• Odlamy judaizmu w 1 w.n.e.

• Saduceusze - kasta kaplańska; kult ofiarny; arystokracja;calkowite oparcie się na Torze; odrzucenie zmartwychwstania umarlych

• Faryzeusze - uznanie wartości calego pisma; wiążąca wartość ustnej tradycji interpretującej tradycję pisaną; uznanie zmartwychwstania umarlych; koncentracja wokół ruchu faryzejskiego, który dal początek judaizmowi nabińskiemu

• Zeloci - za swą misję uznawali walkę z okupantem (Rzymianami); wierzyli, że Jezus przywróci królestwo Izraela

• Esseńczycy - opozycja do saduceuszy; potępienie zwyczajowego skladania ofiar; dzielili ludzi na synów światla i ciemności; wierzyli w szybkie nadejście apokalipsy w czasie której synowie światla (esseńczycy) pokonają synów ciemności

• Judaizm apokaliptyczny - powstanie tekstów (apokalips) - zbliża się koniec czasów; walka dobrych (wiernych) ze zlymi; inny sposób myślenia mówi o zmianie w dostępie do Boga za pomocą wizji mistycznych

• Chrześcijaństwo - kolejny odlam judaizmu

• Cechy wspólne religii żydowskiej i chrześcijańskiej

• Monoteizm

• Pismo: wg tradycji ustnej i pisanej

• Przymierze (z Izraelem poprzez Mojżesza, żydzi jako naód wybrany; chrześcijaństwo mówi o przymierzu poprzez Chrystusa, wiarę w niego; chrześcijanie narodem ponownie wybranym)

• Sposób myślenia o czasi: linerana koncepcja czasu - historia zbawienia

• Żródla chrześcijańskie dowodzące o istnieniu Chrystusa

• Teksty Nowego Testamentu - przedstawienie Jezusa jedynie jako Boga; malo szczególów na temat jego życia jako czlowieka

• Apokryfy - ortodoksyjne i heterodoksyjne; świadomość ludowa; teksty nienatchnione

• Źródla niechrześcijańskie dowodzące o istnieniu Chrystusa - jako weryfikacja źródel chrześcijańskich; pisane z pozycji zewnętrznej, neutralne lub wręcz wrogie

• Żydowskie

• Józef Flawiusz - faryzeusz walczący przeciwko Rzymianom w roku 70; „Starożytności żydowskie” - jeden z fragmentów dotyczących Chrystusa, prawdopodobnie przeredagowany później

• Pogańskie

• List Piniusza Mlodszego do cesarza Marcus Ulpius Trajana, ok. 109-110 r.; mówi o chrześciajanach czczących Chrystusa jako Boga

• Swetoniusz „Żywoty Cezarów”; ok. 120 r., mowa o wygnaniu wszystkich żydów przez cesarza Klaudiusza z Rzymu w latach 50. I wieku

• Celsus „Slowo prawdy” - satyra na chrześcijaństwo (niezachowana); mówi o tym, że Jezus był bękartem

• „Annales” (rocznik), ok. 120 r.; Tacyt mówi o śmierci Jezusa skazanego przez Poncjusza Pilata

• Jak powstawala Biblia chrześcijańska

• Od niewoli babilońskiej do 70 roku (okres drugiej świątyni) zebrany już w miarę określony korpus świątych ksiąg

• Ostatni tekst Biblii hebrajskiej datuje się na ok. 200 r.p.n.e. (księga Daniela napisana po hebrajsku)

• Tanach (angram Tora, Newim, Ketuwim - prawo, prorocy, pismo) - zamknięty korpus żydowskich 1-2 w. p.n.e.

• Pierwsi chrześciajnie uznawali Tanach, ale raczej z niego nie korzystali

• Przeklady Biblii hebrajskiej

• Septuaginta (LXX) - grecki przeklad Biblii hebrajskiej; powstal w Aleksandrii przy Egipcie ok. III-I w. p.n.e.; legenda mówi o siedemdziesięciu tlumaczeniach Biblii przekladanych przez siedemdziesięciu niezależnych tlumaczy, z których wszystkie byly identyczne; powstaly na użytek Żydów nie znających hebrajskiego; kolejne teksty powstawaly w diasporze napisane prawdopodobnie przez Zydów nie znających hebrajskiego. Kanon Septuaginty był szerszy od Tanachu o kilka tekstów. Septuaginta była najbardziej rozpowszechnionym przekladem i najczęściej używanym. Ustalila ksztalt znaczeniowy innych tekstów, zdeterminowala ksztalt pism wyznań chrześcijańskich (również dzisiejszych: prawoslawia, kościolów wschodnich; jedynie protestancji pozostali przy Tanachu)

• Targumy - powstaly już w Palestynie, również dla żydów nie znających hebrajskiego (żydzie w Palestynie mówili po aramejsku); przeklady na aramejski na potrzeby synagogalne; nie były wiernie przelożone - przeksztalcono tekst zgodnie z ówcześnie obowiązującym kanonem tradycji ustnej (luźne podejście do interpretacji; nie chodzilo o wierność oryginalowi, ale o nawiązanie do tradycji - odczytywaly Stary Testament pod kątem nadejścia Mesjasza); powstawaly równolegle z chrześcijaństwem

• Przeklady grecki Aquila, Symmachusa i Theodoriona - tworzone przez prozelitów (pogan, którzy nawrócili się na judaizm); Aquila bral udzial w polemice z chrześcijaństwem

• Nowy Testament

• Chronologicznie pierwsze listy św. Pawla (który odbyl 5 podróży misyjnych), konkretnie list do Tesaloniczan (50-53 r. n.e.); ostatnia apokalipsa - teksty Janowe

• Listy św. Pawla - jeden z pierwszych misjonarzy chrześcijańskich; niepowodzenie z kontaktach z żydami; 5 podróży misyjnych; zakladal gminy chrześcijańskie (Korynt, Tesaloniki, w Azji Mn.); listy zostają napisane ze względu na zagrożeinie dla gmin chrześcijańskich (kryzys we wspólnocie w Koryncie: jeden z czlonków pozostający w kazirodczym związku z wlasną matką; oraz w Tesalonikach: mieszkańcy oczekiwali końca świata natychmiast, i w związku z tym nie prowadzili normalnego życie, nie pracowali); listy pisane były bardzo osobiście, Pawel często odwolywal się do konkretnych osób pozdrawiając je; listy te są przykladem pierwszej teologii chrześcijańskiej;

• Ewangelie synoptyczne (lata 50.-60.) - Marka, Łukasza, Mateusza: synoptyczne, ponieważ są do siebie b. Podobne choć ujęte z trzech perspektyw; da się je porównać (synopsis - coś, co „rzuca się w oczy”, od razu zauważa się podobieństwo); ewangelie powstaly na potrzeby gloszenia - to co do tej poryistnialo w przekazie ustnym (istniala teza o tworzeniu ewangelii na potrzeby kandydatów przygotowujących się do chrztu); logie i historie o Jezusie; Quelle - na jego podstawie powstala najpierw ewangelia Marka (najmniej interpretacji, najbardziej konkretna); uważa się, że ewangelia Mateusza przeznaczona była dla środowisk żydowskich (np. przestawienie Abrahama, Dawida, Salomona) zaś ewangelia Łukasza na potrzeby Katechumenatu (misji wśród pogan)

• Lata 60.-70. - reszta listów;

• 80.-90. - teksty Janowe różniące się od ewangelii synoptycznych - ukazuje oderwanie się chrześcijaństwa od kultury żydowskiej

• Kanon Nowego Testamentu

• Brak instytucji kościola, zróżnicowanie kulturowe, powstawanie różnych tekstów, o różnych interpretacjach (w ewngeliach gnostyckich Piotr jest osobą, która wie najmniej)

• Ok. 150 r. - pierwszy opis mszy św.

• Herezja

• gr. heiresis - wybór (heireo - wybierać)

• na początku herezja nie była niczym negatywnym - odlamy judizmu były nazywane herezjami (1 w.)

• później termin zmienil odniesienie do ludzi, którzy mącą we wspólnocie religijnej (II - III w.)

• jedna doktrynja rzucona na różnych grunt musiala transformować

• eklektyzm religijny charakterystyczny dla świata hellenistycznego, póxniej rzymskiego - miejsca będące „tyglami kulturowymi”

• „List do Kolosan”, I w. - krytyka oddawania czci aniolom (można przypuszczać, że chodzi o jakąś herezje - odlam chrześcijański czczący anioly)

• „List do Koryntian” - teoria wg której kazirodztwo było elementem jakiegoś odlamu gnostycyzmu, który miał tendencje do szokowania (zbawienie poprzez grzech)

• „Dzieje apostolskie” - dzieje Szymona Maga, który sam siebie oglosil Wielką Mocą; opisywany jest jako ojciec wszystkich herezji przez Ireneusza z Lyonu

• „Przeciwko herezjom” (II w.) Ireneusza z Lyonu oraz „Apteczka” opisywaly herezje

• lata 40. XX wieku - odnalezienie biblioteki pelnej gnostyckich tekstów

• polemika między heretykami a chrześcijanami leży u podstaw tworzenia się kanonu Pisma św.

• Sabelianie (Modaliści, modalizm - sposoby przejawiania się), Gnostycy i ; radykalni judeochrześcijanie - heretycka sekta, przywiązana do praw/prawd żydowskich: szabatu, obrzezania, ablucji (obmycia), sprawowania Eucharystii z wody i chleba, przekonania, że Jezus był zwyklym czlowiekiem, dualizm (Bóg stworzyl dwie sily: Chrystusa i Diabla - Diabel rządzi światem, Chrystus życiem przyszlym; Chrystus zstąpil w Jezusa w czasie chrztu; Jezus rabinem, który zblądzil), odrzucenie pism Pawla

• Marcjasz z Pontu I/II w. - przeciwieństwo Judeochrześcijan - Bóg ze Starego testamentu nie jest naprawdę prawdziwym Bogiem, jest pomniejszym bóstwem - prawdziwy Bóg milości nie stworzyl świata; zbawienie polega na powrocie do Boga milosiernego; za tym idzie odrzucenie Starego T., a z Nowego uznanie jedynie ewangelii Łukasza i listów Pawla; istnienie do IV w., później przejęte przez Manieniejczyków (gnostycki ruch dualistyczny)

• Gnostycyzm - wylonil się z heterodoksalnego judaizmu; istnial również gnostycyzm pogański; obok Marcjanitów, oni jako jedyni szukali niejasności w Bogu; u nich Bóg jest jedynie demiurgiem; prawdziwy Bóg jest czysto duchowy, absolutnie transcendentalny - z tego wynikal ich dualizm teologiczny; antykosmizm - świat materialny jest więzieniem dla cząstek boskości, które ugrzęzly w materii - demiurg stworzyl świat, aby te cząsteki boskości uwięzić (wg innej koncepcji - świat jako coś uporządkowanego - cząstki boskości potrzebują środowiska, aby się wydobyć z materii); dla gnostyków niektórzy ludzie są nosicielami tej boskiej cząstki, wynika stąd podzial na 3 kategorie ludzi: hylików (calkowicie materialnych, grzesznych, nieopanowanych, nie z wyboru), psychików (materialni, ale z duszą; mogą wybrać stronę hyliczną lub duchową) oraz pneumatyków ( którzy nosili w sobie cząstkę boskości; są zbawieni z definicji; jedyne co muszą, to uświadomić sobie swoją boską naturę); charakterystyczna dla gnostycyzmu była ogólna krytyka seksualności i plodzenia dzieci - tworzenie dzieci to mnożenie materii; nie ma czegoś takiego jak grzech pierworodny, jest zlo; podstawa zbawienia leży w gnozie, wiedzy objawionej; stan zla to niewiedza; Chrystus przychodzi po to, aby dać wiedzę, uświadomić gnostykom kim są; doketyzm - przekonanie o fakcie, że Chrystus miał tylko cialo pozorne, nie cierpial na krzyżu; gnostycy uznawali sporą część Pisma św. za teksty autorstwa demiurga; byli prawdopodobnie pierwszymi interpretorami Nowego T.

• Poprzez te różnice w chrześcijaństwie umocnily się: Jedność Boga, dualistyczna natura czlowieka, dopracowana zostala koncepcja grzechu pierworodnego oraz prawdziwość wcielenia Jezusa

• Problem wspólistotności Chrystusa

• Sobór nicejski (antyariański) ; glówne jego zalożenie, to fakt, że „wspólistotny” nie jest pojęciem biblijnym (wspolistotny, a więc ta sama osoba - równość pomiędzy ojcem i synem); termin ten uzywany był przez heretyków; homoousis - ta sama istota (substancja); próba stworzenia wyznania wiary bez pojęcia „wspólistotny”

• Sabelianizm - podkreśleinie jedności Boga w trzech postaciach

• Próba przeksztalcenia w homoousis (podobny co do istoty)

• Grzegorz z Nyssy, Bazyli z Cezarei (Wlk) i Grzegorz z Nazjamu; czlowieczeństwo - czlowiek, krzeslowatość - krzeslo (podzial na ousia i hypostasis); ojcowie chcieli rozdzielić te synonimiczne znaczenia, tak aby ousia znaczyla czlowieczeństwo (to co stanowi o czlowieku),a hypostasis konkretnego czlowieka; w ten sposób do calej Trójcy odnosi się wieczność, boskość, transcendentalność, mają tę samą substancję, wszyscy są Bogiem, ale Bóg jest źródlem pozostalych dwóch (są zakotwiczeni w Ojcu; Syn się rodzi, Duch pochodzi od Ojca, jest uświęcicielem, Jezus zbawicielem - mają indywidualne cechy) - czyli wynika stąd jedna boska istota w trzech hipostazach (ousia jest jak gatunek ludzki - określa wspólne cechy ludzi)

• Synod w Konstantynopolu (381 r.) - kontrowersje wokół Ducha św. (duchobórcy);sformulowanie wyznania wiary przez przeformulowanie tego z Nicei; Credo Nicejskie podstawowym wyznaniem wiary; bierze pod uwagę prezycję ojców kapadockich

• Kontrowersje wokół natury Chrystusa

• „I slowo stalo się cialem” - wielość interpretacji: np. Chrystus wcieleniem logosu boskiego

• gnostycy kwestionowali realność wcielenia Chrystusa (pozorność wcielenia)

• Ireneusz z Lyonu - aby zbawić czlowieka Zbawca musi się stać czlowiekiemw w pelni; Chrystus nowym Adamem; konieczność, totalność wcielenia; chcial ukonstytuować teorię przeciw gnostykom (bez filozofii); Syn i Duch jako ręce Ojca

• Orygenes - teologia w filozofii; Bóg stworzyl istoty rozumne logikoi i trwaly one w kontemplacji i milości do logosu. Jako byty stworzone nie mialy waloru niezmienności - znużyly się kontemplacją i odwrócily od logosu. Odchodząc coraz dalej od logosu ochladzaly (Bóg jest plomieniem) się staly się w ten sposób duszami. Jednak odpadaly na różną odleglość. Im dalej odpadaly, tym były zimniejsze i glupsze. Najdalej od logosu odsunąl się szatan, następnie demony, ludzie, anioly, gwiazdy itd. Aby zapobiec dalszemu upadkwi Bóg stworzyl swiat, by te istoty mialy się gdzie zatrzymać. Z wszystkich logikoi nie odpadl tylko jeden. Wcielony w cialo stal się Chrystusem (będąc jednocześnie nadal polączonym z logosem). Choć Chrystus, był zrodzony z Ojca, to jednak przybral cialo i stal się widzialny, nie moza więc o nim powiedzieć, że jest równy ojcu. Innymi slowy, dla niego absolutnym Dobrem jest tylko Bóg Ojciec, Chrystus jest tylko jego obrazem. Ogniwem pośrednim między Bogiem a czlowiekiem był Logos. Już niektórzy apologeci zaprzeczali, że Bóg jest stwórcą świata, gdyż doskonala przyczyna nie może mieć niedoskonalych skutków. Stąd stwórcą swiata w chrześcijańskim systemie Orygenesa stal się Syn-Logos. Chrystus stal się w ten sposób jedną z hispostaz wylaniających się z Boga.

• Kontrowersje wobec tego jak się maja do siebie natury Chrystusa

• Szkola Aleksandryjska - myślenie od natury boskiej (Apolinary z Leodycei - wcielenie spowodowalo calkowite zmieszanie się dwóch natur tworząc trzecia naturę czlowieka niebiańskiego; miejsce rozumnej duszy czlowieka zająl sam logos - umysl czlowieka obrazem logosu, a więc Boga; teoria ta nie spelnia kryterium totalności wcielenia, nie ma prawdziwego wcielenia, bo nie ma duszy)

• Koncepcja Antiocheńska - myślenia od natury ludzkiej (Teodor z Mopsuestii - wcielenie i zjednoczenie - polączenie dwóch osób, dwóch natur: boskiej i ludzkiej; są one ze sobą polączone milością i wolą, jednak ta więź jest przypadkowa; dalo to początek wielkiej kontrowersji nestoriańskiej)

• Nestoriusz kwestionowal nazywanie Marii matką Rodzicielką (Theotokos) - wg Teodora - ponieważ bóstwo nie może się rodzić z czlowieka; Maria urodzila Jezusa - czlowieka; nie można mówić o Bogu jako o czlowieku (że np. cierpial czy rósl)

• Trójca Święta

• Dwie idee chrześcijaństwa inne niż w innych religiach: Bóg jako Trójca i wcielenie Syna Bożego

• 1 niepodzielny Bóg - monada; monada przejawia się tylko na 3 sposoby: jako Bóg - stworzyciel, Syn - zbawca i Duch - uświęciciel (teoria Sabeliusza)

• krytyka Sabeliusza przez Tertuliana: jako pierwszy używa terminu Trójca; jedna boska substancja rozciagająca się na 3 (teoria nie przyjęta)

• Orygenes - relacje między Ojcem i Synem w kategoriach wspólwieczności

• Kryzys ariański VI w.

• 2 szkoly interpretacji Pisma:

• aleksandryjska (Filon z A.) tlumaczenie poprzez filozofię grecką; Platon swoje koncepcje wziąl od Mojżesza: niebo - idee rzeczy niewidzialnych, ziemia - idee rzeczy widzialnych, materia; totalność stworzenia w aspekcie idealnym;

• antiocheńska - przeciwieństwo myślenia aleksandryjskiego: odczytywanie tekstu Pisma historycznie;

• Bp. Pawel z Samossaty: wychodzi od myślenia antiocheńskiego o Jezusie - jedyny Syn Boży - Jezus Chrystus syn Marii

• Ariusz : rozumowanie antiocheńskie; przeczy odwiecznośći i boskości Jezusa; zbawienie polegalo na posluszeństwu Syna względem Ojca; Syn pośrednikiem stworzenia; mądrość boża identyfikwana z logosem - mądrość kest przed wszystkim innym, przed sworzeniem;

• Rozwiązanie problemu ariańskiego - sobór w Nicei (325) - pogodzenie myśli aleksandryjskiej i antiocheńskiej; dojście do porozumienia w kwestii daty Wielkanocy; nie rozwiązal kwestii ariańskiej; sformulowanie wyznania wiary

• Spór Nestoriański

• Nestoriusz uważal, że Maria jest co najwyżej rodzicielką Chrystusa jako czlowieka; boska natura jest przylączona do Jezusa; dla aleksandryjczyków było to bluźnierstwo (i odwrotnie) - wywolalo to konflikt aleksandryjsko-antiocheński

• Dzialaniem Cyryla zwolano sobór (481 r.); Nestoriusz zostal skazany na wygnanie do klasztoru; na soborze zostala podana propozycja formuly Cyryla określającej naturę Chrystusa: nie trzeba koniecznie lączyć pojęcia natury z pojęciem osoby; Syn Boży dobiera sobie jako drugą naturę ludzką, która tez staje się jego naturą na zasadzie jedności; natura ludzka urodzila się z Marii (unia hipostatyczna - zjednoczona na sposób hipostazy)

• Ireneusz z Lyonu: Chrystus wcielil się w cialo czlowieka, aby czlowiek również stal się jemu podobny

• Silnie stronnictwo antynestoriańskie w Bizancjum (mnichów będących zwolennikami Cyryla); Eutyches - przed wcieleniem Chrystus miał dwie natury; a po wcieleniu jedną - boską (ludzka roztopila się w boskiej), a więc doszedl znów do ciala pozornego

• Sobór w Efezie (449 r.) - potępienie Flawiusza - patriarcha Konstantynopola; sformulowanie tekstu o naturach Chrystusa p. Leona III;

• Sobór w Chalcedonie (451 r.) - odrzucenie koncepcji Eutychesa; ustalenie definicji wiary (jedność Chrystusa w 2 naturach); koncepcja monofizytyzmu (jedna natura)

• Pierwszy duży rozlam w chrześcijaństwie - powstanie kościolów neofizyckich (VI w.), które są do dziś wykluczone

• Monoteletyzm - próba „dogadania się” Bizancjum i neofizytów - są 2 natury, le jedna wola

• Sobór nicejski - ostatni kościola ekumenicznego - dotyczylsporu o ikonu (obrazy wolno czcić jako święte, ale nie jako boskie; one odsylaja do swych prototypów) - można przedstawiąć świętych, Marię i Chrystusa, ale nie wolno Boga i Ducha św.

• Dogmaty wiary

• Od czasów Schizmy Wschodniej (1054 r.) - rozój teologiczny Zachodu, oddzielenie między zachodem i wschodem (prawoslawie od VIII w. nie uchwala nowych dogmatów - w przeciwieństwie do zachodu; praqwoslawni uważają, że kościól rozlamanay nie może uchwalać żadnych dogmatów)

• Dogmaty uchwalone przez zachód: transubstancjacja (sposób zachodzenia przemiany eucharystycznej), niepokalane poczęcie Marii, nieomylność Papieża, Wniebowzięcia NMP

• Liturgia

• Rdzeń religii w warstwie rytualnej

• Gr. Liturgia - coś czynionego publicznie, dzielo ludu

• Trzy zjawiska do których odnosi się liturgia: eucharystia; liturgia godzin (modlitwa codzienna kościola) i rytualy sakramentalne

• „List do rzymian” - określona teologia chrztu- przez chrzest jesteśmy zanurzeni w śmierci Chrystusa i potem razem z nim zmartwychwstajemy (kiedy zanurzenie calego ciala - symbolika wody związana ze śmiercią - potop)

• chrzest ma prowadzić do zniszczenia czlowieka, i do powstania nowego (jak w potopie - niszczenie świata); umiera poganin, który wszedl do wody

• chrzest - rytual inicjacyjny; stąd nowe imie na chrzcie; nie wolno używać imienia sprzed chrztu

• rytualy inicjacyjne często symbolicznie przedstawialy śmierć

• katechumen - ten, kto się przygotowuje do chrztu

• kiedys spowiedź przed wspólnotą

• Eucharystia

• Trwanie w modlitwie i lamaniu chlebem - najdawniejsza liturgia

• 1 opis mszy u Justyna Męczennika „Apologie”; 2 części - liturgia slowa i litturgia eucharystyczna

• powstanie tzw. rodziny liturgii: schematy charakterystyczne dla konkretnych obszarów

• eucharystia dla chrześcijan: slowa chrystusa o transsubstancjacji w czasie rytualy - wino i chleb rzeczywiście się przemieniają - eucharystia rytualnym sposobem na zobaczenie śmierci i zmartwychwstania chrystusa

• Wielki czwartek - rocznica ustalenia eucharystii

• Istota chleba zmienia się w istotę ciala (istota to prawdziwość jakiejś zeczy); nie zmiana przypadlości (rzecz pozostaje ta sama), zmienia się istota; to co postrzegamy zmyslami jest takie samo

• W kościele prawoslawnym: metabola - przemiana: chleb zmienia się calkowicie w cialo chrystusa, ale nasze zmysly nie są w stanie tego wyczuć

---