PEDAGOGIKA
JAKO NAUKA I WYCHOWANIE
Pedagogika jest nauką o wychowaniu, która formuje teoretyczne i metodyczne podstawy planowej działalno¶ci wychowawczej. Początkowo zakres pedagogiki ograniczał się do problemów związanych przygotowaniem młodej generacji do dojrzałego życia. Była ona pojmowana jako proces planowego oddziaływania dorosłego pokolenia na dzieci i młodzież. Głównymi instytucjami które oddziaływały na młode pokolenie były : rodzina i szkoła, a za podstawowy tren uważano wychowanie w szkole. Obecnie pedagogika obejmuje swym zakresem wszystkie fazy życia człowieka. Przede wszystkim tworzy podstawy działalno¶ci wychowawczej mającej na celu wyposażenie społeczeństwa w wiedzę ogólną, a także w system warto¶ci i przekonań niezbędnych do jego funkcjonowania.
Pedagogika formułuje teorię celów wychowania, uwarunkowanych politycznie i klasowo.
Dobrym przykładem jest pedagogika socjalistyczna, która oparta na przesłankach materializmu dialektycznego formułuje podstawy działalno¶ci wychowawczej mające na celu przygotować jednostkę do życia w społeczeństwie socjalistycznym. Przyspieszony rozwój społ. – kult. i ekonomiczny wpłynął na rozszerzenie zakresu praktycznych zastosowań pedagogiki. Jej osiągnięcia stwarzają podstawę funkcjonowania różnorodnych instytucji rozwijających działalno¶ć wychowawczą poza szkołą np.: ( organizacje młodzieżowe ).
Oprócz tradycyjnych zadań pedagogika współczesna formułuje zasady rozwoju i aktywno¶ci człowieka w całym procesie ontogenezy. Zasady te mają szczególne znaczenie dla praktyki wychowawczej w związku z przyspieszonym rozwojem nauki, techniki i kultury. To rodzi konieczno¶ć ustawicznego poszerzania oraz modernizacji wiedzy i kwalifikacji w ciągu całego życia ( kształcenie ustawiczne ). W związku z tym wysuwają się nowe problemy badawcze, jak : rozwijanie trwałych zainteresowań, motywacji do ciągłego kształcenia się, samokształcenia, samowychowania. To przyczyniło się do znacznego wzrostu rozwoju społecznego i zapotrzebowania społeczeństwa na różnorodno¶ć zdobywanej wiedzy.
Można zauważyć to po roku 1994 , gdzie zaczęły powstawać na polskich uczelniach nowe kierunki i profile.
Termin nauka jest pojęciem wieloznacznym, mieszczą się w nim różne tre¶ci i desygnaty. Jest dziedziną społecznej aktywno¶ci człowieka, która zmierza do obiektywnego poznania otaczającej nas rzeczywisto¶ci przyrodniczej i społecznej. W takim ujęciu nauka jest procesem społecznym, w wyniku, którego powstają naukowe konstrukcje, czyli twierdzenia, hipotezy, teorie.
Według J. Bocheńskiego pojęcie nauki ma dwa ¶ci¶le ze sobą związane lecz różne znaczenia. Termin ten posiada znaczenie subiektywne i obiektywne. Nauka rozumiana subiektywnie jest wiedzą usystematyzowaną, czyli, pewną własno¶cią ludzkiego indywidualnego podmiotu. Nauka rozumiana obiektywnie, jest tworem społecznym, który istnieje w my¶leniu ludzi tak, że żaden z nich nie zna wszystkich należących do niej twierdzeń, przyjmując przy tym, iż nauka ta jest także układem zdań obiektywnych.
Pojęcie nauki rozważa także T. Kotarbiński. Według niego nauka, w znaczeniu funkcjonalnym, jest traktowana jako pewien kompleks czynno¶ci badawczych i pomocniczych, natomiast w znaczeniu statycznym rozumiana jest jako pewien kompleks prawd poznawczych. S. Nowak twierdzi, iż na poszczególne nauki można patrzeć jako na pewne systemy ludzkiej działalno¶ci, które zmierzają do realizacji i pewnych celów lub jako wytwory tej działalno¶ci. Celem czynno¶ci składających się na jaką¶ naukę jest : rozwijanie, rozszerzanie, pogłębianie wiedzy o tej dziedzinie, zjawisk czy procesów jakie znajdują się w polu zainteresowania danej nauki. Według autora, wiedza jest pewnym zespołem prze¶wiadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego wła¶nie tak się mają. Zdaniem J. Bocheńskiego wiedza jest rezultatem pewnego procesu psychicznego, jest tym czym¶, co można odnaleŹć w duszy. Proces ten nazywamy poznawaniem. Celem poznawania jest wła¶nie wiedza. Według K. Poppera kryterium falsyfikalno¶ci jest tym kryterium, które oddziela wiedzę naukową od nienaukowej.
Autor twierdzi, iż teoria sformułowana ta, że nie można podać żadnych faktów obalających, jest nienaukową. Ostatecznym celem naukowego poznania, zdaniem Bocheńskiego, jest osiągnięcie przez naukę prawdziwych wypowiedzi.
Jan Such uważa, iż formułowanie i sprawdzanie twierdzeń o maksymalnej zawarto¶ci informacji, jest takim poznaniem, które prowadzi do wyższych form funkcjonowania wiedzy, jakimi są prawa i prawidłowo¶ci nauki. Autor opisując wiedzę naukową, charakteryzuje ją poprzez cele, jakie realizuje nauka, i do których zmierza uczony. Jan Such dzieli owe cele naukowe na zewnętrzne i wewnętrzne. Cele wewnętrzne nauki, to te cele, jakie stawia sobie uczony bezpo¶rednio w swej pracy badawczej. Istotą tych celów jest : ¶cisło¶ć, ogólno¶ć, wysoka informatywna zawarto¶ć, pewno¶ć, a także prostota.
Cele wewnętrzne nauki są celami ostatecznymi, są one funkcjonalnie związane z jej celami zewnętrznymi, a więc z celami obiektywnymi, jakie realizuje nauka w swym rozwoju. Cele zewnętrzne nauki wynikają z funkcji jakie pełni nauka w społeczeństwie, gdy jest stosowana do realizacji pewnych zadań teoretycznych lub praktycznych. Jednym z celów zewnętrznych jest cel praktyczny umożliwiający człowiekowi skuteczne działanie. Za pierwszy cel nauki, za jej bezpo¶rednią funkcję praktyczną, możemy uznać przewidywanie, które umożliwia człowiekowi skuteczne działanie, a także służy zaspokajaniu potrzeb praktycznych jednostki. Człowiek pragnie nie tylko działać, ale także rozumieć ¶wiat. W rozumieniu ¶wiata pomocne jest wyja¶nianie, jako drugi zewnętrzny cel nauki. Badacz pragnie rozumieć ¶wiat i skutecznie w nim działać. Dlatego opisując go, wyja¶nia i przewiduje. Im wiedza jest użyteczna, interesująca oraz dokładnie i głęboko opisująca ¶wiat, tym lepiej pełni swoje funkcje : deskryptywną, czyli opisującą, eksploatacyjną, czyli wyja¶niającą, prognostyczną, czyli przewidującą.
Pojęcie nauki występuje także w znaczeniu teoretycznym (tre¶ciowym), wówczas przez naukę rozumiemy kompletny system uzasadnionych twierdzeń i hipotez oddających wiernie obraz danego obszaru rzeczywisto¶ci przyrodniczej, społecznej, technicznej, o sposobach jej poznawania i użytecznego przekształcania. Niewątpliwie wszystkie definicje terminu „nauka\" zawierają w sobie dwa podstawowe elementy : procesy i rezultaty poznania naukowego. W procesie poznania naukowego wyodrębniamy, miedzy innymi, zabiegi instrumentalne oraz dyspozycje psychiczne (postawę intelektualną).
Do pełniejszego zrozumienia natury nauki przyczyniają się wszelkie próby klasyfikacji. Klasyfikacja rozumiana jest najczę¶ciej jako podział wielostopniowy. Bardzo trudno jest zbudować jedną przejrzystą klasyfikację. Dlatego nauki dzieli się najczę¶ciej według : przedmiotu badań, metod badań, rodzajów stawianych problemów, zadań i celów stawianych przez naukę, stopnia ogólno¶ci i prostoty. Kazimierz So¶nicki dzieli nauki na : matematyczno - przyrodnicze, humanistyczne, techniczne. Natomiast J. Such wyodrębnił : nauki formalne w tym logikę, matematykę, oraz nauki empiryczne, do których zaliczył nauki przyrodnicze, fizyczne, biologiczne, społeczne (humanistyczne). Na podstawie tych klasyfikacji możemy wyróżnić cztery główne działy nauk : nauki formalne, nauki fizyczne, nauki biologiczne, nauki humanistyczne. Do nauk humanistycznych należą : psychologia, pedagogika, socjologia, historia, nauki polityczne, prawo, językoznawstwo, filozofia.
Niewątpliwie do nauk humanistycznych i społecznych zaliczana jest pedagogika. Swoisto¶cią pedagogiki jako nauki jest ¶cisły związek pomiędzy teorią a praktyką. Teoria bowiem pozwala rozwiązywać problemy dostarczane przez praktykę, ale skuteczno¶ć rozwiązań teoretycznych wykazuje ostatecznie praktyka. Pedagogika jest nauką o wychowaniu, nauką wszechstronną, jak pisze S. Kunowski, o całej rzeczywisto¶ci wychowawczej, w której istotę stanowi całożyciowy rozwój człowieka oraz wszelkie pozytywne i negatywne wpływy jednych ludzi na drugich, a także wpływy ¶rodowiska. Oderwał ją od filozofii, usystematyzował i oparł na dwóch naukach : etyce filozoficznej oraz psychologii.
Pedagogika współczesna dzieli się na cztery zasadnicze działy : pedagogikę praktyczną lub empiryczną, zajmującą się obserwacją, badaniem cało¶ci do¶wiadczeniowych, pedagogikę opisową lub eksperymentalną, jako dział uogólniający do¶wiadczenie oraz badający eksperymentalne prawa rządzące przebiegiem zjawisk biologicznych, psychologicznych, socjologicznych czy kulturowych, pedagogikę normatywną, która na podstawie filozofii człowieka, bada naturę człowieka, oraz wytwory jego kultury, pedagogikę teoretyczną, czyli ogólną, obejmującą cało¶ć badanego przedmiotu.
Miejsce pedagogiki jest w¶ród nauk przyrodniczych i humanistycznych, wypada
w ¶rodku pomiędzy nimi. Możemy powiedzieć, że pedagogika należy czę¶ciowo do jednych
i drugich, ponieważ co do swego charakteru jest nauką humanistyczną z podbudową przyrodniczą. Jest ona nauką przyrodniczą, przede wszystkim dlatego, że wychowanie nie jest dziełem samej natury, lecz kultury społeczeństwa, a także zagadnienie celu i warto¶ci jest decydujące w wychowaniu, a nie jak pisze S. Kunowski, strona przyrodnicza. Nauki pedagogiczne można podzielić ze względu na : nauki badające fragmenty rzeczywisto¶ci wychowawczej : dydaktykę, pedagogikę społeczną, pedagogikę specjalną, nauki badające podmioty wychowania : pedeutologię, pedologię, juwentologię, andragogikę, gereontologię, nauki badające instytucje : pedagogikę przedszkolną, domy dziecka, pogotowia opiekuńcze, pedagogikę wojska, pedagogikę sportu, nauki badające pewne zjawiska wychowawcze, nauki badające cało¶ć wychowania, teorię pedagogiczną, historię wychowania, pedagogikę porównawczą. Nauki, które badają pedagogikę jako naukę: historia pedagogiki (jako wiedza
o wychowaniu), pedagogika ogólna (pojęcia), metodologia pedagogiki.
W¶ród nauk niepedagogicznych badających również wychowanie możemy wyróżnić : nauki filozoficzne o wychowaniu : antropologia wychowania, aksjologia, etyka wychowania, nauki psychologiczne o wychowaniu : psychologia rozwojowa, psychologia wychowawcza, psychologia indywidualno¶ci, psychoanaliza, nauki socjologiczne : socjologia wychowania, socjologia społeczna, nauki techniczne o wychowaniu, technologia kształcenia, ergometria wychowania, nauki biologiczno-medyczne : genetyka pedagogiczna, higiena szkolna, neurofizjologia, psychiatria, Rozwój pedagogiki jako dyscypliny naukowej jest zależny od rozwoju nauk współdziałających z pedagogiką. Pedagogika nie tylko korzysta z usług innych nauk ale również służy im wiedzą o człowieku.
Bardzo ważną rolę w wychowaniu a także nauce odgrywa ¶rodowisko wychowawcze tj. rodzina. Rodzina jest jednym z najważniejszych i najbliższych kręgów ¶rodowiskowych każdej jednostki. ¦rodowisko rodzinne jest przede wszystkim złożoną cało¶cią, stanowiącą układ różnorodnych osobi¶cie dostępnych jednostce warunków ¶rodowiska domowego dzieci, rodziców i ewentualnie pozostałych członków rodziny, które wynikają bezpo¶rednio lub po¶rednio ze struktury rodziny, a zwłaszcza z jej funkcjonowania.
Specyficzną cechą ¶rodowiska rodzinnego jest to, że jego funkcje stanowią ograniczoną cało¶ć, złożoną i jednolitą, których nie można w życiu codziennym spełniać oddzielnie. Dlatego też jakiekolwiek zaburzenie utrudniające realizację której¶ z podstawowych funkcji powoduje krótszą lub dłuższą niezdolno¶ć. Należy jednak rozróżnić pojęcie funkcji i zadań. Funkcje rodziny są to skutki wywoływane przez działanie i zachowanie się członków rodziny, zawierające się w samej rodzinie lub po za nią, bez względu na to czy były one zamierzone lub pożądane. Przez zadania rozumie się natomiast ogólne czynno¶ci, które mają wywołać pożądane skutki, zalecane przez zbiorowo¶ci szersze czy też podjęte ¶wiadomie przez samą grupę. Rodzinie jako grupie społecznej, przypisuje się spełnianie różnorodnych funkcji. Najpełniejszy ich wykaz podaje M. Ziemska, kiedy mówi, iż są to funkcje : prokreatywne, usługowo-opieuńcze, socjologiczne i psychologiczne. Za¶ według S. Kawuli funkcja prokreatywna, ekonomiczna, kulturalna, emocjonalna i socjalizacyjno-wychowawcza, to zasadniczy wskaŹnik jako¶ci życia naszego społeczeństwa jako cało¶ci stylu życia.
Podobnie o funkcjach rodziny pisze R. WoŹniak. Autor uważa, że funkcje rodziny decydują o jej społecznym znaczeniu i obejmują podstawowe dziedziny życia, mówi między innymi o funkcji prokreacyjnej połączonej z przekazywaniem nowym członkom rodziny cech biologicznych, przygotowaniem dzieci do wej¶cia w życie społeczne, prowadzenie gospodarstwa domowego, sprawowanie pieczy nad życiem członka rodziny. Według WoŹniaka rodzina spełnia dwa doniosłe zadania : prokreacji (rozrodczo¶ci) i socjalizacji.
Wyczerpującą klasyfikację funkcji rodziny przedstawił Zbigniew Tyszka. Wymienia on miedzy innymi : materialno-ekonomiczną funkcję przejawiającą się w zaspokajaniu materialnych potrzeb rodziny, opiekuńczo-zabezpieczającą funkcję rodziny, polegającą na materialnym i fizycznym zapewnieniu członkom rodziny niezbędnych do życia ¶rodków.
Zaspokojeniem emocjonalno-rodzicielskich potrzeb współmałżonków, według Tyszki, zajmuje się funkcja prokreacyjna. Socjalizacja nazywa się wychowaniem wewnątrz rodzinnym, które rodzina realizuje jako grupa. Natomiast seksualna funkcja rodziny jest społecznie powszechnie akceptowaną formą współżycia płciowego. Jak podkre¶la Z. Tyszka, dom rodzinny jest między innymi miejscem wypoczynku i nawiązania niezbędnych dla człowieka kontaktów towarzyskich dlatego bardzo ważna jest kulturalna funkcja rodziny, polegająca na zapoznaniu młodego pokolenia z kulturą danego społeczeństwa. Ponadto, autor wyodrębnia emocjonalno-ekspresyjną funkcję rodziny, która realizowana jest w¶ród małżonków i par zakochanych będących
w pierwszym stadium życia małżeńsko-rodzinnego. Dzięki pełnieniu tych funkcji rodzina wprowadza dziecko w życie społeczne i ¶wiat kultury, zaspokaja potrzeby emocjonalne, przygotowuje do pełnienia rozmaitych ról społecznych, kształtuje wewnętrzną osobowo¶ć. Natomiast z punktu widzenia polityki społecznej i socjalnej akcentuje się zwłaszcza funkcje przystosowawcze i ochronne rodziny.
Na ogół przyjmuje się, że rodzina pełni cztery podstawowe funkcje, tj. funkcję biologiczno-opiekuńczą, kulturalno-towarzyską, ekonomiczną i wychowawczą. Należy jednak zaznaczyć, że każda rodzina pełni te funkcje na różnym poziomie i w różnym zakresie.
Rola małżonków nie kończy się z chwilą narodzenia dziecka. Opiekowanie się dzieckiem, tj. zapewnienie mu wła¶ciwych warunków rozwoju fizycznego, między innymi dostarczenie należytego pożywienia, odpowiedniego ubrania, zapewnienie warunków snu i odpoczynku, należy do głównych obowiązków obojga rodziców. Jak dotąd inne formy życia społecznego nie przejmują powszechnie od rodziny funkcji biologiczno-opiekuńczej. Rodzina jest również miejscem życia kulturalnego i towarzyskiego. Organizacja wypoczynku, zabawy, rozrywki, należy do zasadniczych tre¶ci życia rodzinnego.
Rodzina jest również instytucją, która wychowuje dzieci, i w której wychowują się także wzajemnie pozostali członkowie rodziny. Wychowanie w najszerszym rozumieniu tego słowa jest procesem wdrażania młodych pokoleń do życia w społeczeństwie. Działalno¶ć wychowawcza rodziny zapoczątkowuje ten proces, który w dalszym ciągu jest przejmowany przez szkołę i inne instytucje wychowawcze, wzmacniany przez wpływy ¶rodowiska (dalszego i bliższego), oraz przez aktywno¶ć własną jednostki. Wychowanie w rodzinie jak podkre¶la S. Kawula może mieć charakter celowy, planowy i ¶wiadomy ze strony rodziców (refleksyjny), podobnie jak
w instytucjach wychowania bezpo¶redniego (np. w szkole) oraz może odbywać się w sposób przygodny i samorzutny czyli bezrefleksyjny.
Dla ogólnego funkcjonowania rodziny, a zwłaszcza dla jej działalno¶ci wychowawczej, zasadniczą podstawę stanowi życie emocjonalne. Funkcja emocjonalna rodziny, przenika całokształt sytuacji i stosunków zachodzących w rodzinie i przez to nadaje swoistej dynamiki wszystkim funkcjom spełniającym przez rodzinę, w tym również funkcjom wychowawczym. Jak podkre¶la S. Kawula, więzi uczuciowe w rodzinie mają bardzo duże znaczenie dla prawidłowego rozwoju i wychowania dzieci. Więzi tej nie można niczym zastąpić, co można zaobserwować szczególnie u dzieci pozbawionych opieki rodzicielskiej.
Bez wątpienia ze spełnieniem wszystkich funkcji rodziny wiążą się zazwyczaj pewne skutki wychowawcze, a czasem nawet jedna z nich może zdeterminować cało¶ć wpływów wychowawczych rodziny, np. funkcja ekonomiczna w rodzinie chłopskiej. Zatem jako¶ć
i poziom wypełniających przez rodzinę wszystkich funkcji decyduje o efektach wychowania
w rodzinie. Zakłócenie choćby jednej z wymienionych funkcji (np. opiekuńczej) może spowodować słabszą wydolno¶ć wychowawczą rodziny.
Współcze¶nie rodzina występuje w zróżnicowanych formach w zależno¶ci od swej struktury. Strukturę rodziny, zdaniem Z. Błażejewskiego, okre¶la skład osobowy członków rodziny, choć jest szersze ujęcie tego terminu. Zbigniew Tyszka mówiąc o strukturze, poza liczbą i jako¶cią członków rodziny, uwzględnia takie elementy jak układ ich pozycji i ról społecznych, siłę więzi łączących członków rodziny, podział czynno¶ci, oraz strukturę wewnątrz rodzinną, władzy i autorytet, a także rozkład miło¶ci i względów w rodzinie. Dla F. Adamskiego struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie
i zachowanie małżeńsko-rodzinne. Ze względu na kompletno¶ć i niekompletno¶ć struktury Kawula wyróżnia strukturę pełną, czyli rodzinę dwupokoleniową i trójpokoleniową, do których zalicza : rodzinę naturalną, w której dzieci mają swoich naturalnych rodziców, rodzinę zrekonstruowaną, czyli utworzoną z powtórnego związku małżeńskiego, rodzinę przysposobioną - małżeństwo adoptuje na stałe dziecko, oraz rodzinę kontraktową, podejmującą czasowo pieczę nad dzieckiem. Natomiast przez pojęcie rodziny niepełnej, autor rozumie taką rodzinę, w której rodzic opiekuje się dziećmi swoimi lub współmałżonka, zamieszkującymi wspólnie z nimi. Rodzina może stać się niepełna z powodu ¶mierci współmałżonka, rozwodu, urodzenia dziecka pozamałżeńskiego, nieformalnego rozej¶cia się małżonków. W ramach rodziny niepełnej Kawula wyróżnia : rodzinę sierocą (brak rodziców na skutek ich ¶mierci), rodzinę rozbitą, która charakteryzuje się brakiem jednego z małżonków na skutek rozwodu, rodzinę półsierocą - brak jednego z małżonków na skutek ¶mierci, oraz rodzinę samotnych osób. Z kolei typowa rodzina niepełna, w ujęciu Błażejewskiego, to taka w której opiekę wychowawczą nad dzieckiem pełni tylko matka. W przypadku braku jednego z rodziców harmonijny rozwój osobowo¶ci dziecka może zostać zahamowany, a sytuacja taka jest szczególnie szkodliwa w procesie wychowania chłopców.
Na układ stosunków międzyosobowych, więŹ emocjonalną w rodzinie proces socjalizacji dziecka, wpływa w pewnej mierze wielko¶ć rodziny. Zgodnie z opinią większo¶ci autorów, rodzina wielodzietna jest niekorzystnym ¶rodowiskiem wychowawczym. D.M. Stott stwierdził, że rodziny takie stwarzają gorsze warunki pełnego rozwoju dziecka. Wynika to zdaniem autora z faktu, że wychowanie dużej liczby dzieci nadmiernie eksploatuje fizycznie i psychicznie matkę. Troska o pełne zaspokojenie dużej liczby dzieci, powoduje szybkie wyczerpanie sił witalnych kobiety, skutkiem czego w rodzinach wielodzietnych, dzieci są wychowawczo zaniedbane.
Innego zdania jest M. Przetacznikowa. Podkre¶la ona, iż dzieci z dużych rodzin szybciej przystosowują się do zmiennych warunków życia i do sytuacji trudnych. Ponadto posiadają lepsze warunki dla rozwoju samodzielno¶ci oraz umiejętno¶ci współdziałania i współpracy, ponieważ występuje wyraŹny podział funkcji i obowiązków. Jednak z drugiej strony, według autorki, je¶li warunki materialne rodziny posiadającej liczne potomstwo są niekorzystne,
a rodzice przeciążeni obowiązkami i pracą, wówczas sytuacja taka może stać się podłożem zaniedbywania dzieci, oraz niezaspokajania wszystkich ich potrzeb. Nie ulega wątpliwo¶ci, że
na harmonijny rozwój dziecka, jego pozycję, wpływa typ rodziny. F. Adamski, ze względu na Źródło utrzymania, charakter ¶rodowiska zamieszkania i dominujący styl życia rodzinnego, wyróżnił między innymi : rodzinę małżeńską - inaczej nazywaną nuklearną, składającą się
z męża, żony oraz ich dzieci; rodzinę poligamiczną, składającą się z kilku związków małżeńskich. Ponadto rozróżnia rodzinę poszerzoną - wielopokoleniową, nazywaną dużą zmodyfikowaną rodzinę poszerzoną, stanowiącą jakby związek wielu rodzin nuklearnych.
Z kolei, ze względu na charakter Źródła utrzymania i ¶rodowisko zamieszkania, autor wyodrębnił typ rodziny chłopskiej, dla której gospodarstwo wiejskie stanowi wyłączne Źródło utrzymania; rodzinę robotniczą, dla której Źródło utrzymania stanowi dochód z fizycznej pracy członków rodziny; a także rodzinę inteligencką, którą zdaniem Adamskiego, od rodziny robotniczej różni charakter pracy zawodowej (praca umysłowa).
O typach rodzin pisze także S. Kawula. Wyodrębnia on między innymi rodzinę małą (nuklearną), za podstawę której przyjmuje instytucję małżeństwa i wynikający z niego stosunek najbliższego pokrewieństwa lub adopcji. W odróżnieniu od kręgu rodzinnego (rodziny dużej), rodzina mała obejmuje tylko osoby powiązane najbliższym pokrewieństwem (dzieci, rodzice, dziadkowie), zamieszkujące razem i prowadzące z reguły wspólne gospodarstwo domowe. Rodzina odgrywa więc niezwykle istotną rolę, w rozwoju społeczno-emocjonalnym dziecka, który z kolei jest zasadniczym czynnikiem warunkującym przystosowanie lub nieprzystosowanie się dziecka.
Każda rodzina boryka się z problemami dnia codziennego, gdyż życie jest takie, że dzień w dzień pojawiają się trudno¶ci, które trzeba pokonywać. Są rodziny, które potrafią sprostać tym obowiązkom. Takie rodziny, które pomy¶lnie rozwiązują własne problemy, możemy nazwać rodzinami funkcjonalnymi. Są jednak takie, które nie potrafią pomy¶lnie rozwiązywać swoich sytuacji kryzysowych i realizować swych funkcji. Rodziny, które nie potrafią wypełniać swych funkcji wystarczająco dobrze, nazywamy rodzinami dysfunkcjonalnymi.
Zdaniem J. Raczkowskiej, rodziny dysfunkcjonalne to takie, które nie zaspokajają niezbędnych psychicznych i społecznych potrzeb swoich członków rodziny. Cechą charakterystyczną tych rodzin, jak podkre¶la autorka, jest występowanie niekorzystnych czynników, takich jak faktyczne rozbicie rodziny, poważne konflikty między jej członkami, nadużywanie alkoholu, popełnianie przestępstw, uprawianie prostytucji, poważne choroby
i zaburzenia psychiczne, złe warunki materialno-bytowe. Ponadto niski poziom wykształcenia
i kultury rodziców łączy się z reguły z niskim statusem społeczno-zawodowym, ekonomicznym. Często w takich rodzinach występują zaburzenia kontaktów emocjonalnych, więzi między rodzicami i dziećmi są zazwyczaj poważnie osłabione, dzieci bole¶nie odczuwają wyobcowanie
i odrzucenie uczuciowe. Rodziny takie stwarzają ogromne zagrożenie dobra dziecka. Z nich najczę¶ciej wywodzą się nieletni i młodociani przestępcy, dzieci alkoholizujące się, wykazujące przejawy agresji i przemocy. Szczególnie degradujący wpływ na funkcjonowanie rodziny
i kształtowanie osobowo¶ci dziecka ma alkohol. Nadmiernie pijący rodzice dezorganizują życie rodzinne, ponadto wprowadzają atmosferę niepokoju. Należy podkre¶lić, iż alkoholizm bardzo często idzie w parze z takimi zjawiskami jak wielodzietno¶ć, przemoc, wykorzystywanie seksualne czy konkubinat.
Zbliżone stanowisko zajmują M. Banach i J. Matejek. Według nich pojawienie się różnego rodzaju zaburzeń w zachowaniu i funkcjonowaniu społecznym i rodzinnym dzieci
i młodzieży, ¶wiadczy o zakłóceniach w realizacji przez rodzinę jej podstawowych funkcji. Dysfunkcjonalno¶ć, według autorów, można rozpatrywać w dwóch aspektach : rodzina - społeczeństwo oraz rodzina - członkowie i wiąże się ona z niewypełnianiem przez rodzinę zadań na rzecz społeczeństwa i na rzecz członków rodziny. Przyczyną dysfunkcjonalno¶ci może być patologia społeczna lub biologiczna obciążająca jej członków, najczę¶ciej rodziców. Przejawy patologii najczę¶ciej powodujące dysfunkcję rodziny to w mniemaniu autorów przestępczo¶ć, alkoholizm, narkomania, zachowania autodestrukcyjne, dewiacyjne zachowania seksualne, zaburzenia psychiczne, obłożna choroba fizyczna lub kalectwo. Inne czynniki powodujące dysfunkcjonalno¶ć rodziny, według Banacha i Matejka, to dezorganizacja rodziny, przejawiająca się w znamionach struktury rodziny (poprzez rozbicie rodziny, konflikty), ponadto złe pożycie rodziców, zakłócone stosunki uczuciowe, patologiczne zachowania rodziców. Z kolei S. Kawula sądzi, iż dysfunkcjonalny dom rodzinny staje się Źródłem przykro¶ci, podłożem napięć i frustracji zarówno dla jej dorosłych członków jak i dzieci. Jego zdaniem, dysfunkcjonalno¶ć rodziny może dotyczyć różnego zakresu realizowanych zadań, może to być dysfunkcja całkowita, oznaczająca, że w rodzinie występuje kompletne niepowodzenie
w realizacji zadań rodziny i muszą ją w tym zastąpić wyspecjalizowane rodziny, dysfunkcja czę¶ciowa przejawiająca się nieumiejętno¶cią realizacji podstawowych funkcji i zadań. Dysfunkcjonalno¶ć ta może obejmować między innymi niepowodzenia w realizacji zadań wychowawczych, niepowodzenia w walce z kryzysem małżeńskim, niepowodzenia
w zaspakajaniu potrzeb dziecka.
Życie dziecka w dysfunkcjonalnej rodzinie, jak podkre¶la J. Brągiel, jest dla niego wielką krzywdą, gdyż rodzice na ogół nie dbają o zaspokojenie jego potrzeb, a sposób jego traktowania przez rodziców często może prowadzić do deformacji jego rozwoju, negatywnych skutków emocjonalnych, zaniżonych osiągnięć edukacyjnych, aspiracji, kariery zawodowej
i osobistej. Nie ulega wątpliwo¶ci, że dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych, zdezorganizowanych, patologicznych, wykazują szereg trudno¶ci wychowawczych i edukacyjnych, z którymi spotykają się w swojej pracy wychowawcy, nauczyciele, sami rodzice. W ¶wietle literatury trudno¶ci wychowawcze to wyraz braku przystosowania się do ¶rodowiska, negatywne formy
i sposoby zachowań dzieci, np. agresja, przestępczo¶ć, czyli zachowania niezgodne z ideałem wychowawczym, celem i kierunkiem wychowania.
Za trudno¶ci wychowawcze H. Nartowska uważa wyraz braku przystosowania się dziecka do wymagań otoczenia i do reguł obowiązujących w ¶rodowisku, w którym żyje. Trudno¶ci wychowawcze, według H. Izdebskiej to problemy jakie dziecko (małe, dorastające) stwarza rodzicom, nauczycielom w procesie swojego psychofizycznego rozwoju. Zdaniem autorki, owe trudno¶ci wynikają z zaniedbań wychowawczych, negatywnych oddziaływań ¶rodowiska rodzinnego.
Ponadto związane są z błędami wychowawczymi rodziców, trudno¶ci wynikające
z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny, oraz trudno¶ci związane
z psychofizycznym rozwojem dziecka. Na skutek niespełnienia przez rodziny warunków zapewniających prawidłowy rozwój biosocjokulturalny mogą wystąpić, zdaniem
E. Marynowicz-Hetki, zaburzenia w zachowaniu się dzieci, do których to zaburzeń autorka zalicza : lekceważący stosunek do szkoły, nauki, rodziny, wagary, spożywanie alkoholu, przejawy zachowań agresywnych, ponadto nieprzystosowanie społeczne przejawiające się zarówno z braku dojrzało¶ci emocjonalnej rodziców jak i też w alkoholizmie, przestępczo¶ci, prostytucji.