Zasada swobody umów i jej ograniczenia

Zasada swobody umów polega na tym, że podmioty prawa cywilnego mają pełną swobodę do tego:

- czy zawrzeć określoną umowę i zawiązać między sobą stosunek obligacyjny,

- z kim taką umowę zawrzeć (niekiedy wybór kontrahenta jest na tyle problematyczny, że faktyczny monopol ekonomiczny na konkretnym rynku wyłącza swobodę wyboru kontrahenta).

- jaką nadać umowie treść oraz formę.

Zasada ta pozwala stronom na kształtowanie własnej sytuacji obligacyjnej w taki sposób, w jaki najbardziej odpowiada ich interesom.

Ustawodawca w części szczegółowej prawa zobowiązań normuje jednak w sposób szczegółowy pewne typowe, najczęściej występujące w praktyce rodzaje umów tzw. umowy nazwane (najem, dzierżawa, sprzedaż) obok takich umów strony mogą zawierać ( w granicach 353¹ i art. 58 k.c.) również inne umowy - umowy nienazwane.

Obecnie zasada swobody umów jest wyrażona w art. 353¹ k.c. , który stanowi, że podmioty prawa cywilnego, zawierające umowę, mogą ułożyć stosunek prawny według własnego uznania, byle by jego treść lub cel nie sprzeciwiały się:

1. właściwości ( naturze) stosunku prawnego

2. przepisom ustawy o charakterze iuris cogentis

3. zasadom współżycia społecznego.

Ad. 1 Do ograniczeń zasady swobody umów należy zaliczyć obowiązek respektowania przez strony natury (właściwości) konkretnego stosunku prawnego. Wyróżnia się dwa pojęcia natury stosunku prawnego:

Pojęcie natury stosunku prawnego sensu largo - oznacza nakaz respektowania podstawowych cech stosunku obligacyjnego, które stanowią konstytutywne elementy każdego stosunku umownego np. kształtowanie przez obie strony na zasadzie równorzędności. Takie ograniczenie zawiera między innymi uchwała siedmiu sędziów Sądu najwyższego z 22 maja 1991 roku, w której stwierdzono, że ze sprzeczne z naturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku tylko jednej strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków np przyznanie jednej ze stron wyłącznego prawa do dowolnej zmiany oprocentowania wierzytelności czy zmiany zakresu odpowiedzialności dłużnika.

Pojęcie natury stosunku prawnego sensu stricto - sprowadza się do zakazu zniekształcenia umowy typowej ( nazwanej), tak aby wyłączyć jej istotę, przy czym z intencji stron nie można wyprowadzić wniosku, że chciały one zawrzeć umowę innego rodzaju czy też umowę mieszaną. Przykładowo nie można wyłączyć z umowy sprzedaży obowiązku zapłaty ceny, gdyż w takiej sytuacji będziemy mieli do czynienia z umową darowizny. Wydaje się, że natura stosunków umownych - nazwanych - wyznaczona jest co najmniej przez esentialia negotii.

Ad. 2 ograniczenia swobody umów związane z zakazem naruszania przepisów ustawy należy ograniczyć wyłącznie do przepisów bezwzględnie obowiązujących (ius cogens). Umowy nie mogą naruszać przepisów bezwzględnie obowiązujących wynikających z całego systemu prawa (cywilnego, administracyjnego, karnego). Ograniczenie to nie dotyczy przepisów względnie obowiązujących, które wchodzą w rachubę jeżeli strony danej kwestii nie uregulują inaczej

Ad. 3 ograniczenie zasady swobody umów wynikające z zakazu naruszania zasad współżycia społecznego należy interpretować jako zakaz naruszania niepisanych norm prawa uzupełniających pozytywny porządek prawny. Należy je utożsamiać z dobrymi obyczajami, czy też zasadami dobrej wiary.

Do szczególnych instytucji ograniczających swobodę umów należy między innymi instytucja wyzysku (art. 388 k.c.), jak też przepisy o niemożliwości świadczenia (art. 387 k.c.).

Wyzysk - do wyzysku dochodzi gdy strony w umowie zastrzegają wzajemne świadczenia, które są niewspółmierne. Taka sytuacja powoduje wadliwość umowy, w przypadku spełnienia dwóch przesłanek

- obiektywnej - gdy jedna strona w zamian za swoje świadczenie przyjmuje lub zastrzega dla siebie albo dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość majątkowa jest rażąco wysoka w stosunku do wartości świadczenia wzajemnego

- subiektywna - polegająca na tym, że zastrzeżenie lub przyjęcie świadczenia rażąco wysokiego następuje poprzez wykorzystanie przymusowego położenia niedołęstwa lub niedoświadczenia innej osoby. Pokrzywdzony wyzyskiem może - według swojego wyboru żądać zmniejszenia swego świadczenia albo zwiększenia świadczenia wzajemnego, bądź w ostateczności przysługuje mu nawet uprawnienie do unieważnienia umowy.

Niemożliwość świadczenia przewidziana w art. 387 k.c. , który stanowi, że umowa o świadczenie niemożliwe jest nieważna (inpossibilium nulla obligatio est). Niemożliwość świadczenia musi mieć charakter obiektywny ( czyli występuje w stosunku do każdego podmiotu prawa ). Nie ma jednak znaczenia, czy niemożliwość ma charakter faktyczny, czy prawny. W przypadku umowy o świadczenie niemożliwe jest ona nieważna, jednak, gdy o niemożliwości świadczenia jedna ze stron wiedziała i nie poinformowała drugiej strony, która o niemożliwości nie wiedziała, to ta druga strona ma obowiązek naprawienia szkody w ramach ujemnego interesu umowy (art. 387 § 2 k.c.).

Niezależnie od powyższych ograniczeń ustawowych w obrocie cywilnoprawnym zaczęły pojawiać się stopniowo sytuacje, które faktycznie i prawnie ograniczają zasadę swobody umów, do których należy zaliczyć: stosowanie wzorców, umów, regulaminów umownych ( znajdują zastosowanie głównie przy zawieraniu umów masowych, służą szybkości i jednolitości obrotu, nie licząc się przy tym zbytnio z indywidualnymi potrzebami odbiorców towarów i usług), zawierania umów w sposób adhezyjny (przez przystąpienie).

Kształtowanie treści umowy.

Na treść umowy składają się prawa i odpowiadające im obowiązki obu stron kontraktu. Należy podkreślić, że umowy stwarzają więzi prawne między stronami o charakterze względnym (inter partes). Wszystkie prawa i obowiązki realizują się na linii wierzyciel - dłużnik, co do zasady nie mogą być one kierowane do osób trzecich.

Elementy treści czynności prawnej - omówione przy czynnościach prawnych.

Art. 58 k.c. statuuje zakaz dokonywania czynności prawnych sprzecznych z ustawą ( contra legem), zasadami współżycia społecznego oraz mających na celu obejście ustawy (in freudem legis). W związku z powyższym należy pamiętać, iż czynność prawna sprzeczna z ustawą lub mająca na celu obejście ustawy jest w zasadzie nieważna, chyba że właściwy przepis przewiduje inny skutek, a w szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Gdy natomiast nieważnością jest dotknięta tylko część czynności prawnej, to czynność pozostaje w mocy co do pozostałych części, chyba że z okoliczności wynika, iż bez postanowień dotkniętych nieważnością czynność prawna nie zostałaby dokonana.

Każdy kontrakt ma określona strukturę, na którą składa się dokładne określenie stron kontraktu, treść, czyli prawa i obowiązki stron, przedmiot świadczenia. Umowa może także zawierać dodatkowe klauzule.

Każdy kontrakt ma określona strukturę, na którą składa się dokładne określenie stron kontraktu, treść czyli prawa i obowiązki stron, przedmiot świadczenia. Umowa może także zawierać klauzule, które maja charakter dodatkowy w stosunku do głównych świadczeń stron (np klauzula waloryzacyjna).

Poszczególne uprawnienia z umowy można podzielić na:

- uprawnienia zasadnicze (główne) - zmierzają bezpośrednio do zaspokojenia interesu wierzyciela poprzez uzyskanie świadczenia głównego ( np zapłatę wynagrodzenia) lub odszkodowania w miejsce świadczenia głównego.

- uboczne - pełnia rolę służebną wobec uprawnień głównych, będąc ich pochodną pozwalają na przygotowanie spełnienia świadczenia głównego ( prawo żądania odsetek od świadczenia pieniężnego).

Wierzyciel powinien otrzymać swoje świadczenie na drodze dobrowolnej. Rolą państwa jest zapewnienie wierzycielowi ochrony prawnej i uzyskania zaspokojenia, jeżeli dłużnik dobrowolnie nie spełni świadczenia wynikającego z kontraktu.

Zastosowanie przymusu państwowego powinno doprowadzić do uzyskania przez wierzyciela świadczenia w naturze. Jeżeli środki egzekucyjne okażą się nieskuteczne, wierzyciel może realizować swoje uprawnienie bądź w drodze tak zwanego wykonania zastępczego ( do czego musi go upoważniać ustawa), bądź też ma on możność dochodzenia rekompensaty pieniężnej (odszkodowanie ) w miejsce świadczenia in natura.

Podkreślić należy, że niektóre zobowiązania są pozbawione sankcji przymusowej realizacji. Są to tak zwane zobowiązania niezupełne (naturalne). Przykładem takich zobowiązań są roszczenia z gry i zakładów (por. art. 413 k.c.) oraz roszczenia przedawnione. Jeżeli jednak dłużnik wykona dobrowolnie zobowiązanie niezupełne, to nie może żądać zwrotu spełnionego świadczenia.

Wewnętrzne zabezpieczenia kontraktów

W treści kontraktów można zawierać dodatkowe klauzule umowne, które z reguły wzmacniają pozycję wierzyciela - jednej ze stron lub obu stron kontraktu. Ich rolą jest także dodatkowe zabezpieczenie interesu jednej ze stron poprzez możliwość odstąpienia od umowy jednostronnym działaniem. Klauzule te mogą wzmacniać lub osłabiać więź kontraktową . Tradycyjnie zalicza się do nich:

- zadatek

- umowne prawo odstąpienia

- odstępne

- karę umowną.

Stanowią one integralną część umowy, (dlatego należy odróżniać je od tzw. zewnętrznych zabezpieczeń kontraktorów), które zabezpieczają interes wierzyciela poprzez kreowanie dodatkowej czynności prawnej o charakterze zabezpieczającym (poręczenie, hipoteka).

Zadatek ( sensu largo) oznacza sumę pieniężną lub rzecz, którą jedna ze stron daje drugiej przy zawarciu umowy. Skutki zadatku wyznaczają postanowienia umowy lub zwyczaj. Jeżeli na ich podstawie nie da się ustalić następstw prawnych zadatku to znajduje zastosowanie atr. 394 k.c., zgodnie z którym zadatek jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym o charakterze realnym, spełniającym funkcję surogatu odszkodowania na wypadek, gdy umowa zawarta między stronami nie została wykonana. Rola zadatku polega więc na wzmocnieniu stanowiska strony, która dąży do wykonania umowy. W razie niewykonania umowy przez drugą stronę może ona bowiem według swojego wyboru albo dochodzić wykonania umowy, albo bez wyznaczenia dodatkowego terminu od umowy odstąpić i pobrany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dała, może domagać się jego zwrotu w podwójnej wysokości.

W wypadku niewykonania umowy zadatek dany w rzeczach, które są przedmiotem świadczenia, zostaje zaliczony na poczet należności. Zadatek dany w rzeczach innego rodzaju musi być zwrócony w naturze stronie, która go dała.

Umowne prawo odstąpienia

Umowne prawo odstąpienia polega na tym, że strony okresowej umowy zastrzegają dla jednej lub obu stron możliwość odstąpienia od umowy (art. 395 § 2 k.c.).

Przesłanką skuteczności takiego zastrzeżenia jest podanie terminu w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Zastrzeżenie prawa odstąpienia jest osłabieniem zawartej umowy.

Wykonanie prawa odstąpienia następuje przez jednostronne oświadczenie złożone drugiej stronie. Musi ono być bezwarunkowe i raz dokonane nie może ulec odwołaniu bez zgody drugiej strony. Wykonanie prawa odstąpienie powoduje, że umowę uważa się za niezawartą - działa więc ono z mocą wsteczną ex tunc.

Zgodnie z art. 395 § 2 k.c., to co strony już świadczyły przez wykonaniem prawa odstąpienia, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Szczególnym rodzajem umownego prawa odstąpienia jest. tzw. lex commissoria. Klauzula ta polega na zastrzeżeniu, że strona może odstąpić od umowy, jeżeli druga strona nie spełni świadczenia lub je spełni nienależycie.

Odstępne

Odstępne stanowi również pewną odmianę umownego prawa odstąpienia. Zastrzeżenie to pozwala jednej lub obu stronom na odstąpienie od umowy za zapłatą oznaczonej sumy pieniężnej. Według art. 396 k.c. wykonanie prawa odstąpienia od umowy przy zastrzeżeniu odstępnego jest skuteczne tylko wtedy, gdy zapłata umówionej sumy pieniężnej następuje równocześnie ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu. Odstępne tym różni się od zadatku, że jest wręczane nie w celu wzmocnienia zawieranej umowy ( przy jej zawarciu), ale przy odstąpieniu od niej.

Kara umowna (odszkodowanie umowne)

Polega na tym, że strony w umowie zastrzegają, że jedna zapłaci drugiej określoną kwotę pieniężną w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego (art. 483 § 1 k.c.). Ważnym jest, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Funkcja kary umownej jest to, iż ma ona zastąpić odszkodowanie przysługujące stronie na zasadach ogólnych, chyba że strony umówiły się inaczej. W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania zastrzeżenie kary umownej ułatwia wierzycielowi realizację jego uprawnienia. Nie musi on bowiem wykazywać ani tego, że szkoda została wyrządzona, ani tez jej wysokości.

Obniżenie wysokości raz zastrzeżonej kary jest w zasadzie niedopuszczalne. K.c. zezwala na nie tylko w dwóch przypadkach:

- gdy zobowiązanie zostało w znacznej części wykonane

- gdy kara jest rażąco wygórowania

Według art. 484 § 1 zd. 2 k.c. wierzyciel nie może też w braku odmiennej umowy dochodzić odszkodowania w tej części, która wykracza ponad wysokość zastrzeżonej kary.

Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej

Zastrzeżenie, że własność rzeczy przejdzie na kupującego dopiero po zapłaceniu ceny rzeczy sprzedanej, występuje najczęściej w sytuacji, gdy sprzedaż połączona jest z elementem kredytowym tzn, gdy zapłata całości lub chociażby części ceny ma nastąpić w przyszłości. Zastrzeżenie takie stanowi dodatkowe zabezpieczenie dla sprzedającego, które uniemożliwia kupującemu swobodne rozporządzenie rzeczą przed zapłatą całej ceny, w szczególności zbycie jej osobom trzecim. Przedmiotem zastrzeżenia własności może być jedynie rzecz ruchoma.

Zachowanie odpowiedniej formy dla zastrzeżenia własności jest uzasadnione ochroną bezpieczeństwa obrotu minimalizacja negatywnych konsekwencji związanych z rozbieżnością między tytułem prawnym do rzeczy, a stanem posiadania. Zgodnie z art. 590 k.c., jeżeli rzecz zostaje kupującemu wydana, zastrzeżenie własności powinno być stwierdzone pismem - forma pisemna zastrzeżona dla celów dowodowych.

7

---