Telewizja:
Od 1935 prace nad uruchomieniem stacji telew. były prowadzone w Warszawie w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym i w Pol. Radiu, w którym 1937 utworzono pierwszą, eksperymentalną stację telew. (kier. W. Cetner). W 1947 wznowiono doświadczenia w Państw. Inst. Telekomunikacyjnym (przekształconym następnie w Inst. Łączności) pod kierunkiem J. Groszkowskiego i L. Kędzierskiego. W 1952 powołano pierwszy zespół programowy telewizji, powstały doświadczalna stacja i studio, a 25 X 1952 nadano pierwszy pol. program telew. (w przeddzień wyborów do sejmu); od 23 I 1953 nadawano półgodzinny program raz na tydzień; 22 VII 1954 uruchomiono Doświadczalny Ośr. Telewizyjny z własną redakcją programową, który początkowo nadawał programy raz w tygodniu, od XI 1955 trzy razy w tygodniu; 30 IV 1956 zainaugurowano nadawanie regularnego, profesjonalnego programu telew. w Polsce w Warsz. Ośr. Telewizyjnym (zasięg stacji 55 km; program nadawano 5 razy w tygodniu); 1 V 1956 rozpoczęły pracę Telew. Ośr. Transmisyjny i stacja nadawcza (maszt wys. 227 m na Pałacu Kultury i Nauki w Warszawie). 1 VII 1958 w Pol. Radiu powstał Zespół Programu Telewizyjnego. Od 1 II 1961 emitowano program 7 razy w tygodniu. Powstawały regionalne ośr. telew. wyposażone we własne studia: w Łodzi (22 II 1956), Poznaniu (1 V 1957), Katowicach (3 XII 1957), Wrocławiu (1 II 1958), Gdańsku (10 II 1959), w Szczecinie (1 V 1960), Krakowie (4 VI 1961), które 1962 uzyskały możliwość udziału w programie ogólnopol.; 18 VII 1969 oddano do użytku Centrum Radiowo-Telew. w Warszawie; 2 X 1970 zaczął funkcjonować Program II, 16 III 1971 program kolorowy (początkowo raz w tygodniu, od 6 XII 1971 codziennie). W XI 1975 rozpoczęła działalność naziemna stacja łączności satelitarnej w Psarach-Kątach (Góry Świętokrzyskie). W 1982 92 telewizja pol. korzystała z systemu łączności satelitarnej Intersputnik w ramach Interwizji OIRT (Międzynar. Organizacja Radia i Telewizji) oraz z systemu Intelsat; od 1990 Eutelsat (zał. przez European Broadcasting Union). Abonentów telew. było: 1970 4215 tys., 1980 7954 tys., 1984 8765 tys., 1991 9809 tys. W 1991 w Polsce było zarejestrowanych 11 300 tys. odbiorników telew. (295 na 1000 mieszk.). Przemiany polit. po 1989, zniesienie cenzury stworzyły nowe warunki rozwoju telewizji. Powstają prywatne stacje telew., sieci telewizji kablowej. Jednocześnie są doskonalone techniki przekazu. W 1992 zapoczątkowano przechodzenie na system nadawania PAL (odchodząc od dotychczasowego SECAM); od 1 I 1994 Program II Telewizji Pol. jest nadawany w systemie PAL. Centralny organ administracji państw. funkcjonujący od 1960 Kom. do Spraw Radia i Telewizji (Radiokomitet) został postawiony w stan likwidacji VII 1991 działał do XII 1993. Miał on 13 prezesów, m.in. W. Sokorskiego (1956 72), M. Szczepańskiego (1972 80), J. Urbana (1989; ostatni w PRL), A. Drawicza (od IX 1989), M. Terleckiego (od VII 1991 rozpoczął proces likwidacyjny), J. Zaorskiego (XI 1991 XII 1993). 29 XII 1992 uchwalono ustawę o radiofonii i telewizji, na podstawie której doszło do przekształcenia państw. jednostki organiz. Polskie Radio i Telewizja w publ. telewizję Telewizja Polska SA i radiofonię Polskie Radio SA Powołano Krajową Radę Radiofonii i Telewizji. Telewizja Polska SA (prezes Zarządu W. Walendziak), jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, nadaje 2 programy ogólnokrajowe, program satelitarny Telewizja Polonia o zasięgu ogólnoeur., ma 11 ośr. regionalnych prowadzących własną działalność programową, które 1994 rozpoczęły tworzenie sieci nadającej częściowo wspólny program. 24 25 X 1992 telewizja państw. nadała testową emisję programu satelitarnego TV Polonia, przeznaczonego dla Polaków za granicą i Polonii; jest on nadawany regularnie od 1994. W 1994 dostęp do I Programu TVP miało 98% Polaków, a do II Programu 88%. Układ ramowy 2 programów (Antena 1 i 2) Telewizji Polskiej (jako nadawcy publicznego) jest zbud. na zasadzie komplementarności, aby zapewnić możliwie największą różnorodność i możliwość wyboru propozycji, w konsekwencji maksymalnie dużą widownię. Antena 1 jest adresowana do szerokiej widowni, Antena 2 większość programów kieruje do określonych grup odbiorców. W strukturze gatunkowej 15% czasu antenowego wypełniają programy informacyjno-publicyst., ponad 10% edukacyjne, ok. 10% kult. i artyst., 15% programy dla dzieci i młodzieży, a ok. 28% zajmuje oferta film. (filmy i seriale fabularne i dokumentalne). Programy telewizji państw. w różnych okresach zmieniały charakter, realizując cele narzucone przez dysponentów. Wyraziście zarysował się profil telewizji w latach 70., kiedy atrakcyjności propozycji kult.-rozrywkowych i obliczonej na niewyrobiony gust wystawności (programy rewiowe) towarzyszyła oficjalna propaganda sukcesu. W okresie napięć polit. i społ. po 1980 napastliwej propagandzie antysolidarnościowej (przy jątrzącym oddziaływaniu wystąpień rzecznika prasowego rządu J. Urbana) towarzyszył, skierowany przeciw polityce władzy protest publicystów, twórców, aktorów, którzy odmówili współpracy z telewizją; po weryfikacji polit. usunięto z zespołu część dziennikarzy. Programową zasadą działania współcz. Telewizji Pol. jest autonomia i niezależność; jako instytucja telewizja nie zajmuje własnego stanowiska w sprawach polit. oraz będących przedmiotem debaty publ., stwarzając możliwość wyrażania wszystkich poglądów mieszczących się w granicach prawa. Jedną z gł. pozycji są bieżące informacje, emitowane w zmieniającej się formule: Wiadomości dnia (od 1956; czytane 2 3 razy w tygodniu przez J. Suzina i E. Pacha), Dziennik (1958 89), Wieczór z Dziennikiem (od 1976; godzinna emisja w obu programach), Monitor (1965 76; przegląd wydarzeń tygodnia, prowadzony przez K. Małcużyńskiego), Wiadomości (od XI 1989); adresowany początkowo do młodzieży Teleexpress (od VI 1986; pierwszy prezenter W. Reszczyński), który osiągnął w krótkim czasie oglądalność 54% oraz 62% bardzo dobrych ocen; Program II wprowadził Panoramę dnia (od III 1987, od IX 1992 pt. Panorama). Obecnie w Programie I o pracach sejmu informuje Sejmograf, rządu Diariusz sejmowy, Kancelarii Prezydenta RP Tydzień prezydenta. W Programie II są nadawane magazyny tygodniowe Wydarzenia tygodnia (dot. kraju) i 7 dni świat. Bloki informacyjne obejmują też programy publicyst., m.in. Puls dnia, Tylko w jedynce, Forum, Linia specjalna. W końcu lat 70. i na pocz. 80. wprowadzono cykle programów reportażowo-publicyst.: Listy o gospodarce (A. Bobera), Sprawa dla reportera (prowadzona od pocz. lat 80. przez E. Jaworowicz), Ekspres reporterów (początkowo pt. Gorąca linia) i Zawsze po dwudziestej pierwszej; oprócz Listów o gospodarce mają one charakter interwencyjny. Do klas. audycji publicystyki kult. należy Pegaz (od 1959), magazyn autorski prowadzony początkowo przez G. Lasotę; kilkakrotnie zmieniał formułę, w najkorzystniejszym okresie (lata 70.) gościł m.in. S. Treugutta, Z. Kałużyńskiego, A. Sandauera, T. Bairda, A. Osękę, K.T. Toeplitza; od 1994 jest poświęcony analizie aktualnych problemów kulturalnych. W konwencji salonu kult. I. Dziedzic prowadziła wywiady w autorskich audycjach Tele-echo (1956 81), następnie Wywiady... (do 1991). Wybitnym zjawiskiem był Teatr Telewizji (premiera 1953; kształtowany m.in. przez A. Hanuszkiewicza) ze względu na wysoki poziom artyst. i wszechstronny repertuar a także Kabaret Starszych Panów J. Przybory i J. Wasowskiego (1958 66; przerobiony i nagrany powtórnie, kontynuowany 1978 79), który upowszechnił elitarną, surrealistyczną formę kabaretu lit., wylansował wiele przebojów piosenkarskich (do jego wykonawców należeli m.in.: K. Jędrusik, B. Krafftówna, Z. Kucówna, I. Kwiatkowska, M. Czechowicz, W. Gołas, W. Michnikowski). Charakter publicyst.-polemiczny miały z reguły kabarety O. Lipińskiej (w latach 70. rewia Gallux Show i o charakterze bliskim commedia dell'arte Właśnie leci kabarecik). W grupie programów rozrywkowych zwiększają swą liczbę teleturnieje; do najstarszych należy Wielka gra (od 1962, od 1975 prowadzona przez S. Ryster), do najnowszych Miliard w rozumie, Koło fortuny czy Jeden z dziesięciu; popularność zdobyła quizowa impreza B. Walter Czar par. Upowszechnianiu wiedzy jest poświęcony codzienny blok programowy Telewizja Edukacyjna; problemy współcz. nauki i techniki popularyzują magazyny Kwant i Laboratorium, które kontynuują tradycję Sondy (1977 88; autorstwa Z. Kamińskiego i A. Kurka). Ukazują się programy red. katol., m.in. Słowo na niedzielę, W okolice Stwórcy oraz dla dzieci i rodziców Ziarno. Ważne miejsce zajmują od początków telewizji pol. programy dla dzieci, np.: Miś z okienka, Jacek i Agatka, Bolek i Lolek, Piątek z Pankracym; obecnie są nadawane programy dostosowane do odpowiednich grup wiekowych; dla najmłodszych: Domowe przedszkole, Tik-tak, Ciuchcia; dla starszych dzieci 5 10 15; dla młodzieży Luz. Spektakle adresowane do odbiorców we wszystkich przedziałach wiekowych tworzy Teatr dla Dzieci i Młodzieży. Telewizja prezentuje bogaty przegląd filmów pol. i świat., także archiwalnych, często w wyodrębnionych cyklach tematycznych, np. W starym kinie (S. Janickiego), a w Programie II: Akademia filmu polskiego (A. Wernera), Perły z lamusa i Spóźnione premiery (oba Z. Kałużyńskiego i T. Raczka), Bestsellery Dwójki, Sto na sto, czyli Sto filmów na stulecie kina. Możliwości techniki i przekazu telew. spowodowały powstanie nowego gatunku filmu telew. (w Polsce np. Awatar, czyli Zamiana dusz J. Majewskiego 1964, Brzezina A. Wajdy 1970, Za ścianą K. Zanussiego 1971, Personel K. Kieślowskiego 1975, Kobieta samotna A. Holland 1981, premiera 1989) oraz specyficznej formy serialu, np.: Wojna domowa (1965 66) i Czterdziestolatek (1974 77) J. Gruzy, Klub profesora Tutki (1965) A. Kondratiuka, Czterej pancerni i pies (1966 70) K. Nałęckiego, Stawka większa niż życie (1965 68) A. Konica i J. Morgensterna, Najdłuższa wojna nowoczesnej Europy (1980) J. Sztwiertni, Jan Serce (1981) R. Piwowarskiego, Dom (seria I III 1979 87) J. Łomnickiego oraz zrealizowane metodą wideo, m.in. Pięć dni z życia emeryta (1984) E. Dziewońskiego, W labiryncie (1991) P. Karpińskiego pierwsza pol. tzw. opera mydlana (ang. soap opera); międzynar. sławę zdobył cykl 10 moralitetów film. Dekalog (1988 89) Kieślowskiego. Stałe miejsce zajmuje blok programów sport.-rekreacyjnych, obejmujący m.in. transmisje z imprez sportowych (znani komentatorzy, m.in. J. Ciszewski, T. Hopfer). Telewizja prywatna. Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji VI 1993 rozpoczęła przyznawanie koncesji prywatnym stacjom telew.; koncesję przyznano m.in. 1993 ogólnopol. telewizji Polsat (zał. 1992) Z. Solorza, 1994 ogólnoeur. Canal Plus oraz 12 regionalnym, m.in. Stow. Telew. Lubań, działającemu od 1992, Telewizji Vigor w Gorzowie Wielkopolskim zał. 1992, Telewizji Sky-Orunia w Gdańsku, Telewizji Regionalnej Województwa Legnickiego, Telewizji Lokalnej Radomsko, 1995 Telewizji Regionalnej Bryza w Szczawnie, Telewizji Zielona Góra, Telewizji Dolnośląskiej, we Wrocławiu, Telewizji Wisła (9 miast południowej Polski) w Krakowie, działającej od 1996 Telewizji Niepokalanów. Telewizja kablowa. W latach 80. zaczęto zakładać indywidualne anteny satelitarne oraz sieci telewizji kablowej (co wymagało zgody Minist. Spraw Wewn.). Obecnie operatorzy sieci kablowej są ograniczeni przepisami ustawy o radiofonii i telewizji, ustaw o łączności i ochronie praw autorskich. Warunkiem podjęcia działalności jest uzyskanie od ministra łączności zezwolenia na budowę i eksploatację sieci oraz pozytywnej opinii Państw. Agencji Radiokomunikacyjnej; do 1995 wydano ok. 500 zezwoleń; w Krajowej Radzie Radiofonii i Telewizji muszą być zarejestrowane sieci obejmujące ponad 250 abonentów (jest ich ok. 400), ponadto na emitowanie własnych programów operatorzy otrzymują koncesję (do III 1995 48). We wszystkich większych miastach i okręgach miejskich dominuje 20 firm, obsługujących po 10 tys. abonentów (przeciętnie firma skupia 2 3 tys. abonentów). Do największych firm należą: Pol. Telewizja Kablowa (od 1989; Trójmiasto, Warszawa, Kraków, Kielce, Lublin, Katowice), Porion (od 1991, Warszawa), Aster City (od 1995, Warszawa). Istnieje możliwość odbioru kilkudzisięciu programów telewizji satelitarnej, najwięksi operatorzy transmitują ok. 60 (najpopularniejsze, m.in.: niem. Pro Sieben, RTL 1, RTL 2, SAT 1, DSF; ang. Eurosport, MTV, Cartoon Network, Super Chanel, TNT; franc. Canal Plus, TV 5). Badania OBOP 1994 wykazują, że 13,7% ludności powyżej 15 roku życia ma możliwość odbioru programów satelitarnych przez indywidualne lub zbiorcze anteny satelitarne, 15,3% przez system telewizji kablowej, 50,9% ludności ma w domu magnetowidy. W 1994, w wyniku połączenia zał. 1993 stowarzyszeń producentów film. i telew. powstało Stow. Niezależnych Producentów Film. i Telew., pełniące funkcję organizacji ochrony praw producentów; zrzesza reprezentantów 70 firm producenckich. Ukazują się informacyjne czasopisma telew., m.in.: od 1981 Antena, od 1992 Tele Magazyn, Super Tydzień, Super TV (Wrocław), od 1993 Tele Tydzień, od 1994 Tele Kino (od 1995 p.n. Tele Świat).