Leśna regionalizacja dla nasion i sadzonek w Polsce
Regionalizację leśną dla nasion i sadzonek wprowadzono w Polsce w celu:
wyróżnienia i zachowania odrębności jak największej liczby naturalnych, rodzimych lub prawdopodobnie rodzimych populacji gatunków lasotwórczych,
zwiększenia bazy nasiennej najcenniejszych populacji drzew w regionach ich występowania,
propagowania tych populacji na terenach, na których lokalna baza drzewostanów nasiennych jest niewystarczająca,
ograniczenia niekontrolowanych przerzutów materiału rozmnożeniowego i ścisłego określenia zasad i kierunków jego przemieszczania dla zachowania trwałości lasów,
stworzenia systemu trwałego ewidencjonowania oraz kontroli pochodzenia materiału rozmnożeniowego.
Według regulaminu OECD regionem proweniencji dla gatunku, podgatunku albo odmiany jest obszar lub kompleks obszarów o wystarczająco jednorodnych warunkach ekologicznych, na którym drzewostany mają podobne cechy fenotypowe lub genotypowe. Regulamin ten wymaga, aby wytyczone granice regionów uwzględniały istniejący podział administracyjny i geograficzny kraju. Granice regionów powinny być wyraźnie wyznaczone na mapach a regiony powinny posiadać oznaczenie liczbowe lub literowe.
W polskiej regionalizacji nasiennej jednorodne obszary regionów wydzielono na podstawie następujących kryteriów:
zróżnicowanie ekologiczne i genetyczne gatunków lasotwórczych,
zróżnicowanie klimatyczne, geomorfologiczne i przyrodnicze Polski.
Uwzględniono przy tym następujące elementy istniejących opracowań:
rozmieszczenie bazy nasiennej najcenniejszych rodzimych proweniencji sosny, świerk, jodły, modrzewia, dębu, buka i olszy,
międzynarodowego mikropodziału Europy na prowincje i podprowincje fizyczno-geograficzne,
podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne,
administracyjny podział Lasów Państwowych.
Na podstawie przebiegu granic podprowincji fizyczno-geograficznych i krain przyrodniczo-leśnych wyróżniono 26 makroregionów nasiennych - dużych obszarów o wystarczająco jednorodnych warunkach klimatycznych i geomorfologicznych. Makroregiony oznaczono dwuczłonowymi symbolami cyfrowymi np. 314/3. Pierwszy człon tego symbolu np. 314 jest międzynarodowym oznaczeniem podprowincji, przyjętym w regionalizacji fizyczno-geograficznej. Drugi człon (np. 3) jest stosowanym w Polsce numerem krainy przyrodniczo-leśnej, która znajduje się w danej podprowincji.
W makroregionach zgrupowano 106 mikroregionów nasiennych wyznaczonych na podstawie rozmieszczenia bazy nasiennej oraz na podstawie położenia dzielnic przyrodniczo-leśnych lub regionów fizyczno-geograficznych.
W związku z tym, wyróżniono dwa rodzaje mikroregionów:
mikroregiony mateczne (dla proweniencji),
mikroregiony zwykłe (dla środowiska).
Mikroregiony mateczne wydzielone zostały w celu zachowania odrębności naturalnych, rodzimych lub prawdopodobnie rodzimych populacji drzew, występujących na obszarach o dość wyrównanych warunkach przyrodniczo-leśnych. Na ich terenie rosną najcenniejsze w Polsce proweniencje drzew podstawowych gatunków lasotwórczych, wyróżniające się pod względem jakości i przyrostu drzew.
Bazę nasienną stanowią znaczące powierzchnie wyłączonych i gospodarczych drzewostanów nasiennych, charakteryzujące się zbliżonymi cechami genotypowymi lub fenótypowymi.
Mikroregiony zwykłe są to miejsca mniejsze od makroregionów, obszary o dość jednorodnych warunkach ekologiczno-fizjograficznych, wydzielone na podstawie przebiegu granic dzielnic przyrodniczo-leśnych. Na terenie występuje bardzo skromna baza nasienna, bez udziału lub tylko z niewielkim udziałem drzewostanów nasiennych, których nie łączą złożone cechy genotypowe lub fenotypowe. Mikroregiony zwykłe różnią się między sobą tylko przyrodniczymi warunkami wzrostu drzew.
Zasadnicza różnica między wymienionymi rodzajami mikroregionów polega na tym, że do mikroregionów matecznych nie wolno jest wprowadzać innej proweniencji danego gatunku drzewa niż ta, dla której ten region ustanowiono. Natomiast w mikroregionach zwykłych, w przypadku braku nasion z własnej bazy, można stosować dla wszystkich gatunków nasiona lub sadzonki wyhodowane z nasion zebranych w innych mikroregionach nasiennych z tego samego makroregionu lub w mikroregionach specjalnie wyznaczonych (zarządzenie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych).
Wydzielono 54 mikroregiony mateczne (dla proweniencji) i 52 zwykłe (dla środowiska).
Mikroregiony oznaczone zostały 3-cyfrowymi symbolami liczbowymi. Pierwsza cyfra jest numerem krainy przyrodniczo-leśnej, a dwie następne numerem porządkowym mikroregionu w danej krainie.
Mikroregiony mateczne są oznaczone numerami porządkowymi od 1 do 50, a zwykłe - od 51 do 99. Symbolem 205 oznaczony jest 5 region mateczny w II krainie przyrodniczo-leśnej, natomiast symbolem 152 - drugi region zwykły w I krainie przyrodniczo-leśnej.
Wyróżnienie mikroregionów matecznych, w których znajdują się szczególnie cenne populacje, miało na celu stworzenie optymalnych warunków wykorzystania tej cennej bazy nasiennej oraz zahamowanie dopływu nasion z zewnątrz, z baz o znacznie gorszej jakości.
Drzewostan nasienny gospodarczy
Gospodarcze drzewostany nasienne podlegają wyrębowi zgodnie z planem cięć, ale ich użytkowanie może następować tylko w latach dobrego urodzaju drzew gatunku panującego. Przed założeniem zrębu z drzewostanu muszą być usunięte wszystkie drzewa chore, źle ukształtowane i osłabione. Zabieg ten powinien być wykonany dla sosny pospolitej i dębu czerwonego przynajmniej na 3 lata przed wyrębem, dla pozostałych gatunków na 2 lata. Gospodarcze drzewostany nasienne zapisane są w specjalnym rejestrze, stanowiącym załącznik do planu urządzania lasu i naniesiony na mapę selekcji drzew leśnych.
Gospodarcze drzewostany nasienne są to drzewostany korzystnie wyróżniające się swoją jakością hodowlaną i użytkowane rębnie w latach dobrego lub przynajmniej średniego urodzaju nasion danego gatunku.
Od drzewostanów tej kategorii wymaga się, aby były rodzime (poza gatunkami introdukowanymi) i w wieku rębnym lub bliskorębnym, a tworzące je drzewa wykazywały pełną zdrowotność, dobrą jakość i dużą produkcyjność w porównaniu z innymi drzewostanami tego samego gatunku i wieku, na tym samym siedlisku. Na gospodarcze drzewostany nasienne nie mogą być wybierane drzewostany o małej powierzchni (mniej niż 2 ha) oraz wąskie kulisy otoczone przez drzewostany negatywne, ponieważ nasiona z tak małych drzewostanów, zapylane głównie pyłkiem z tych negatywnych będą obciążone niekorzystnymi cechami hodowlanymi.
Spośród drzewostanów rębnych i bliskorębnych w czasie prac urządzeniowych typowane są, w porozumieniu z nadleśnictwem wszystkie drzewostany wyróżniające się dobrą jakością hodowlaną na danym terenie i siedlisku. Drzewostany te zatwierdza Komisja Techniczno-Gospodarcza. W okresach międzyurządzeniowych drzewostany takie powinno wybierać nadleśnictwo, przesyłając zgłoszenie do RDLP. W zgłoszeniu należy podać dokładną lokalizację drzewostanu, jego powierzchnię, siedlisko i skład gatunkowy, wiek drzew gatunku zgłaszanego oraz ich przeciętną wysokość i pierśnicę.
Przeglądu zgłoszonych drzewostanów dokonuje komisja powołana przez dyrektora RDLP. Po zakończeniu przeglądu komisja sporządza protokół, w którym podaje wykaz drzewostanów uznanych za gospodarcze nasienne. Protokół wymaga zatwierdzenia przez dyrektora RDLP.
Gospodarcze drzewostany nasienne zapisane są w specjalnym rejestrze, stanowiącym załącznik do planu urządzania lasu i naniesione na mapę selekcji drzew leśnych. Odpisy tych dokumentów powinien posiadać każdy leśniczy.
Po uznaniu drzewostanu za nasienny oznacza się w terenie jego granice przez wykonanie na wysokości 1,50 m przerywanych opasek jasnożółtą farbą olejną na obrzeżnych drzewach i na narożnikach. Odstęp między drzewami z opaską powinien być taki, aby od drzewa oznaczonego nią było w obie strony widoczne następne drzewo z opaską. Opaski te złożone są z odcinków długości 10 cm i szerokości 5 cm; odstęp między odcinkami wynosi 10 cm.
Zagospodarowanie gospodarczego drzewostanu nasiennego polega na usunięciu z niego wszystkich drzew chorych - porażonych przez grzyby i szkodliwe owady, oraz drzew wadliwie ukształtowanych - z silną krzywizną strzały, rozwidlonych, źle oczyszczonych, silnie guzowatych i ze skrętem włókien. Cięcie sanitarno-selekcyjne należy wykonać jak najszybciej po uznaniu drzewostanu, a najpóźniej na 3 lata (w drzewostanach sosnowych) lub 2 lata (w pozostałych drzewostanach) przed wyrębem, aby nasiona zbierane na zrębie miały cechy będące wynikiem krzyżowania się tylko najlepszych drzew.
Gospodarcze drzewostany nasienne wykorzystuje się do zbioru szyszek i nasion do zakładania upraw gospodarczych oraz do wyboru drzew doborowych i drzew aprobowanych. Gospodarcze drzewostany nasienne stanowią w gospodarce leśnej podstawową bazę nasienną.
Gospodarcze drzewostany nasienne podlegają wyrębowi zgodnie z planem cięć (część planu urządzania lasu, w której podaje się czas, miejsce, sposób oraz rozmiar projektowanych cięć użytkowania lasu), ale ich użytkowanie rębne może następować tylko w latach dobrego urodzaju nasion drzew gatunku panującego.
Drzewostan nasienny wyłączony
Drzewostany nasienne wybiera się i uznaje, aby trwale zachować wartościowe i swoiste dla nich cechy rodzimych ekotypów drzew. Wybór tych drzewostanów ma umożliwić stworzenie cennego źródła pozyskiwania nasion do hodowania nowych pokoleń drzewostanów o ulepszonej jakości. Drzewostany te stanowiąjednocześnie podstawę wyboru drzew doborowych.
Przy typowaniu, a następnie uznawaniu drzewostanów za nasienne analizuje się: rodzimość pochodzenia, wiek, zdrowotność, jakość, produkcyjność, otoczenie i obszar. Podczas typowania rozpatrywane mogą być tylko drzewostany, co do których można przyjąć, że są rodzimego pochodzenia. Rodzime drzewostany reprezentują ekotypy, które ukształtowały się przez wiele pokoleń pod wpływem miejscowych warunków glebowych oraz klimatycznych i w wyniku długotrwałego doboru naturalnego osiągnęły najwyższy stopień przystosowania.
Najpewniejszą informacją o rodzimości drzewostanu jest zapis w dokumentach o pochodzeniu użytego materiału odnowieniowego lub sposobie odnowienia. Ponieważ zapisy takie należą u nas do rzadkości, należy opierać się na informacjach pośrednich, przede wszystkim wnioskować z wyglądu drzewostanu. Dotyczy to głównie sosny pospolitej, świerka i modrzewia, których nasiona były przez długie lata dostarczane przez zagraniczne (głównie niemieckie i austriackie) firmy handlowe. Obce drzewostany z krzywymi, źle oczyszczonymi i grubogałęzistymi drzewami o paru wierzchołkach są częste na Śląsku i Pomorzu Zachodnim, występują także na Pomorzu Wschodnim i w Wielkopolsce.
Mniej wątpliwości co do rodzimości pochodzenia nastręczają gatunki ciężkonasienne, jak dąb, buk i jodła, których nasiona sprowadzano tylko wyjątkowo. Nie spotyka się również drzewostanów obcego pochodzenia gatunków lekkonasiennych - brzozy i olszy.
Na podstawie obserwacji przyjęto, że drzewostan prezentuje pełny obraz swoich możliwości i właściwości, gdy wiek jego wynosi:
u dębu i buka - 100 lat,
sosny pospolitej, świerka, jodły i jesiona - 80 lat,
modrzewia, jedlicy i wejmutki - 60 lat
oraz olszy czarnej, brzozy i lipy - 40 lat.
Zdrowotność drzew decyduje o trwałości produkcji i jakości drewna oraz o długości okresu wykorzystania drzewostanu na cele nasienne, a pośrednio - także o hodowlanej wartości potomstwa z jego nasion. W typowanych do uznania drzewostanach nie może być gniazd huby lub opieńki, większej liczby drzew z oznakami raka czy z obwarem, z koronami prześwietlonymi przez szkodniki owadzie lub ze strzałami o zastępczych wierzchołkach po śniegołomach.
Przed zgłoszeniem do uznania, zwłaszcza drzewostanów świerka, jedlicy, dębu i buka, należy przeprowadzić wiosną obserwację terminu rozpoczynania wegetacji. Korzystny jest jak największy udział drzew późno ruszających, ponieważ potomne uprawy tych drzew mniej cierpią od późnych przymrozków.
Jakość drzewostanu wyraża się udziałem drzew prawidłowo ukształtowanych.
u gatunków iglastych za takie uważa się drzewa o prostych, pełnych, dobrze oczyszczonych strzałach bez nabiegów korzeniowych i z cienką korą oraz o wąskich, drobnogałęzistych koronach.
u liściastych za prawidłowo ukształtowane uważa się drzewa o jak najdłuższych prostych kłodach i o koronach z krótkimi gałęziami, wyrastającymi z kłody pod kątem zbliżonym do prostego.
U wszystkich gatunków istotną wadą jest skręt włókien. Nie nadają się do zgłoszenia drzewostany z dużym udziałem (powyżej 25%) drzew z rozwidleniami oraz drzew wielowierzchołkowych (spotykane szczególnie w drzewostanach bukowych). Za nadające się do typowania uważa się drzewostany, w których udział drzew wadliwych przy zadrzewieniu 0,7 nie przekracza 10% ogólnej liczby drzew gatunku zgłaszanego, a przy zadrzewieniu 1,0 - nie osiąga 30% tej liczby.
Pod względem produkcyjności zgłaszane drzewostany powinny wyraźnie przewyższać sąsiednie tego samego gatunku i wieku, rosnące w takich samych warunkach siedliskowych.
Nie należy typować do uznania drzewostanu, jeżeli w jego bezpośrednim bliskim sąsiedztwie znajdują się negatywne drzewostany (drzewostan negatywny nie spełnia w należyty sposób funkcji produkcyjnych i dlatego powinien być w jak najkrótszym czasie wyrąbany, aby na jego miejsce wprowadzić drzewostan o pełnych walorach produkcyjnych) tego samego gatunku, których nie można usunąć.
Powierzchnia drzewostanu zgłaszanego do uznania za nasienny powinna być jak największa, gdyż zapewnia to lepsze warunki zapylenia pyłkiem pożądanych drzew i pozwala na dłuższe jego wykorzystanie na cele selekcyjne. Zgłaszany drzewostan gatunków głównych (sosny pospolitej, świerka pospolitego) nie powinien być mniejszy niż 10 ha. Drzewostany tych gatunków o powierzchni 5-10 ha mogą być zgłaszane do uznania wtedy, kiedy reprezentują wyjątkową jakość hodowlaną a w sąsiedztwie nie ma innych drzewostanów danego gatunku. Drzewostany innych gatunków rodzimych powinny mieć co najmniej 2 ha; jedynie dla modrzewia i gatunków introdukowanych dopuszcza się powierzchnię 1 ha.
Propozycję uznania drzewostanu za nasienny składa nadleśnictwo do RDLP. Komisja z RDLP sprawdza aktualność propozycji i daje pierwszą ocenę słuszności typowania. Drzewostany zakwalifikowane jako spełniające wymagania stawiane nasiennym zgłasza RDLP do Instytutu Badawczego Leśnictwa używając formularza. Razem ze zgłoszeniem powinny być przesłane szkice, obrazujące położenie poszczególnych drzewostanów i ich ukształtowanie. Uznania drzewostanów za nasienne wyłączone dokonuje komisja, powoływana zarządzeniem dyrektora generalnego LP. Jej zadaniem jest szczegółowy przegląd wszystkich drzewostanów ze zgłoszonych przez RDLP oraz ocena hodowlanej wartości tych drzewostanów i ich przydatności do pozyskania nasion na cele selekcyjne. Po zakończeniu przeglądu komisja sporządza protokół, który przedkłada dyrektorowi generalnemu LP z wnioskiem o wyłączenie. Uznane przez komisję drzewostany nasienne dyrektor generalny LP wyłącza zarządzeniem od wyrębu i innego użytkowania w okresie spełniania przez nie roli drzewostanów nasiennych.
Wszystkie wyłączone drzewostany nasienne wpisuje się do „Rejestru drzewostanów nasiennych”, prowadzonego przez IBL. Wyłączone drzewostany nasienne mogą w określonym momencie z różnych przyczyn przestać spełniać swoje zadania. Powodem może być zniszczenie drzewostanu przez huragan czy pożar, obumarcie w wyniku działania emisji przemysłowych czy zmiany stosunków wodnych lub bardzo zaawansowany wiek. Po stwierdzeniu takiego stanu wyłączonego drzewostanu nadleśnictwo ma obowiązek zgłoszenia tego do RDLP.
Stan faktyczny drzewostanu i jego dalszą przydatność do zbioru nasion określa komisja, dokonująca w RDLP uznawania drzewostanów za nasienne. Komisja ta sporządza następnie zbiorczy wykaz drzewostanów, które zakwalifikowała jako nie spełniające roli drzewostanów nasiennych. Wykaz ten przedkłada komisja dyrektorowi generalnemu LP z wnioskiem o skreślenie wymienionych w nim drzewostanów z „Rejestru wyłączonych drzewostanów nasiennych”.
Pierwszą czynnością po uznaniu drzewostanu za nasienny jest wyznaczenie jego granic na gruncie i trwałe ich oznaczenie. Granicę drzewostanu oznacza się opaskami szerokości 10 cm, wykonanymi jasnożółtą farbą olejną na wysokości 1,5 m na skrajnych drzewach. Odstęp, między drzewami z opaskami powinien być taki, aby od drzewa oznaczonego nią było w obie strony widoczne następne drzewo z opaską. Drzewa rosnące na załamaniach granicy oznacza się dodatkowo literą „N” wysokości 15 cm, wykonaną nad opaską jasnożółtą farbą.
Jeżeli z uznanym drzewostanem sąsiadują drzewostany tego samego gatunku, to wyznacza się w nich otulinę szerokości nie mniejszej niż 40 m. Zewnętrzne granice otuliny oznacza się na obrzeżnych drzewach pełnymi opaskami szerokości 5 cm, wykonanymi na wysokości 1,5 m jasnożółtą farbą. Otulina w stosunku do drzewostanu nasiennego stanowi filtr zatrzymujący w okresie kwitnienia pyłek z sąsiednich drzewostanów tego samego gatunku oraz tworzy ścianę ochronną, zabezpieczającą wyłączony drzewostan od burz i wiatrów wywalających. Z tego względu otulina musi być utrzymywana tak długo, jak długo istnieje chroniony przez nią drzewostan.
W celu stworzenia korzystnych warunków rozwoju, zapylania i obradzania drzewom o najlepszych właściwościach hodowlanych należy wyłączony drzewostan nasienny właściwie zagospodarować.
Wyróżnia się 3 fazy zagospodarowania:
wykonanie cięcia sanitarno-selekcyjnego,
przerzedzenie drzewostanu,
uporządkowanie podrostów i podszytów.
W cięciu sanitarno-selekcyjnym usuwa się wszystkie drzewa chore - porażone przez choroby grzybowe i owady, o wyraźnie osłabionym uigleniu lub ulistnieniu, oraz drzewa wadliwe (z wyraźną krzywizną strzały, dwójki i rozwidlone, źle oczyszczone, guzowate).
Przerzedzenie drzewostanu ma na celu stworzenie optymalnych warunków tym drzewom, z których będzie się następnie pozyskiwać szyszki lub nasiona. Przerzedzenie przeprowadza się w 3 lub 4 lata po wykonaniu cięcia sanitarno-selekcyjnego.
Przed przystąpieniem do przerzedzenia wyznacza się drzewa najlepsze, które powinny być możliwie równomiernie rozmieszczone. Drzewa najlepsze powinny mieć proste, pełne, gładkie i dobrze oczyszczone strzały oraz drobnogałęziste, możliwie wąskie, regularne i żywotne korony. Wyznaczone drzewa docelowe oznacza się punktami z jasnożółtej farby na wysokości 1,5 m z czterech stron, aby były dobrze widoczne. Przerzedzenie przeprowadza się stopniowo w nawrotach co około 5 lat.
Wkroczenie do podrostów i podszytów może być potrzebne w drzewostanach dębowych i bukowych wtedy, gdy utrudniają one zbiór żołędzi i bukwi. W drzewostanach iglastych może zachodzić potrzeba usuwania krzewów, przeszkadzających w ustawieniu drabiny przy zbiorze szyszek.
Zagospodarowania wymaga także otulina. Jej zagospodarowanie polega na wykonaniu cięcia sanitarno-selekcyjnego, przy którym usuwa się wszystkie drzewa chore i wadliwe. Cięcie to przeprowadza się równocześnie z cięciem sanitarno-selekcyjnym w chronionym przez nią drzewostanie nasiennym. Otuliny nie przerzedza się, ponieważ ma ona stanowić gęstą osłonę, niedopuszczającą do drzewostanu pyłku z zewnątrz. W razie potrzeby po cięciu wprowadza się do otuliny podszyt.
W drzewostanach nasiennych wzmaganie obradzania uzyskuje się przez: przerzedzenie drzewostanu, wapnowanie i nawożenie oraz zabiegi fitomelioracyjne. Przerzedzenie drzewostanu stwarza koronom lepsze warunki naświetlenia a przez to lepsze warunki asymilacji. Pozostawione najlepsze drzewa mogą pobierać znacznie więcej pokarmów, gdyż nie konkurują już z nimi usunięte drzewa.
Wapnowanie i mineralne nawożenie stosuje się dopiero po wykonaniu cięcia sanitarno-selekcyjnego. Wapnowanie przyczynia się do zmiany kwasowości gleby, przyspiesza rozkład ściółki, co wpływa na poprawę zaopatrzenia gleby w składniki pokarmowe. Nawożenie wpływa na lepsze odżywianie drzew, dzięki czemu mogą one wytworzyć więcej pączków kwiatowych co sprzyja zwiększeniu liczby nasion. Na ubogich siedliskach można wprowadzać łubin trwały. Łubin działa korzystnie na strukturę, właściwości fizyczne, wilgotność i przewiewność gleby oraz dostarcza znacznych ilości próchnicy. Podsiew łubinu wykonuje się w drzewostanie przerzedzonym po przygotowaniu gleby.
W wyłączonych drzewostanach nasiennych szyszki zbiera się z drzew stojących a pozostałe nasiona (bukiew i żołędzie) z ziemi. W wyłączonych drzewostanach nasiennych zbiór szyszek i nasion musi być wykonywany pod nadzorem przeszkolonego w tym zakresie pracownika technicznego. Odbiera on codziennie szyszki i nasiona od zrywaczy i zbieraczy a zaplombowane i zaetykietowane worki odstawia w dniu zbioru do magazynu przejściowego w nadleśnictwie. Dla każdej partii szyszek czy nasion z jednego wyłączonego drzewostanu nasiennego wystawia się oddzielne „Świadectwo pochodzenia nasion (szyszek)”.
Szyszki i nasiona z wyłączonych drzewostanów nasiennych zbiera się oddzielnie z poszczególnych drzewostanów. Nie można mieszać i łączyć ze sobą nasion z kilku drzewostanów.
Zebrane szyszki łuszczy się w macierzystym nadleśnictwie w szafach wyłuszczarskich lub w wyznaczonej do tego w każdej RDLP wyłuszczarni gospodarczej. Dalsze czynności takie jak odskrzydlanie, oczyszczanie i przechowywanie nasion wykonuje się oddzielnie dla każdego wyłączonego drzewostanu nasiennego. Próbki do oceny szyszek i nasion z wyłączonego drzewostanu nasiennego pobiera się zgodnie z obowiązującą normą i wysyła do Instytutu Badawczego Leśnictwa.
Po wyłączonym drzewostanie nasiennym powinno pozostać następne jego pokolenie, pochodzące z odnowienia naturalnego - samosiewem. Będzie ono genetycznie znacznie bogatsze niż pokolenie z odnowienia sztucznego. Przy zaawansowanym wieku drzewostanu należy w roku urodzaju nasion odpowiednio przygotować glebę, aby uzyskać obfity samosiew. Drzewostan powinno nadleśnictwo zgłosić do skreślenia z „Rejestru”, informując w zgłoszeniu o stanie odnowienia naturalnego. Po zakwalifikowaniu przez komisję do skreślenia i zaakceptowaniu tego przez dyrektora generalnego LP utrzymuje się drzewostan do najbliższego urodzaju nasion. Wówczas zakłada się w nim zrąb a ze ściętych drzew zbiera się szyszki, aby mieć nasiona do założenia jeszcze jednej uprawy pochodnej.
Typowanie i zgłaszanie do uznania oraz uznawanie drzew za mateczne
Drzewa mateczne gatunków rodzimych wybiera się tylko w wyłączonych drzewostanach nasiennych i w gospodarczych drzewostanach nasiennych.
Przy wyborze drzew matecznych analizuje się przede wszystkim ich cechy jakościowe, gdyż są w znacznie większym stopniu uwarunkowane genetycznie niż cechy ilościowe - przyrostowe, na które można wpływać np. przez nawożenia czy rzadszą więźbę. Zgłaszane do uznania drzewa powinny spełniać następujące warunki:
widocznie dominować pod względem wysokości i grubości nad otaczającym drzewostanem,
posiadać odpowiedni wiek; wiek zgłaszanych drzew nie powinien być niższy niż:
40 lat - dla brzozy, olszy czarnej i lipy,
60 lat - dla modrzewia, jedlicy i wejmutki,
80 lat - dla sosny pospolitej i czarnej, świerka, jodły
oraz 100 lat - dla dębu i buka;
wykazywać pełną żywotność i zdrowotność,
charakteryzować się częstym i obfitym obradzaniem nasion,
mieć strzałę całkowicie oczyszczoną, prostą oraz reprezentować pożądane właściwości techniczne drewna,
posiadać wąską, długą i regularną koronę, nie krótszą niż 1/4 wysokości drzewa i nie szerszą niż 1/2 jej długości; drzewa o takich koronach nie cierpią od śniegołomów i wiatrołomów, dobrze się oczyszczają, mają gładkie strzały,
mieć gałęzie cienkie, wyrastające ze strzały pod kątem zbliżonym do prostego,
wykazywać duże przyrosty pędów.
Kandydatów na drzewa mateczne wybiera się w drzewostanach nasiennych spośród drzew najlepszej jakości. Po zaobserwowaniu takiego drzewa trzeba je tymczasowo oznaczyć i przesłać kartę zgłoszenia do nadleśnictwa. Pierwszej oceny trafności typowania dokonuje zastępca nadleśniczego. Razem ze zgłaszanym drzewem opisuje się także 4 drzewa porównawcze, aby wykazać jego większą wartość. Jako porównawcze wybiera się drzewa tego samego gatunku i wieku, o największej masie, w bliskim otoczeniu zgłaszanego drzewa. Drzewa te powinny być jednocześnie prawidłowo ukształtowane. Wypełnione „Zgłoszenie drzew” przesyła się do RDLP.
Wybrane drzewo może uznać tylko komisja, w skład której wchodzi pracownik Zakładu Nasiennictwa i Selekcji IBL, naczelnik wydziału Zagospodarowania Lasu RDLP i pracownik tego wydziału prowadzący sprawy selekcji. Drzewa mateczne uznaje się w danym nadleśnictwie w obecności co najmniej zastępcy nadleśniczego.
Drzewo uznane za mateczne oznacza się w terenie opaską szerokości 5 cm, wykonaną jasnożółtą farbą olejną na wysokości 1,5 m, oraz numerem, pod którym zostaje ono wpisane do „Rejestru drzew matecznych”. Cyfry numeru maluje się tą samą jasnożółtą farbą 10 cm nad opaską.
Do każdego drzewa matecznego wybiera się 4 drzewa porównawcze (podane w zgłoszeniu lub inne), które oznacza się cyframi 1-4, wykonanymi także jasnożółtą farbą. Drzewa mateczne nie podlegają wyrębowi. Jeżeli w gospodarczym drzewostanie nasiennym, w którym są drzewa mateczne, zakłada się zrąb w roku urodzaju, to wokół każdego drzewa matecznego należy pozostawić wszystkie drzewa i krzewy w promieniu 15-20 m jako otulinę tego drzewa. Otulinę tę zachowuje się tak długo, jak długo chronione przez nią drzewo mateczne wykazuje zadowalającą żywotność.
Gdy drzewo mateczne zostanie wywalone lub złamane przez wiatr, zniszczone przez piorun, doprowadzone do obumarcia przez grzyby czy szkodniki owadzie lub przestanie istnieć z innych przyczyn, nadleśnictwo musi niezwłocznie poinformować o tym Zakład Nasiennictwa i Selekcji IBL. W informacji nadleśnictwo podaje numer drzewa oraz datę i przyczynę jego obumarcia. Jest to niezbędne do wykreślenia drzewa z „Rejestru drzew matecznych”.
Drzewa mateczne stanowią bazę do zakładania plantacji nasiennych, które mają dostarczyć polskim lasom nasion do produkcji sadzonek o ulepszonych właściwościach hodowlanych.
Hodowanie wielolatek do zakładania plantacyjnych upraw nasiennych
Nasiona z każdego drzewa (klonu) wysiewa się w szkółce oddzielnie, rzadziej niż zwykle. Początek i koniec rządków z nasionami poszczególnych drzew oznacza się etykietami z numerem drzewa doborowego.
Ze względu na hodowlaną wartość nasion korzystne jest ich wysiewanie w namiotach foliowych. Po pierwszym roku wyjmuje się siewki na wiosnę, dokładnie sortuje i przeznacza do szkółkowania tylko siewki I klasy jakości. Szkółkuje się je potomstwami w więźbie 50×25 cm. Rzędy z przeszkółkowanymi sadzonkami muszą być oznaczone etykietami z numerem danego drzewa (klonu) w sposób wykluczający pomyłkę.
Po zaszkółkowaniu mierzy się wysokość każdej piątej sadzonki w rzędzie, i oblicza się średnią wysokość dla każdego potomstwa. Przez 2 sezony sadzonki pozostają na miejscu. W tym czasie nie formuje się ich a jedynie starannie pielęgnuje się glebę.