Praca z uczniem zdolnym
I. Uczeń zdolny w szkole
Zdolne dzieci zadają mnóstwo pytań, mają bogatą wyobraźnię, szybko się uczą. Są pełne ciekawości świata, potrafią długo skupiać uwagę na pasjonujących zajęciach, mają szerokie zainteresowania, potrafią samodzielnie myśleć. Te cechy osobowości powinny im umożliwiać bardzo dobre funkcjonowanie w roli ucznia oraz uzyskanie wsparcia nauczycieli. Często tak się jednak nie dzieje. Bardzo wiele tych dzieci uczy się poniżej swoich możliwości i rzadko ma szansę na rozwinięcie swych zdolności.
Dlaczego tak się dzieje? Powodów może być kilka.
1. Upowszechnienie edukacji doprowadziło do sytuacji, w której szkoła musi zaspokoić potrzeby i wymagania zarówno uczniów zdolnych, jak i tych, które mają trudności w uczeniu. Praca pedagoga - nauczyciela stała się zbyt ujednolicona.
Wszyscy uczniowie są poddawani mniej więcej jednakowym zabiegom, których celem ma być przyswojenie przez nich określonych wiadomości i umiejętności. W takich warunkach uczeń zdolny nie ma możliwości uruchomienia swego potencjału intelektualnego i w konsekwencji rozwoju.
2. Realizowane programy nauczania są zbyt obszerne. Nie dają one nauczycielowi możliwości rozwijania zagadnień zgodnych z zainteresowaniami dzieci z prostego powodu, a jest nim brak czasu. Nauczyciel jest zbyt pochłonięty realizacją podstawowych celów nauczania. Również stosowane metody pracy nie uwzględniają odmienności zainteresowań i potrzeb ucznia oraz różnic w sposobie pracy umysłowej.
3. Uczniowi zdolnemu czasem brak przychylności ze strony wielu nauczycieli. Dotyczy to zwłaszcza sytuacji, gdy uczeń prezentuje otwarcie takie cechy jak upór, niezależność, krytycyzm, nieuleganie autorytetom, nietolerancję. Potrafią bronić swego zdania, dostrzegają niekonsekwencję w działaniu nauczyciela i nie boją się jej wykazać. Uczeń zdolny jest bardzo często po prostu kłopotliwy. Najbardziej wygodny jest uczeń typowy- nie sprawia problemów.
4. Zainteresowania ucznia zdolnego dotyczą zwykle pewnego wycinka rzeczywistości. Dziecko jest na przykład bardzo zainteresowane jednym przedmiotem szkolnym i może zaniedbywać inne zajęcia. Wciąż jeszcze funkcjonujący stereotyp, każe uważać za zdolne dzieci, które są posłuszne i pilne, bez protestu dostosowujące się do wymagań szkoły, niemające problemów zarówno w nauce przedmiotów ścisłych, jak i humanistycznych oraz artystycznych. Czyli zdolny to ten, który "dobrze się uczy", nie zadaje trudnych pytań, nie ma dziwnych pomysłów.
II. Zasady pracy pedagogicznej z uczniem zdolnym
Każde dziecko jest inne i wymaga innego potraktowania pedagogicznego. Nauczyciel musi kierować się własnym doświadczeniem pedagogicznym. Istnieje kilka podstawowych zasad pracy z uczniem zdolnym.
Zasada I. OBSERWACJA.
Jest to bardzo ważna zasada, bowiem od właściwego rozpoznania zdolności może zależeć dalszy rozwój dziecka.
Uczeń może przejawiać wiele zdolności, które są sprzężone z ośrodkami inteligencji. Są to zdolności językowe, logiczno-matematyczne, wizualno-przestrzenne, kinestetyczne, muzyczne, interpersonalne, intrapersonalne, przyrodnicze, egzystencjalne i duchowe. Jednak w szkole najbardziej pożądani są uczniowie o wysokim poziomie zdolności językowych i logiczno-matematycznych. To oni wygrywają konkursy i olimpiady przedmiotowe, bez problemów opanowują wiadomości programowe. Nie są cenione natomiast: inteligencja interpersonalna - niezbędna w pracy psychologa, czy pedagoga, inteligencja intrapersonalna - wykorzystywana przez pisarzy, doradców, filozofów, inteligencja wizualno-przestrzenna, którą posługują się architekci, malarze, nawigatorzy, przyrodnicy. Z badań wynika, że nauczyciele słabo orientują się w zdolnościach swoich wychowanków. Są zadowoleni z płynnego przyswajania szkolnych wiadomości przez uczniów, natomiast nie starają się (lub nie mają takich możliwości) rozwijać potencjalnych zdolności tkwiących w każdym uczniu.
Punkty konsultacyjne, których zadaniem jest czuwanie nad harmonijnością rozwoju emocjonalnego, społecznego i umysłowego dzieci zdolnych, znajdują się przy Poradniach Psychologiczno-Pedagogicznych.
Zasada II. INDYWIDUALIZACJA.
Dzieci zdolne szybko się nudzą przy wykonywaniu tych samych, rutynowych czynności, jakimi często jawią się szkolne zadania. Wspieranie rozwoju dziecka zdolnego, polega na poszerzaniu i wzbogacaniu programu szkolnego oraz indywidualizacji wymagań.
Celem indywidualizacji pracy ucznia jest rozwój talentu, poprzez wykorzystanie cech charakterystycznych danego ucznia oraz zwiększenie jego możliwości.
Sposoby indywidualizowania pracy z uczniem mają za zadanie stawianie mu bogatszych celów kształcenia. Powinny one określać zmiany, jakie winny zajść w wiadomościach, umiejętnościach i wartościach ucznia:
A) materiał, który poznaje uczeń można wzbogacać o nowe elementy, tak, by stawiał on opór intelektualny, lecz możliwy do pokonania przez ucznia i by pokonanie tego oporu sprawiło uczniowi satysfakcję,
B) stosować indywidualny program nauczania w zakresie jednego przedmiotu lub kilku przedmiotów pokrewnych,
C) umieścić ucznia w klasie programowo wyższej,
D) umożliwiać udział w olimpiadach, konkursach, turniejach i kołach zainteresowań,
E) przydzielać uczniowi rolę asystenta nauczyciela w czasie lekcji,
F) wykonywać pomoce dydaktyczne,
G) umożliwiać nawiązanie kontaktu z instytucjami kulturalno-oświatowymi lub szkołami wyższymi.
Kiedy mowa o indywidualnym traktowaniu dzieci zdolnych, nie można pominąć dostosowania metod nauczania do danego stylu uczenia się. Podczas większości zajęć szkolnych zaangażowany jest zmysł wzroku lub słuchu. W trudnej sytuacji są dzieci, które uczą się dotykowo ( operowanie pomocami naukowymi, pisanie, rysowanie)lub kinestetycznie (poprzez doświadczenia odnoszące się do życia). Osoby te muszą się poruszać, dotykać, działać. Znudzone stosowanymi metodami nauczania przestają się angażować w szkolną edukację.
Zasada III. WALKA Z NUDĄ.
Nauka, która jest organizowana w sposób sztywny, bez elementów żartu, zabawy, radości, pomysłowości, żywiołowości nie jest nauką przyjazną dla żadnego ucznia, ale zwłaszcza dla ucznia zdolnego. Monotonia schematycznie prowadzonych lekcji tłumi zapał, zniechęca do myślenia i samodzielnego działania.
Zasada IV. WYCHOWANIE DO SUKCESU.
Podstawą sukcesu jest wiara we własne możliwości i, co za tym idzie, pozytywny obraz własnej osoby. Działanie pedagogiczne, by spełniało zasadę IV, winno być nastawione na ukształtowanie w uczniach wiary w siebie, samoakceptacji, umiejętności pokonywania trudności i przeżywania porażki oraz rozpoznawania swoich mocnych i słabych stron. Pedagodzy zbyt rzadko chwalą dzieci zdolne, a za często krytykują za zbyt małe, ich zdaniem, osiągnięcia, wierząc, że krytyka lepiej mobilizuje do działania. Tymczasem przekonania takie są błędne. Zadaniem szkoły jest budowanie poczucia własnej wartości dziecka, poprzez zauważanie jego dokonań i wspólne przeżywanie sukcesów. Najnowocześniejsze metody nauczania i najbardziej wymyślne formy organizacyjne zajęć szkolnych nie pomogą, jeśli zdolne dziecko nie wierzy we własne możliwości.
Zasada V. WALKA ZE STEREOTYPAMI.
Dzieci są najczęściej utalentowane w określonych dziedzinach i nie należy oczekiwać, że będą świetne we wszystkich szkolnych przedmiotach. Często mogą potrzebować pomocy z przedmiotu, z którym sobie nie radzą. Nie wolno wymagać od dziecka zdolnego celujących ocen z wszystkich przedmiotów. Dziecko takie ma również prawo do pomyłek i nie można od niego oczekiwać, że w każdej sytuacji sobie poradzi.
Dziecko zdolne często bywa traktowane instrumentalnie - nauczyciel nie zważając na harmonijność jego rozwoju umysłowego, emocjonalnego, i społecznego chce mu przekazać jak najwięcej informacji. Działanie takie jest nastawione wyłącznie na zwiększenie szans ucznia w olimpiadzie lub w konkursie.
Zasada VI. BUDOWA PRAWIDŁOWYCH RELACJI Z UCZNIAMI
Atmosfera wychowawcza, panująca podczas lekcji ma wielkie znaczenie dla samopoczucia uczniów dolnych w szkole. Najefektywniej uczymy się w atmosferze akceptacji, serdeczności, zachęty i wsparcia. Dziecko zdolne oczekuje życzliwości i zachęty ze strony nauczyciela, a nauczyciel ma obowiązek stawiać mu znaczne, mądre, wymagania i konsekwentnie dążyć do ich realizacji.
Bardzo ważnym elementem prawidłowych relacji nauczyciel - uczeń powinno być przekonanie dziecka zdolnego, że do nauczyciela można mieć zaufanie, że zależy mu na sukcesach jego wychowanków, że będzie ich zawsze wspierał w rozwoju.
Zdarza się, że nauczycielowi jest niełatwo spełnić te wymagania. Uczeń zdolny może zagrozić autorytetowi nauczyciela względem klasy. Czasami już w gimnazjum wykazuje, w niektórych dziedzinach, większy poziom wiedzy, niż nauczyciel, co może prowadzić do lęku nauczyciela, o utratę pozycji i represji wobec ucznia.
Dziecko zdolne, które nie może liczyć na wsparcie domu rodzinnego znajduje się w bardzo trudnej sytuacji. Instytucja powołana w celu kształcenia, t.j. szkoła, również takiego wsparcia nie udziela. Wciąż bowiem znacznie więcej uwagi poświęca się pracy z dzieckiem trudnym, sprawiającym kłopoty wychowawcze, niż rozpoznawaniu i rozwijaniu zdolności. Sytuacja taka dotyczy zarówno programów studiów wyższych, jak i literatury pedagogicznej, a także programów nauczania szkolnego.
Tymczasem właściwa opieka nad dzieckiem zdolnym jest podstawą rozwoju społeczeństwa, który odbywa się wówczas, gdy członkowie tego społeczeństwa są zdolni tworzyć nowe idee, pomysły i dzieła.