Robert Humphrey - STRUMIEŃ ŚWIADOMOŚCI - TECHNIKI

Nie ma jednej techniki strumienia świadomości - istnieje wiele technik

Cztery podstawowe techniki stosowane przy przedstawianiu strumienia świadomości

1. bezpośredni monolog wewnętrzny

2. pośredni monolog wewnętrzny

3. opis wszechwiedzący

4. soliloquium (monolog sceniczny)

Istnieją ponadto bardziej wyspecjalizowane techniki ,z których korzystają niekiedy pisarze:

1. dramat

2. forma wierszowana

MONOLOGI WEWNĘTRZNE

• najczęściej jest mylony ze strumieniem świadomości

• dotyczy bezpośrednio techniki literackiej (więc jest od niego precyzyjniejszy)

• Edouard Dujardin (utrzymuje, że to on zastosował monolog wewnętrzny w swej powieści z 1887 - niedokładna definicja:

• „monolog wewnętrzny to mowa postaci mająca na celu wprowadzić nas bezpośrednio - bez interwencji autora, bez jego komentarzy i wyjaśnień - wyjaśnień wewnętrzne życie postaci (…) od tradycyjnego monologu różni się tym, że wyraża w swej treści najbardziej intymne myśli leżące najbliżej nieświadomości; ma formę zdań prostych prostych maksymalnie zredukowanej składni; w ten sposób odpowiada zasadniczo naszej współczesnej koncepcji poezji”

• dokładniejsza definicja: „monolog wewnętrzny jest techniką, z której proza narracyjna korzysta w celu przedstawienia częściowo lub całkowicie nie wypowiedzianych treści i procesów psychicznych, tak jak przeżywa je postać na różnych poziomach świadomej kontroli (świadomości), nim sformułuje je w przemyślanych wypowiedziach”

• to co odróżnia monolog wewnętrzny od dramatycznego i scenicznego to, to, że te treści są całkowicie lub częściowo nie wypowiedziane, świadomość bowiem zostaje przedstawiona w stadium zaczątkowym, nim jeszcze znajdzie wyraz w przemyślanych wypowiedziach

1. Bezpośredni monolog wewnętrzny (Przedstawia świadomość bezpośrednio)

• Brak ingerencji autorskich

• nie zakłada się słuchacza

• dotyczy go definicja Dujardina

• wykorzystanie pierwszej osoby

• monolog przedstawiony był jakby był całkowicie szczery (jak gdyby nie było czytelnika)

• najsłynniejszy, najobszerniejszy monolog wewnętrzny bezpośredni znajdujemy na ostatnich 45 stronach „Ulissesa” Joyce'a przedtawia meandry świadomości Moll Bloom, kiedy leży w łóżku : wyróżniki:

• w scenie nie bierze udziału żaden słuchacz

• niespójność i płynność podkreślane przez całkowity brak znaków przystankowych, zaimków względnych i odwołań do osób i zdarzeń, o których myśli Moll, a także przez ciągłe przeskakiwanie od jednej myśli do drugiej

• autor nie spełnia tu żadnej roli - znikł całkowicie (brak komentarzy i wskazówek scenicznych autora)

• istnieje w różnych odmianach: najczęstsza polega na tym, że autor wtrąca się jako przewodnik lub komentator, pojawienie się autora staje się częstsze i bardziej niezbędne w przypadku monologów postaci psychologicznie skomplikowanych lub przedstawiających głębsze warstwy świadomości. (James Joyce „Ulisses” świadomość Stefana Dedalusa) - język autora stapia się z językiem postaci.

• Niecodzienna formą wykorzystania tego monologu jest zastosowanie go do przedstawienia świadomości we śnie (Joyce, Konrad Aiken- opierają swój opis na psychoanalitycznych teoriach mechanizmu snu)

2. Pośredni monolog wewnętrzny

• Wytwarza w czytelniku wrażenie stałej obecności autora

• Pozwala korzystać z punktu widzenia 2giej, lub 3 ciej osoby

• możliwość szerszego stosowania metod opisowych i przedstawiających

• umożliwia większą spójność i jedność przez dobór materiału

• jednocześnie można utrzymać płynność i poczucie realności w przedstawianiu stanów świadomości.

• Taki monolog, w którym wszechwiedzący autor przedstawia nie wypowiedziane treści tak, jakby płynęły wprost ze świadomości postaci, a zarazem korzystając z komentarza i opisu, orientuje w nich czytelnika.

• Łączy się zazwyczaj z innymi technikami strumienia świadomości, zwłaszcza z opisem świadomości

• Często wiąże się z monologiem bezpośrednim (utwory Wirginii Woolf)

SPOSOBY KONWENCJONALNE

1. opis przez wszechwiedzącego autora

• Założenie o wszechwiedzy autora (do XIX w)

• Od czasu psychologicznych powieści Dostojewskiego i Konrada autorzy powieści zdawali sobie sprawę z możliwości osiągnięcia większego stopnia prawdopodobieństwa - zapewnić to miała zmiana konwencjonalnego centrum narracji - tzn zastąpienie wszechwiedzącego autora bądź przez autora - obserwatora, bądź przez obserwacje poszczególnych postaci czy też głównego bohatera, bądź przez kombinację tych czterech ewentualności

• Technika powieściowa - stosowana do przedstawiania treści i procesów psychicznych postaci, za jej pomocą wszechwiedzący autor przedstawia tę psychikę konwencjonalną metodą opisu i narracji.

• Najkosekwentniej stosowała ją Doroty Richardson w 12 tomach „Pilgrimage” , Joyce, Faulkner i Wirginia Woolf

• Metoda jest całkowicie opisowa, pisane w 3 ciej osobie

2. soliloquium (monolog sceniczny)

• założenie o istnieniu audytorium

• o wiele większa spójność niż w monologu wewnętrznym (celem jest przedstawienie myśli i emocji w powiązaniu z akcją i fabułą !!!) monolog wewnętrzny ma natomiast na celu zakomunikować tożsamość psychiczną.

• Technika przedstawiania czytelnikowi treści i procesów psychicznych bohatera bezpośrednio - od niego samego, bez obecności autora, ale z milczącym założeniem obecności audytorium

• Tak więc z konieczności jest ono mniej szczere, bardziej ograniczone w możliwościach przedstawienia głębszych warstw świadomości niż monolog wewnętrzny

• Przedstawia zawsze punkt widzenia postaci

• W praktyce łączy się je z monologiem wewnętrznym

• „Kiedy umieram” Faulknera (składa się wyłącznie z soliloquiów piętnastu postaci)

• większa spójność, ale takie uporządkowanie myśli jakie powstałoby w świadomości postaci , a nie takie, jakie zostałoby wypowiedziane w sposób przemyślany.

• Te powieści wykorzystujące monolog sceniczny dają szczęśliwe połączenie wewnętrznego strumienia świadomości z działaniem zewnętrznym - przedstawiają postać zarówno od wewnątrz jak od zewnątrz!

Bardziej wyspecjalizowane techniki:

1. Dramat

• do przedstawiania szczególnie chaotycznych stanów świadomości

• Wykorzystana w jednym tylko przypadku! (James Joyce - rozdział 15 Ulissesa - przedstawiony w formie sceny teatralnej z osobami, dialogiem, wskazówkami reżysera, opisem kostiumów, wejść na scenęitd - pijackie halucynacje Leopolda i Stefana

2. Forma wierszowana

• Również próbowano wykorzystywać go przy opisie szczególnie chaotycznych stanów świadomości

• Jedyną powieścią, która wykorzystuje wiersze celem przedstawienia treści psychicznych jest „Rahab” Waldo Franka - Frank przedstawia świadomość za pomocą formy wierszowanej wówczas, gdy brak mu swoistego „obiektywnego odniesienia” do ukazania emocjonalnego oblicza postaci

Badanie metod strumienia świadomości, z których pisarze korzystali w celu uchwycenia i kontroli - dla celów powieściowych - zasadniczych cech świadomości

STRUMIEŃ

• Żaden odpowiedzialny pisarz nigdy nie wątpił, że istnieją techniczne granice, których nie potrafi przekroczyć.

• Środki techniczne za pomocą których można przekonywująco przedstawić świadomość i dokonać selekcji materiału.

• Kłopoty związane z przedstawieniem świadomości w prozie powieściowej

• Świadomość jednostkowa ma charakter prywatny

• Nigdy nie jest statyczna - lecz zawsze w ruchu

• Bieg świadomości - procesy psychiczne zanim zostaną racjonalnie uchwycone dla celów komunikacji - nie przebiegają wedle ciągłości kalendarzowej.

Główną metodą kontroli ruchu strumienia świadomości w prozie powieściowej było stosowanie psychologicznej zasady SWOBODNYCH SKOJARZEŃ w celu ukierunkowania strumienia(pierwszym powieściopisarzem, który wykorzystał tę zasadę funkcjonowania psychiki był VXIII w. L. Sterne

Aktywność świadomości musi mieć treść.

Trzy czynniki kontrolują skojarzenia:

1. pamięć będąca ich podstawą

2. zmysły - które nimi kierują

3. wyobraźnia - która decyduje o ich giętkości

MONTAŻ CZASOWY I PRZESTRZENNY

Inny środek kontroli biegu świadomości w prozie - ŚRODKI FILMOWE

Podstawowym środkiem filmowym jest montaż, do środków pomocniczych należą : wielość ujęć, zwolnienia, przenikania, cięcia, zbliżenia, panorama i retrospekcje

Montaż czasowy: nakładanie się obrazów lub myśli pochodzących z różnego czasu

Montaż przestrzenny: niezmienny jest czas, a zmianie ulega element przestrzenny („oko kamery”, „wielość ujęć”) czyli możliwość występowania wielu obrazów w tej samej chwili czasu.

Zasadnicza funkcja wszystkich tych środków filmowych (gł. montażu) - polega na wyrażaniu ruchu i współistnienia. to podchwycili pisarze strumienia świadomości, licząc, że pomoże im zrealizować ich podstawowy cel: przedstawić dwoisty aspekt życia ludzkiego - życie wewnętrzne i zewnętrzne zarazem.

- Wirginia Woolf „Pani Dalloway” (przedstawienie Klarysy Dalloway- poprzez pośredni monolog wewnętrzny) - mistrzyni w montażu przestrzennym (scena przedstawiająca piszący na niebie samolot)

ŚRODKI MECHANICZNE

Środki mechaniczne - mają mniejsze znaczenie jak swobodne skojarzenia czy środki filmowe.

• Środki drukarskie i przestankowe nadają bezpośredniości monologowi wewnętrznemu i pozwalają autorowi kontrolować bieg monologu w scenie. (kontrola biegu świadomości)

• Niekiedy są jedynym sygnałem zmian (zmiany ukierunkowania przestrzeni lub czasu, a nawet centralnej postaci)

• Faulkner „Wściekłość i wrzask” - najbardziej organiczny sposób zastosowania przestankowania w celu kontroli strumienia świadomości - początek bezpośredniego monoklu wewnętrznego wskazuje zawsze w tym tekście kursywa. (przedstawienie wspomnień debila Benjy)

• Wirginia Woolf „Do latarni morskiej”- stosowania przestankowania jako środka kontroli strumienia świadomości ogranicza się do nawiasów (korzysta z nich oszczędnie i skutecznie, nie traktuje ich jako stałego sygnału, jak Faulkner kursywy)

• Waldo Frank - częściej niż jakikolwiek pisarz korzysta dla kontroli strumienia świadomości ze znaków przestankowych i środków typograficznych: „Rahab” - stosuje wielokropki, myślniki i układy wierszowe.Z każdego każdego tych środków korzysta do innego rodzaju strumienia.

• Joyce - ma swój negatywny wkład w wykorzystaniu środków drukarskich w powieści strumienia swiadomości „Ulisses” - monolog Moll Bloom - nie ma w nim wogole znaków przestankowych - rezygnując z nich zdołał przedstawić typowy dla Moll Bloom strumień świadomości na poziomie bliskim snu. Brak przestankowania jest tu środkiem całkowicie wizualnym - bowiem sam monolog jest starannie wyartykułowany w zdaniach.

Podsumowanie:

Główną zasadą toku świadomości jest powszechne prawo swobodnych skojarzeń.

Do kontroli strumienia świadomości pisarze wykorzystali także środki filmowe i w szczególny sposób wykorzystywali konwencjonalne przestankowanie.

Cechy świadomości:

• Płynność

• prywatność (niekoherencja i niewyartykułowanie)

1

---