Osobowość  - podstawowe pojęcia i definicje.

Pojęcie osobowości należy do najtrudniejszych w psychologii. Obejmuje ono intuicyjnie odczuwaną, ale wymykającą się jednoznacznym i wyczerpującym określeniom, rzeczywistość ludzką. Większość znawców tego przedmiotu jest zgodna, że osobowość wyraźnie determinuje zachowania człowieka w każdej sferze jego funkcjonowania (Chłopkiewicz 1987, s.11, 44).

Najnowsze ujęcia dotyczące osobowości akcentują, że wprawdzie cechy biofizyczne człowieka i zewnętrzne oddziaływanie są podstawą osobowości, ale jej nie determinują. Natomiast decydujący wpływ na kształtowanie się osobowości ma aktywność samej jednostki.

 

Osobowość to:

 

        zbiór względnie stałych, charakterystycznych dla danej jednostki cech i właściwości, które wyznaczają jej zachowania i pozwalają odróżnić ją od innych;

        zespół warunków wewnętrznych wpływających na sposób, w jaki człowiek przystosowuje się do otoczenia;

        zespół psychologicznych mechanizmów: np. tożsamość, mentalność, potrzeby, postawy, inteligencja, uznawane wartości powodujące, że człowiek jest zdolny do kierowania własnym życiem, a jego zachowania są zorganizowane i względnie stałe (Słownik encyklopedyczny Edukacja Obywatelska 1999r).

 

Pytanie czy, w jaki sposób i w jakim stopniu oddziaływanie zewnętrzne, a w tym wychowanie, nauczanie może wpływać na osobowość człowieka towarzyszy nieodłącznie twórcom różnych koncepcji pedagogicznych i społecznych: psychoanalitycznej, behawioralnej, poznawczej oraz humanistycznej.

 

Orientacja psychoanalityczna

W teoriach pozostających pod wpływem Z. Freuda pojęcie „ja” jednostki odgrywa znaczną rolę. Dla Freuda ego stanowi władzę wykonawczą całej osobowości, sprawuje funkcje kierownicze, godząc wymagania id, superego i świata zewnętrznego. Nie jest ono jednak najsilniejszym ani najważniejszym systemem osobowości. Pozostaje podporządkowane wobec id, z niego czerpie swoją energię i siłę. Z kolei superego, czyli ta sfera osobowości, która zawiera nakazy, zakazy, ideały wpojone dziecku przez rodziców, zawiera w sobie dwa podsystemy: sumienie i „ja” idealne. Sumienie karze człowieka wywołując w nim poczucie winy, natomiast „ja” idealne nagradza go, sprawia, że czuje się dumny z siebie, dąży do osiągnięcia doskonałości.

Szerokie omówienie roli obrazu własnej osoby i stosunku do samego siebie można znaleźć w pracach K. Horney, który rozróżnia trzy typowe pojęcia odnoszące się do „ja”. Są to „ja” realne, „ja” prawdziwe i „ja” wyidealizowane. Określa „ja” realne, czyli „ja” aktualnie funkcjonujące, jako to wszystko, czym dana osoba jest w określonym czasie, to co ma na myśli, kiedy pragnie poznać siebie. „Ja” prawdziwe stanowi centralną siłę w człowieku, źródło rozwoju. Jest to autentyczna siła skierowana na indywidualny rozwój i urzeczywistnienie potencjalnych możliwości człowieka. Aby rozwój ten był możliwy, człowiek potrzebuje sprzyjających warunków, szczególnie w okresie wczesnego dzieciństwa. Dziecko wychowywane w atmosferze ciepła, bezpieczeństwa, zaufania, szacunku, kształtuje w sobie postawę zaufania do ludzi oraz szacunku wobec samego siebie. Brak tych sprzyjających warunków oraz czynniki mogące wywołać wrogość i lęk u dziecka - obojętność, dominacja, brak konsekwencji w postępowaniu opiekunów, nadmierna opiekuńczość - wzmagają lęk podstawowy, czyli poczucie samotności i bezbronności wobec potencjalnie wrogiego świata. Obniża się również poczucie szacunku wobec własnej osoby i pewność siebie.

„Ja” wyidealizowane jest kluczowym pojęciem, pozwalającym w nowy sposób ująć całokształt procesów wewnętrznych jednostki. Dzięki temu nowemu spojrzeniu stosunek człowieka do samego siebie stał się równie ważny, jak stosunek do otoczenia. Pod wpływem samoidealizacji oprócz konfliktu między autentycznym „ja” a „ja” idealnym, pojawia się również konflikt dwu przeciwnych postaw wobec własnego „ja”: dumy i nienawiści wobec siebie.

Te dwie tendencje są ze sobą nierozerwalnie związane.

Koncepcja H. Sullivana skoncentrowana przede wszystkim na badaniu sytuacji interpersonalnej, postuluje istnienie pewnych procesów zachodzących w polach interpersonalnych. Jednym z nich jest system jaźni. Na skutek lęku i bezpośrednich oddziaływań osób znaczących we wczesnym dzieciństwie, zwłaszcza matki, rozwijają się trzy komponenty systemu jaźni: „dobre-ja”, „złe-ja”, „nie-ja”. „Dobre-ja” powstaje w wyniku pozytywnych, nagradzających doświadczeń z matką, zawiera myśli, impulsy, które były aprobowane przez matkę. „Złe-ja” wywodzi się z sytuacji wzbudzających lęk, ale nie tak silny, aby dziecko nie mogło sobie z nim poradzić. „Nie-ja” wiąże się z doświadczeniami, w których matka wyrażała dezaprobatę tak intensywnie, że dziecko było kompletnie sparaliżowane przez lęk: prowadzi ono do zaburzeń funkcjonowania. Wszystkie te systemy fałszują obraz własnej osoby, przeszkadzając w obiektywnej samoocenie.

Wpływem otoczenia społecznego na obraz siebie jednostki zajmował się również E. Fromm. Według jego koncepcji „ja” stanowi centrum osobowości, które jest źródłem aktywności i poczucia tożsamości jednostki. Rozwój struktury „ja' dokonuje się poprzez proces indywidualizacji. Indywidualizacja zawiera w sobie dwie, nie zawsze harmonijne i równomiernie przebiegające, tendencje. Pierwsza, to dokonujący się automatycznie proces odosobnienia, któremu towarzyszy wzmagająca się samotność. Druga, to proces wzrostu poczucia siły „ja”, który może być hamowany przez czynniki indywidualne i społeczne.

Pojęciem tożsamości posługuje się także psychoanalityczna teoria rozwoju E. Eriksona. W procesie rozwoju osobowości, który jest jednocześnie procesem kształtowania się poczucia własnej tożsamości, Erikson wyodrębnia osiem stadiów. W każdym z nich pojawia się specyficzny rodzaj kryzysu, który może być rozwiązany negatywnie lub pozytywnie. Konstruktywne rozwiązanie kryzysu warunkuje dalszy rozwój osobowości.

Teorie psychoanalityczne, jak można zauważyć, koncentrują się głównie na powstawaniu i rozwoju „ja”. Pojęcie „ja” odnosi się do ego. Opis osobowości jest tu zewnętrzny wobec zjawiska, dokonywany z pozycji bezstronnego obserwatora, a nie samej osoby doświadczającej, konstruującej obraz siebie.

 

Orientacja behawiorystyczna

 Psychologia behawiorystyczna koncentruje się na dostępnych dla obserwacji zachowaniach jednostki. Przykłada małe znaczenie lub w ogóle pomija procesy wewnętrzne, takie jak wyobrażenia, myśli i uczucia, w tym również obraz własnej osoby jako zjawiska, które nie mogą być bezpośrednio mierzone, obserwowalne z zewnątrz.

J. Watson odrzuca zarówno potrzebę, jak i możliwość badania świadomości człowieka. Koncentruje się na poznawaniu prawidłowości rządzących zachowaniem człowieka. Nie interesuje się tym, co dzieję się wewnątrz organizmu, poza obszarem swoich zainteresowań zostawia również pojęcie obrazu siebie.

Jeden z bardziej wpływowych przedstawicieli behawioryzmu, R. B. Skinner, uważa, że nie ma również potrzeby mówić o mechanizmach działających wewnątrz organizmu czy kierujących zachowaniem. Aby wyjaśnić zachowanie i kierować nim wystarczy znać środowisko, w którym znajduje się organizm i umieć nim manipulować. Zachowanie jest, jego zdaniem, wynikiem określonego warunku poprzedzającego, a nie spontanicznych, wewnętrznych zmian linii postępowania, pochodzących od określonego wewnętrznego „ja”. Skinner wprowadza również rozróżnienie na „ja” jako przedmiot samopoznania, samokontroli, które jest pochodną genetycznie uwarunkowanej wrażliwości, i „ja” jako poznające, kontrolujące, które jego zdaniem jest wynikiem okoliczności społecznych, zmieniające się wraz ze zmianami zachodzącymi w środowisku.

 

Orientacja poznawcza

W ujęciu poznawczym „ja” traktowane jest jako zorganizowany system pojęciowy, który służy asymilacji danych pochodzących z doświadczenia. Struktury „ja”, a więc i obraz siebie, są swego rodzaju pośrednikiem w doświadczaniu świata obiektywnego. Poprzez poznanie jednostka przekształca świat obiektywny w subiektywny, a jednym z pojęć pośredniczących, których używa dla interpretacji świata, jest obraz własnej osoby. Podejście poznawcze koncentruje się na procesach świadomych i przyjmuję na ogół wewnętrzną reprezentację własnej osoby jako świadomą.

T. R. Sarbina traktuje własne „ja” jako przedmiot poznania, tak samo jak przedmiotem poznania może być „ja” innych ludzi.

Kontrowersyjne jest, jego zdaniem, przyjęcie również istnienia „ja” jako aktywnie poznającego podmiotu. W swej teorii rozwoju systemu „ja” definiuje ten poznający podmiot jako wysoko zorganizowaną, zintegrowaną strukturę poznawczą, która obejmuje wszystkie empiryczne „ja” stanowiące podstruktury. Te „ja” empiryczne kształtują się w toku doświadczenia, w kontakcie z własnym ciałem, rzeczami, osobami, wyobrażeniami itp.

Zdaniem niektórych teoretyków podejścia poznawczego wewnętrzna reprezentacja poznawcza świata i własnej osoby może przyjmować postać spójnego systemu wiedzy o sobie i o otaczającej rzeczywistości. Teoria konstruktów osobistych G. Kelly'ego proponuje traktowanie człowieka jako naukowca formułującego oraz testującego hipotezy dotyczące siebie i świata w celu usprawnienia własnej zdolności do przewidywania zdarzeń.

Podobna w pewnych aspektach, ale bardziej skoncentrowana na obrazie siebie, koncepcja S. Epsiteina postuluje istnienie nieświadomego procesu, dzięki któremu jednostka tworzy teorię o sobie samej. Zadaniem tej teorii „ja” jest m.in. asymilowanie danych pochodzących z doświadczeń i optymalizowanie samooceny.

W badaniach nad obrazem siebie owocna okazała się teoria R. Wicklunda. Twierdzi on, że uwaga jednostki w danym momencie czasowym może być skoncentrowana bądź na własnej osobie, bądź na świecie zewnętrznym. Gdy jednostka koncentruje się na własnej osobie, to nasila się, staje się bardziej widoczna rozbieżność między aktualnym stanem jednostki, aktualnym obrazem siebie, a jej standardami. Aktualny obraz siebie - niższy, gorszy niż standard, skutkuje pojawieniem się negatywnych emocji w formie niezadowolenia. Poprawę można osiągnąć przez uniknięcie bodźców, które powodują koncentrację na własnej osobie, bądź przez zmianę standardu lub przez obronne reinterpretacje sytuacji.

 

Orientacja humanistyczna

Psychologia humanistyczna poświęca wiele uwagi problemowi obrazu siebie. Jako nurt, który ukształtował się na bazie protestu przeciw reedukowaniu człowieka, zarówno w ujęciu behawioralnym jak i psychoanalitycznym, traktuje człowieka jako osobę, która jest zdolna do bycia nie tylko przedmiotem wpływów zewnętrznych, ale również doświadczającym podmiotem.

 

A. Maslow, prezentując swoje poglądy, nie definiuje wprost pojęcia obrazu siebie. Człowiek poznaje własne „ja” dzięki dokonywaniu wyborów. Wybierając w sposób wolny, to co jest dla niego dobre, zgodnie z jego wewnętrzną naturą, jednostka doznaje subiektywnego odczucia przyjemności i radości. Dzięki takim wyborom jednostka zbliża się do poznania swojej natury. Pełne poznanie siebie i samoakceptacja są możliwe dzięki doznawaniu miłości innych ludzi. Człowiek chroni siebie i swój idealny obraz poprzez wyparcie i inne mechanizmy obronne. Wyparciu mogą ulec dwa obszary wiedzy o samym sobie. Po pierwsze człowiek boi się wszystkiego, co mogłoby wzbudzić w nim uczucie pogardy dla samego siebie. Po drugie wyparciu mogą ulec również najlepsze strony osobowości, talenty, zdolności twórcze, wyższe możliwości. Człowiek jest w stanie akceptować siebie jedynie wtedy, gdy osiągnie spełnienie samego siebie, gdy realizuje swoją wewnętrzną naturę. W hierarchii potrzeb stworzonej przez A. Maslowa, jedna grupa potrzeb dotyczy bezpośrednio ustosunkowań wobec samego siebie i obrazu siebie. Są nią potrzeby szacunku, które jako jedne z podstawowych stanowią element wewnętrznej, instynktownej natury człowieka. Kiedy potrzeby szacunku do siebie zostaną zaspokojone, pojawić się mogą wyższe od nich potrzeby samourzeczywistniania, poznawcze i estetyczne (druga grupa). Pośrednio więc ich zaspokojenie warunkuje samorealizację. Wpływa ono jednocześnie na obraz siebie jednostki oraz przekonania co do własnej osoby. Dzięki zaspokojeniu potrzeby szacunku do siebie, jednostka zyskuje poczucie pewności siebie, wartości własnej osoby. Jednocześnie frustracja tych potrzeb powoduje poczucie niższości, słabości, które prowadzą do ogólnego zniechęcenia.

Inny z autorów zaliczanych do nurtu psychologii humanistycznej, G. Allport, pojęcie „ja” zastąpił pojęciem proprium. Zgodnie z jego teorią obraz siebie posiada dwa aspekty - jeden to odpowiednik „ja” realnego, na który składa się sposób spostrzegania swoich aktualnych zdolności. Drugi to aspiracje jednostki, to kim chciałaby być, co stanowi wyobrażeniowy aspekt proprium i wyznacza kierunek wielu posunięć. Spośród psychologów największą wagę do roli obrazu siebie w funkcjonowaniu osobowości przykłada C. Rogers. Jego teoria odnosi się do bezpośrednich doświadczeń jednostki, do procesów zachodzących w jej polu fenomenologicznym, które jest tożsame z aktualnym doświadczeniem. Obraz siebie, traktowany jako rzeczywistość zmienna, zajmuje tu centralne miejsce , wyjaśniając szereg zjawisk w funkcjonowaniu osobowości.

W danym momencie czasowym jest rzeczą specyficzną, realnie istniejącą. Obraz siebie wyodrębnia się jako obiekt w polu fenomenologicznym jednostki poprzez przetworzenie doświadczeń odnoszących się do „ja”. Poprzez interakcje z otoczeniem, świadomość bycia i funkcjonowania, zostaje „opracowana” w zorganizowany obraz siebie. Dzięki doświadczaniu pozytywnego odnoszenia się ze strony innych ludzi, zwłaszcza osób znaczących, kształtuje się u człowieka pozytywna postawa wobec samego siebie: jest to potrzeba wyuczona. Doświadczanie zaspokojenia potrzeby szacunku prowadzi do rozwoju potrzeby samoakceptacji, czyli szacunku do siebie doświadczanego niezależnie od postawy osób znaczących. Jest to potrzeba wspólna wszystkim ludziom. Jej zaspokojenie stanowi podstawę budowania poczucia własnej wartości.

Poszukiwania determinant osobowościowych implikujących możliwość kreowania zachowań proprzedsiębiorczych powinny być osadzone w kontekście szeregu zmian dotyczących funkcjonowania młodego człowieka. Na ich bazie w okresie dorastania kształtują się bardzo ważne elementy organizacji osobowości; m.in. obraz siebie i ocena własnej sytuacji w otoczeniu (Łapińska, Żebrowska 1975, s.767-772; Hurlock 1985, s.457-476)

---