AKADEMIA PODLASKA
W SIEDLCACH
WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA
INSTYTUT ADMINISTRACJI, SAMORZĄDU I PRAWA
DR RYSZARD WOJCIECHOWSKI
„ZASADY PRAWA ZOBOWIĄZAŃ”
KONSPEKT WYKŁADU W RAMACH PRZEDMIOTU PRAWO KONTRAKTOWE Z UMOWAMI W ADMINISTRACJI
Siedlce 2008
WSTĘP
Prawo zobowiązań, inaczej mówiąc zobowiązania, to najbardziej rozbudowany dział prawa cywilnego. Przekonamy się o tym biorąc do ręki kodeks cywilny. Wystarczy porównać liczbę artykułów kodeksu cywilnego regulujących ten dział prawa cywilnego z liczbą przepisów regulujących pozostałe działy prawa cywilnego.
Niniejsza praca ma na celu przybliżenie pojęcia zobowiązania, prawa zobowiązań, a w szczególności zasad prawa zobowiązań. Zasady prawa zobowiązań są niejako rozwinięciem ogólnych zasad prawa cywilnego, do których zaliczamy:
Swobodę umów;
Jednakową ochronę każdej własności;
Wykonywanie praw podmiotowych;
Ochronę dobrej wiary;
Odpowiedzialność za szkodę;
Odpowiedzialność za długi;
Ochronę dóbr osobistych;
Zasadę jedności prawa cywilnego.
Najbardziej dostrzegalną zasadą prawa zobowiązań jest zasada autonomiczności podmiotów biorących udział w stosunku zobowiązaniowym. Ogólnie zaś rzecz biorąc zasady prawa zobowiązań mają na celu ochronę interesów „słabszych” uczestników życia społeczno-gospodarczego.
Do napisania niniejszej pracy posłużyła głównie literatura z zakresu prawa cywilnego.
ROZDZIAŁ I PRAWO ZOBOWIĄZAŃ
ZOBOWIĄZANIE
Zobowiązanie (łac. obligatio) - rodzaj stosunku cywilnoprawnego, węzeł prawny ( łac. vinculum iuris )łączący dłużnika z wierzycielem, który polega na tym, że "wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia, a dłużnik powinien świadczenie spełnić" (art. 353 § 1 kodeksu cywilnego). Prawo zobowiązań reguluje społeczne formy wymiany dóbr i usług o wartości majątkowej. Zobowiązania to księga trzecia Kodeksu Cywilnego.
Zobowiązanie zatem to stosunek prawny, w którym jedna strona, zwana wierzycielem, może żądać od drugiej strony, zwanej dłużnikiem, określonego zachowania, a ta przez swoje zachowanie czyni zadość interesowi wierzyciela. Można to tłumaczyć w ten sposób, że dłużnik poprzez spełnienie powinności wobec wierzyciela, uwalnia się od ciążącego na nim obowiązku, a jednocześnie doprowadza do zaspokojenia interesu wierzyciela. Z powyższej tezy można wyodrębnić dwa pojęcia, a mianowicie pojęcie wierzytelności i pojęcie długu. Wierzytelność to uprawnienie wierzyciela do domagania się ustalonego świadczenia przez dłużnika, dług zaś to obciążająca dłużnika powinność zachowania. Wydawać się może, że w stosunku zobowiązaniowym występują dwie strony, z których jedna jest zobowiązana, a druga uprawniona. Taki stosunek zobowiązaniowy występuje rzadko, z reguły bowiem w stosunku zobowiązaniowym występują strony, które w stosunku do siebie są równocześnie i wierzycielem, i dłużnikiem. Zdarza się również taka sytuacja, że zarówno po stronie wierzycielskiej stosunku zobowiązaniowego, jak i po stronie dłużniczej może występować kilka podmiotów.
W stosunku zobowiązaniowym można wyróżnić trzy elementy, do których należą:
Podmioty stosunku zobowiązaniowego;
Przedmiot stosunku zobowiązaniowego;
Treść stosunku zobowiązaniowego.
Podmiotami stosunku zobowiązaniowego są wierzyciel i dłużnik. Wierzyciel jest podmiotem uprawnionym, a dłużnik podmiotem zobowiązanym. Z punktu widzenia wierzyciela zobowiązanie nosi nazwę wierzytelności, a z punktu widzenia dłużnika jest określane mianem długu.
Przedmiotem zobowiązania jest konkretne zachowanie się dłużnika, do którego jest on zobowiązany na mocy stosunku zobowiązaniowego; takie zachowanie się dłużnika nosi nazwę świadczenia.
Na treść zobowiązania składają się określone uprawnienia wierzyciela i odpowiadające tym uprawnieniom obowiązki dłużnika.
Zobowiązania można dzielić ze względu na:
a) rodzaj procesu, w którym powstają, np. zobowiązania z tytułu dostaw robót i usług, wynagrodzeń;
b) sposób zapłaty, np. zobowiązania pieniężne, towarowe;
c) osobę wierzyciela, np. zobowiązania podatkowe, bankowe;
d) termin płatności - zobowiązania krótkoterminowe, średnioterminowe, długoterminowe;
e) punktualność płacenia - zobowiązania prawidłowe, przeterminowane;
f) tryb zapłaty - zobowiązania inkasowe, wekslowe.
2) w porozumieniach (umowach) handlowych klauzule postanawiające, że w czasie, gdy porozumienie obowiązuje, żadne opłaty taryfowe, wyższe od ustalonych, nie będą nakładane.
POJĘCIE PRAWA ZOBOWIĄZAŃ
Prawo zobowiązań jest częścią prawa cywilnego, która obejmuje przepisy regulujące wymianę dóbr i usług o wartości majątkowej. Ten dział prawa daje podmiotom prawa cywilnego możliwość kształtowania, przez własne działanie, własnego miejsca w społeczeństwie. Nie bez powodów zobowiązania zaliczane są do najważniejszych części prawa cywilnego, a niektóre instytucje ogólne prawa cywilnego znajdują swój rodowód właśnie w prawie zobowiązań.
Na gruncie prawa cywilnego w dziedzinie zobowiązań splatają się ze sobą prawo cywilne i stosunki ekonomiczne. Istotnym aspektem prawa zobowiązań jest ochrona słabszych uczestników obrotu, którymi są m. in. konsumenci.
3. ŹRÓDŁA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ
Źródłami prawa zobowiązań są:
Przepisy kodeksu cywilnego, zamieszczone w księdze III k.c. w art. 353-921 k.c., składającej się z dwóch części - z części ogólnej i części szczegółowej, w których skład wchodzi 39 tytułów;
Przepisy innych ustaw, nie tylko z dziedziny prawa cywilnego, ale i z innych działów prawa, np. prawa administracyjnego, jak ustawy: prawo ochrony środowiska, prawo łowieckie itp.;
Umowy międzynarodowe po ich ratyfikacji i ich ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, ale tylko w takim zakresie, w jakim mogą one być bezpośrednio źródłem prawa zobowiązań.
ROZDZIAŁ II OGÓLNE ZASADY PRAWA CYWILNEGO
SWOBODA UMÓW
Strona swobodnie decyduje o tym, czy zawrzeć umowę, z kim ją zawrzeć, w jakiej formie oraz jaką nadać jej treść. Zasadę swobody umów wyraża art. 353 k.c., zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.
JEDNAKOWA OCHRONA KAŻDEJ WŁASNOŚCI
Każde prawo własności bez względu na jego podmiot (państwowy, komunalny czy prywatny), a także przedmiot (środki produkcji czy środki osobistego użytku) korzysta z jednakowej ochrony. Prawo polskie nie przewiduje obecnie tzw. gradacji ochrony własności, która polega na różnicowaniu ochrony własności w zależności od tego na przykład, komu prawo własności przysługiwało.
WYKONYWANIE PRAW PODMIOTOWYCH
Zasada ta wynika wprost z art. 5 k.c., zgodnie z którym nie można czynić ze swojego prawa użytku sprzecznego z zasadami współżycia społecznego oraz ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa. Takie zachowanie nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
OCHRONA DOBREJ WIARY
Nie została wprost wypowiedziana w jednej formule, lecz wynika z wielu przepisów dotyczących rozmaitych instytucji prawa cywilnego (np. art. 224-228 k.c. dotyczące tzw. roszczeń uzupełniających). Znajduje ona zastosowanie zwłaszcza w odniesieniu do podmiotu uzyskującego odpłatnie jakieś prawo podmiotowe.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ
Każdy, kto wyrządził drugiemu szkodę ze swej winy (a w przypadkach tzw. odpowiedzialności na zasadzie ryzyka i słuszności także bez winy), obowiązany jest do jej naprawienia. Celem tej zasady jest zrekompensowanie poszkodowanemu poniesionych strat wskutek działania innej osoby.
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI
Zasada ta oznacza, że każdy, kto zaciągnął zobowiązanie, odpowiada za jego realizację w zasadzie całym swoim majątkiem. W wypadku tzw. odpowiedzialności rzeczowej gwarancję zapłaty długu stanowi nie cały majątek dłużnika, lecz konkretna rzecz nieruchoma lub ruchomość.
OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH
Dobra osobiste, takie jak zdrowie, wolność, cześć, godność, nazwisko, pseudonim, tajemnica korespondencji, podlegają ochronie przewidzianej zarówno w przepisach k.c., jak i w innych aktach prawnych. Ochrona ta może mieć charakter niemajątkowy, jak i majątkowy.
ZASADA JEDNOŚCI PRAWA CYWILNEGO
Jej przejaw stanowi fakt, że do zakresu objętego unormowaniami prawa cywilnego należą także stosunki wynikające z profesjonalnej działalności gospodarczej. Osoby prowadzące taką działalność mogą korzystać, w ramach swojej działalności, z instytucji prawa cywilnego i posługiwać się przewidzianymi w tym prawie środkami ochronnymi zabezpieczającymi tę działalność.
ROZDZIAŁ III ZASADY PRAWA ZOBOWIĄZAŃ
1. ZASADA SWOBODY UMÓW
Autonomiczność podmiotów prawa cywilnego przejawia się zwłaszcza jako zasada swobody umów. Zasadę autonomii woli potwierdzają przepisy art. 56 i 353 k.c. W myśl tego ostatniego, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania.
Swoboda umów to określony przepisami prawa zakres działań, pozwalających na kształtowanie stosunków prawnych. Swoboda umów polega na swobodzie zawarcia lub niezawarcia umowy, możliwości swobodnego wyboru kontrahenta oraz na swobodnym ukształtowaniu przez strony treści umowy, a także w zasadzie na swobodzie wyboru formy umowy.
Powyżej wskazany zakres swobody odnosi się w całej rozciągłości do umów zobowiązaniowych. W szczególności strony nie są związane przewidzianymi w k.c. typami umów i mogą nawiązywać stosunki zobowiązaniowe na mocy nowo kreowanych tzw. umów nienazwanych. Przepis art. 353 k.c. przyznaje podmiotom prawa cywilnego generalną kompetencję swobodnego kształtowania stosunków obligacyjnych w drodze zawierania umów. Wywodzić z niego także należy zasadę interpretacji przepisów prawa cywilnego - na korzyść swobody umów.
Zasada swobody umów nie obejmuje stosunków prawnorzeczowych (numerus clausus podmiotowych praw rzeczowych), spadkowych (numerus clausus umów o spadek), stosunków majątkowych między małżonkami (numerus clausus czynności prawnych regulujących małżeńskie ustroje majątkowe), praw podmiotowych inkorporowanych w papierach wartościowych (numerus clausus papierów wartościowych), ustawowych typów szczególnych czynności prawnych będących podstawą tworzenia spółek (zamknięty katalog dozwolonych typów spółek), a także swoboda kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego nie odnosi się do jednostronnych czynności prawnych.
2. ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI
Z art. 449 § 1 k.c. wynika, że za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny jego producent odpowiada na zasadzie ryzyka. Przy czym odpowiedzialność za produkt nie ma charakteru absolutnego, jako że producent może się od niej uwolnić powołując się na określone przesłanki egzoneracyjne.
W myśl art. 449 § 1 k.c. producent może zwolnić się od odpowiedzialności za produkt niebezpieczny, jeśli wykaże, że produkt nie został przez niego wprowadzony do obrotu (np. że uszczerbek powstał jeszcze w toku procesu produkcyjnego, w czasie prezentacji towaru albo jego testowania).
Ponadto wyłączona jest odpowiedzialność producenta, jeśli wprowadzenie produktu do obrotu nastąpiło poza zakresem jego działalności gospodarczej; chodzi o produkty wytwarzane „domowym sposobem” oraz o sytuacje, gdy ma miejsce odsprzedanie produktu „prywatnie”, poza zakresem działalności gospodarczej. W celu wzmocnienia ochrony konsumentów domniemywa się, że produkt niebezpieczny, który spowodował szkodę, został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie działalności gospodarczej producenta.
Producent nie odpowiada również wtedy, gdy właściwości niebezpieczne produktu ujawniły się po wprowadzeniu go do obrotu, chyba że wynikały one z przyczyny tkwiącej poprzednio w produkcie. Nie odpowiada on także wtedy, gdy nie można było przewidzieć niebezpiecznych właściwości produktu, uwzględniając stan nauki i techniki w chwili wprowadzenia produktu do obrotu. Ta ostatnia przesłanka zwalniająca nazywana jest ryzykiem rozwoju.
Wreszcie wyłączona jest odpowiedzialność za produkt, gdy niebezpieczne właściwości produktu są wynikiem zastosowania się producenta do bezwzględnie wiążących przepisów prawa.
3. ZASADA NOMINALIZMU
Kolejną zasadą prawa zobowiązań, jedną z dwóch zasad dotyczących zobowiązań pieniężnych sensu stricto jest zasada nominalizmu.
Dla stron stosunku zobowiązaniowego, w którym świadczenie pieniężne ma być spełnione po upływie pewnego terminu od powstania zobowiązania - z uwagi na to, że pieniądz ma umowną, w wyjątkowych sytuacjach mogącą ulegać zmianom, wartość ekonomiczną - istotna jest kwestia określenia wysokości należnego świadczenia pieniężnego. Otóż w myśl art. 358 § 1 k.c., jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Powołany wyżej przepis wyraża zasadę nominalizmu, zgodnie z którą dłużnik ma spełnić zobowiązanie pieniężne przez zapłatę tej samej sumy pieniężnej, na jaką opiewał dług w chwili jego powstania. Tak więc wykonanie zobowiązania pieniężnego nastąpić ma przez zapłatę sumy nominalnej.
Zasada nominalizmu odnosi się do zobowiązań pieniężnych w ścisłym tego słowa znaczeniu, to jest do takich, w których „przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna”. Nie odnosi się ona natomiast do zobowiązań niepieniężnych, ale ze świadczeniem pieniężnym, to jest do takich, w których pieniądz jest tylko surogatem pierwotnego przedmiotu świadczenia (np. odszkodowanie pieniężne za doznaną szkodę, która naprawiona zostaje w ten właśnie sposób, a nie przez przywrócenie stanu poprzedniego. Z powyższych uwag wynika, że zasada nominalizmu opiera się na założeniu, iż pieniądz ma niezmienną, przypisaną mu przez państwo, wartość ekonomiczną. W myśl reguł nominalizmu, dłużnik wykona swe zobowiązanie przez zapłatę sumy nominalnej - bez względu na wzrost lub spadek siły nabywczej pieniądza, a zatem bez względu na odpowiednią zmianę siły nabywczej w czasie pomiędzy powstaniem zobowiązania a spełnieniem świadczenia pieniężnego. Zasada nominalizmu obowiązuje, bez względu na to, że ciągłe niewielkie zmiany siły nabywczej danej nominalnej sumy pieniężnej w gospodarce rynkowej są zjawiskiem normalnym (inflacja).
Jednakże w sytuacji nadzwyczajnych zmian siły nabywczej pieniądza, w okresie zaburzenia równowagi gospodarczej skutkującej poważnym zróżnicowaniem wartości ekonomicznej nominalnej sumy pieniędzy w czasie od powstania zobowiązania do chwili spełnienia świadczenia, należy dopuścić wyjątek od zasady nominalizmu i sięgnąć po instrument waloryzacji świadczenia pieniężnego.
4. ZASADA WALUTOWOŚCI
Zasada walutowości polega na tym, że zobowiązania, w ramach których dłużnik zobowiązany jest do świadczenia określonej kwoty pieniężnej (zobowiązania pieniężne), mogą być - na obszarze Reczypospolitej Polskiej - wyrażone tylko w pieniądzu polskim.
Charakteryzowana zasada, mając na celu ochronę waluty polskiej, nakłada na strony zawierające umowę, również na podmioty oraz organy, których akty (decyzje, orzeczenia) są źródłem zobowiązań pieniężnych, obowiązek ustalenia, że przedmiotem świadczenia dłużnika jest pieniądz polski. Przepis art. 358 § 1 k.c. ma charakter ius cogens; jego naruszenie powoduje nieważność zobowiązania.
Wyjątki od zasady walutowości przewidują przepisy ustawy z 27.7.2002 r. - Prawo dewizowe. Jeżeli - w zgodzie z przepisami Prawa dewizowego - czynność prawna opiewająca na świadczenie pieniężne w walucie obcej została ważnie dokonana, to dłużnik powinien świadczyć na rzecz wierzyciela w walucie obcej. Nie może on, bez zgody wierzyciela, zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę w pieniądzu polskim ekwiwalentu, wyrażonej (w chwili powstania zobowiązania) w walucie obcej dłużnej kwoty.
PODSUMOWANIE
Spośród wszystkich wymienionych i omówionych w tej pracy zasad prawa zobowiązań najbardziej znaną jest zasada swobody umów, z racji na ilość umów jakie reguluje kodeks cywilny. Z pozostałymi zasadami mamy do czynienia w mniejszym stopniu, ponieważ dotyczą kwestii mniej rozpowszechnionych jak umowy.
BIBLIOGRAFIA
1. J. Gajda, Z. Gawlik, Podstawy prawa cywilnego. Zobowiązania. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2003
2. J. Gajda, Z. Gawlik, Podstawy prawa cywilnego. Część ogólna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1999
3. A. Doliwa, Zobowiązania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006
4. Wikipedia.org.pl - strona internetowa
5. portalwiedzy.onet.pl - strona internetowa
SPIS TREŚCI
WSTĘP ..................................................................................................
|
2
|
ROZDZIAŁ I PRAWO ZOBOWIĄZAŃ ................................................ |
3 |
1. ZOBOWIĄZANIE ............................................................................... |
3 |
2. POJĘCIE PRAWA ZOBOWIĄZAŃ ................................................. |
4 |
3. ŹRÓDŁA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ .................................................. |
4 |
ROZDZIAŁ II OGÓLNE ZASADY PRAWA CYWILNEGO .................. |
5 |
SWOBODA UMÓW ................................................................................ |
5 |
JEDNAKOWA OCHRONA KAŻDEJ WŁASNOŚCI ............................ |
5 |
WYKONYWANIE PRAW PODMIOTOWYCH .................................... |
5 |
OCHRONA DOBREJ WIARY ................................................................ |
5 |
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA SZKODĘ .................................................. |
5 |
ODPOWIEDZIALNOŚĆ ZA DŁUGI ..................................................... |
5 |
OCHRONA DÓBR OSOBISTYCH ......................................................... |
6 |
ZASADA JEDNOŚCI PRAWA CYWILNEGO ...................................... |
6 |
ROZDZIAŁ III ZASADY PRAWA ZOBOWIĄZAŃ ............................. |
7 |
1. ZASADA SWOBODY UMÓW ............................................................ |
7 |
2. ZASADA ODPOWIEDZIALNOŚCI ................................................... |
7 |
3. ZASADA NOMINALIZMU ............................................................... |
8 |
4. ZASADA WALUTOWOŚCI ............................................................... |
9 |
PODSUMOWANIE ................................................................................ |
10 |
BIBLIOGRAFIA .................................................................................... |
11 |
Wikipedia.org.pl - strona internetowa
J. Gajda, Z. Gawlik, Podstawy prawa cywilnego. Zobowiązania. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2003, s. 14-15
portalwiedzy.onet.pl - strona internetowa
J. Gajda, Z. Gawlik, Podstawy prawa cywilnego. Zobowiązania. Część ogólna, Wydawnictwo Prawnicze Lexis Nexis, Warszawa 2003, s. 13-14
J. Gajda, Z. Gawlik, Podstawy prawa cywilnego. Część ogólna, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1999, s. 14-16
A. Doliwa, Zobowiązania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006, str. 63-64
A. Doliwa, Zobowiązania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006, str. 179-180
A. Doliwa, Zobowiązania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006, str. 30-31
A. Doliwa, Zobowiązania, Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2006, str. 29-30
12