru - protosingiel Piotr - w wywiadzie dla portalu www.cerkiew.pl powiedział: „Od dawien dawna w monasterze znajdowały się relikwie świętych Kosmy i Damiana, którym cześć oddawali prawosławni Serbowie, jak i kosowscy Albańczycy. Będąc w Zocziszte 10 lat temu zauważyłem, że codziennie co najmniej 2 rodziny albańskie przychodziły do monasteru i poskłaniały się relikwiom. Dzięki wierze ludu przy relikwiach dzieją się różne cuda - ludzie są uzdrawiani z epilepsji, ślepi zaczynają widzieć, zaś pary małżeńskie otrzymują dzieci.” W 1999 r. W obawie przed zbezczeszczeniem mnisi przenieśli relikwie do monasteru w Sopoczany, gdzie pozostają do dnia dzisiejszego.
Graczanica Monastyr Zaśnięcia Przenajświętszej Bogarodzicy - XIV w.
Monaster w Graczanicy stanowi perłę serbskiej średniowiecznej architektury stylu bizantyjskiego. Cerkiew zbudowana jest na planie dwóch krzyży - jednego wpisanego w drugi. Wnętrze świątyni zdobią freski, które powstawały w 3 okresach. Pierwsza część fresków została napisana w latach 1321-22. Dzieło to zachowało się w bardzo dobrym stanie, a przedstawia kompozycje z ziemskiego życia Jezusa oraz kalendarz cerkiewny.
W narteksie cerkwi monasterskiej znajdziemy również pierwowzór fresku, który z Graczanicy dotarł do wszystkich większych monasterów Kosowa i Metochii. Mowa o tzw. "winorośli Nemanjiciów", czyli drzewie genealogicznym rozpoczynającym się od Stefana Nemanji a kończącym się na królu Milutinie.
W okresie tureckiej okupacji Graczanica była ważnym centrum kulturalnym. Po II Wojnie Światowej Graczanica stała się monasterem żeńskim. Obecnie w Graczanicy są 24 mniszki. Prowadzą one pracownię ikonograficzną, uprawiają ziemię oraz spełniają inne prace monasterskie.
Dziurdziewi Stupowi - XII w., Monastyr św. Jerzego k. Raszu (Nowy Pazar)
Cerkiew monasterska, poświęcona św. Jerzemu, architekturą łączy dwa style - bizantyński i romański. Cerkiew na planie krzyża została wzbogacona o dwie wieże dobudowane do przedsionka świątyni. Właśnie te wieże, duch zachodniej architektury, nadały całemu kompleksowi nazwę - "Słupy św. Jerzego".
Wystrój wewnętrzny świątyni praktycznie się nie zachował. Część zachowanych fresków znajduje się w Narodowym Muzeum w Belgradzie. Z zachowanych fragmentów można jednak jednoznacznie określić, iż freski stanowią owoc największego mistrzostwa sztuki bizantyńskiej. W latach 1282/1283 główna wieża została przemieniona w kaplicę oraz mauzoleum króla Dragutina. Prace adaptacyjne objęły wewnętrzny wystrój wieży, wzbogacając ją o sceny z życia króla.
W 1979 roku monaster został zaliczony do Listy Światowego Dziedzictwa. Obecnie jest zabytkiem światowej rangi wpisanym jako unikalna część dziedzictwa Starego Raszu i Sopoczan.