Koniugacja psł a polska, SCS starocerkiewnosłowiański


KONIUGACJA

  1. Wstęp do fleksji czasownika

Podstawą koniugacji polskiej - kon. psł.

Kategorie czasownika w psł.

W języku psł. czasownik miał:

Czasowniki psł. wyrażały też aspekt - niedokonany lub dokonany.

Fleksja werbalna - głównie tendencja do uproszczeń, która przejawiła się w:

    1. scaleniu się dwóch psł. typów koniugacyjnych (i częściowo trzeciego) w jedną koniugację stp.;

    2. powstaniu polskiej koniugacji -am, -asz, -em, -esz (z dwóch typów psł.);

    3. zaniku czasów przeszłych prostych (dawny czas złożony ewoluował, dając dzisiejszy czas przeszły);

    4. uproszczeniach w obrębie imiesłowów i zaniku niektórych imiesłowów;

    5. zaniku liczby podwójnej.

Ukształtowanie się polskiej koniugacji - okres stp., na przełomie XV / XVI w. już ukształtowany polski system koniugacyjny.

Okres śrpol. i nwpol. - zmiany znaczące, ale nie podstawowe, m.in.: zmiany przynależności koniugacyjnej niektórych czasowników, zmiany postaci morfologicznych tematów czasownikowych, procesy rozwojowe dotyczące kategorii (tu zwłaszcza wpływ kategorii męskoosobowości) i form fleksyjnych.

  1. PODSTAWA PRASŁOWIAŃSKA

Każdy psł. czasownik miał dwa tematy (oparcie koniugacji na 2 tematach - już w epoce bałto-słowiańskiej):

  1. temat I (temat czasu ter.) - podstawą czasu ter., trybu rozk., 2 im. czasu ter.; ustalany na podstawie 2 os. lp. cz. ter., por. *nese-šь, *xvali-šь, *piše-šь, *bere-šь, *peče-šь; *može-šь, *bije-šь, *dvigne-šь;

  2. temat II (temat bezokolicznika, inaczej: czasu przesz.) - podstawą form czasu przesz., tr. warunkowego, 3 im.czasu przesz., ustalany na podstawie formy bezok. przez odcięcie sufiksu -ti, por. *nes-ti, *xvali-ti, *pisa-ti, *bьra-ti, *pek-ti, *mog-ti, *bi-ti, *dvignǫ-ti.

Tematy I i II mogły być różne (*nese-, ale: *nes-; lub tożsame: *xvali-). Oboczności tematyczne - wynik procesów fonetycznych, np. I palatalizacji, por. *peče-, *može-, ale: *pek-, *mog-; jotacyzacji, np. *piše-, ale: *pisa-.

Podział na koniugacje w języku psł.

Pierwotna budowa trójdzielna: rdzeń (morfem rdzenny, leksykalny) + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) + końcówka fleksyjna > następnie budowa dwudzielna: morfem leksykalny + końcówka fleksyjna

Rdzeń + przyrostek tematotwórczy (tematyczny) = temat (temat I - temat czasu ter., temat II - temat bezokolicznika)

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
por. *nes-e-šь

rdzeń morfem końcówka

0x08 graphic
0x08 graphic
tematyczny fleksyjna

temat I

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
*xval-i-šь

rdzeń morfem końcówka

0x08 graphic
0x08 graphic
tematyczny fleksyjna

temat I

0x08 graphic
*nes-ti

0x08 graphic

temat II = rdzeń końcówka bezokolicznika

*bьr-a-ti

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic

0x08 graphic
0x08 graphic
rdzeń morfem tem. końcówka bezokolicznika

temat II

Ważny - przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Przyrostek tematyczny w formach czasu ter. był zróżnicowany, w 2 wariantach (formach obocznych), np. -e-/-o-; -ne-/-no.

Wariant -e- widać m.in. w 2 os. lp. czasu ter.: *nes-e-šь (dobrze widoczny); wariant -o- słabo widoczny, zatarły go procesy fonetyczne, por. np. w 1 os. lp. czasu ter.: *nes-ǫ < *nes-o-m (czyli wczesnopsł. *-om > *ǫ zgodnie z prawem sylaby otwartej).

Różne podziały na koniugacje psł.

Dwie najszerzej znane klasyfikacje:

    1. Augusta Leskiena (stosowana często w opisie scs., także w opisie historii różnych języków słowiańskich) - 5 podstawowych koniugacji (w ich obrębie nieliczne klasy koniugacyjne)

    2. Tadeusza Lehra-Spławińskiego (trzy podstawowe koniugacje, bardzo wiele klas koniugacyjnych w ich obrębie).

Tzw. podział Leskienowski (slawisty Augusta Leskiena)

Zasada podziału na 5 koniugacji - temat I (czasu ter.), precyzyjniej zakończenie tematu I, czyli przyrostek tematotwórczy (tematyczny)

Kryterium podziału na klasy w obrębie koniugacji - temat II (bezokolicznika).

Ważny jest podział na 5 podstawowych koniugacji, natomiast niekonieczne jest opanowanie wiadomości na temat zróżnicowania w obrębie tych 5 koniugacji (podział na klasy został pokazany tu po to, żeby wyraźnie pokazać temat I i II i różnice między nimi).

I KONIUGACJA

Temat I z morfemem -e- / -o-

0x08 graphic
*nesǫ, *nesešь 1. klasa: temat II = rdzeń: *nes-ti

0x08 graphic

*berǫ, *berešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -a-: *bьr-a-ti

0x08 graphic

II KONIUGACJA

Temat I z morfemem -ne- / -no-

0x08 graphic

*dvignǫ, *dvignešь klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -nǫ-: *dvignǫti

0x08 graphic

III KONIUGACJA

Temat I z morfemem -je- / -jo-

0x08 graphic
*meljǫ, *melješь 1. klasa: temat II = rdzeń: *mleti (<*melti - metateza)

0x08 graphic

*pišǫ, *pišešь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -a-: *pis-a-ti

0x08 graphic

Uwaga!

W j. pol.: *sj > sz (stąd: psł. * pišǫ > pol. piszę); *lj > l (stąd: psł. *meljǫ > pol. mielę).

IV KONIUGACJA

Temat I z morfemem -i-

0x08 graphic
*xvaljǫ, *xvališь 1. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -i-: *xval-i-ti

0x08 graphic

*sedjǫ, *sědišь 2. klasa: temat II z przyrostkiem tematycznym -ě-: *sěd-ě-ti

0x08 graphic

Uwaga!

W j. pol.: *dj > dz (stąd: psł. *sedjǫ > pol. siedzę); *lj > l (stąd: psł. *xvaljǫ > pol. chwalę).

V KONIUGACJA

tzw. atematyczna, tzn. bez charakterystycznego przyrostkiem tematycznego (tematotwórczego)

Temat I = rdzeń

Należały do niej tylko 4 czasowniki:

0x08 graphic
Formy 1 i 2 os. lp. cz. ter. Bezokoliczniki

0x08 graphic
*jesmь, *jesi (<*jes-si) *byti

*jamь, *jasi (<*jěd-si) 0x08 graphic
*jasti

*damь, *dasi (< *dad-si) 0x08 graphic
*dati

*věmь, *věsi (< **věd-si) 0x08 graphic
*věděti

Uwagi praktyczne!

Rozróżnianie I i III koniugacji może okazać się trudne w wyniku procesów fonetycznych, które zaszły w formach obu koniugacji. Na skutek palatalizacji I i jotacyzacji często formy 2 os. lp. czasu ter. obu kon. mają podobną postać, por.

I kon. *pekǫ, *peč-e-šь (palatalizacja I k > č);

III kon. *pišǫ, *piš-e-šь (jotacyzacja sj > š).

Rozpoznajemy wówczas koniugację po formie 1 os. lp. czasu ter.; jeśli przed wygłosowym -ǫ występuje spółgł. twarda (np. k), to jest to czasownik kon. I, jeśli natomiast spółgł. miękka (dziś miękka lub stwardniała) to jest to czas. kon. III (miękka spółgł. powstała w wyniku jotacyzacji, por. *piš-e-šь < *pis-je-šь).

Współcześnie także zachowany podział na dwa tematy, por.

piszę, piszesz, ale: pisał, pisać

każę, każesz, ale: kazał, kazać (psł. *kazjǫ, *kazješь , *kazati)

płaczę, płaczesz, ale: płakać (psł. *plakjǫ, *plakješь, *plakati)

  1. ZMIANY NA GRUNCIE POLSKIM. KONIUGACJE POLSKIE

Kryterium podziału na koniugacje - na ogół końcówka 1 i 2 os. lp. czasu ter.

  1. -ę, -esz niosę, niesiesz, piszę, piszesz, dźwignę, dźwigniesz, grzeję, grzejesz

  2. -ę, -isz chwalę, chwalisz, siedzę, siedzisz

  3. -(a/e)m, -(a/e)sz czytam, czytasz, gram, grasz; umiem, umiesz

Współcześnie różne podziały na typy koniugacyjne (zob. np. J. Tokarski)

Koniugacja I - psł. czas. kon. -e-/-o-; -ne-/no-; część czasowników dawnej kon. -je-/-jo-

Koniugacja II - psł. czas. kon. -i-

Koniugacja III - psł. czas. kon. V atematycznej, część czasowników dawnej kon. -je-/-jo-

Powstanie polskiej koniugacji -am, -asz, -em, -esz (typ znam, znasz, umiem, umiesz) - przyczyny:

  1. Kontrakcja w stp.

psł. *znajǫ > stp. znaję > znā (długa sam. jako wynik kontrakcji)> śrpol. znåm (sam. ścieśniona å powstała po zaniku iloczasu z długiego ā > nwpol. znam

psł. *znaješь > stp. znajesz > znāsz > śrpol. znåsz > nwpol. znasz

psł. *umejǫ > stp. umieję > umiē > śrpol. umiėm > nwpol. umiem

psł. *umeješь > stp. umiejesz > umiē > śrpol. umiėsz > nwpol. umiesz

Brak kontrakcji tylko w 3 os. lmn. czasu ter., por. znają, umieją (z jotą), choć też szerzą się formy ściągnięte, uznawane za błędne, np. umią, rozumią.

W wielu gwarach (głównie Polski północnej, wlkp., płn.maz.) do dziś formy nieściągnięte, np. bojał się, stojał, graje, znaje.

  1. Analogia do form czasowników kon. V atematycznej (znam na wzór dam);

  2. Potrzeba odpodobnienia form 1 i 3 os. lp. (po kontrakcji znā to formy 1 i 3 os. - tożsame).

Chronologia procesu - XIV-XV w.

Formy nieściągnięte czasowników liczne jeszcze w zabytkach stp., por.

podnaszaję, śćwirdzaję, przyznawaję się, wylewaję, powiedaję, przysięgajęć wam przeze cesarskie zdrowie itp.

Obok nich już w najstarszych zabytkach formy nowe, por.

powiadam, polecam, wysłuszam, pożegnam.



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
co vieme2, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
AAKoniugacja psł a polska
Polski system polityczny, Polska we wladzy SlD i PSL, Polska we władzy SD i PSL
Alfabet łaciński i cyrylicki w językach słowiańskich, SCS starocerkiewnosłowiański
gramatika, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
slovencina ZS, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
PRACOVNÝ LIST 5, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
vety slabiky, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
Afera Kozienicka PSL, Polska dla Polaków, Afery
Pracovný list pre 7, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
ZSSP SJ1.st.stand ex, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
Urč v, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
Jest nowy biznes dla kolegów Skarbu Państwa z PO i PSL, Polska dla Polaków, Co by tu jeszcze spieprz
Afera Gruntowa PSL, Polska dla Polaków, Afery
Afera Mięsna PSL, Polska dla Polaków, Afery
Pracovný lis1, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
pracovný lis2, SCS starocerkiewnosłowiański, gramatyka(1)
Afera Taśmowa w PSL, Polska dla Polaków, Afery

więcej podobnych podstron