Finanse, są to realne zjawiska i procesy pieniężne. Jest to ogół zjawisk ekonomicznych związanych z gromadzeniem i podziałem zasobów pieniężnych. Finanse są zainteresowane ruchem pieniądza i jego obiegiem w systemie bankowym, cyrkulacją między różnymi podmiotami gospodarującymi oraz posiadaniem w postaci oszczędności.
Gospodarka finansowa obejmuje finanse i planowanie przebiegu procesów pieniężnych oraz ich ewidencję. W skład go-spodarki finansowej wchodzi również rachunkowość i statystyka.
Polityka finansowa, to dokonywanie wyboru celu, które mają być osiągnięte w wyniku gospodarki finansowej, jak i sposobów lub metod ich osiągania. Funkcje finansów: f. alokacyjna, f. dystrybucyjna, f. stabilizacyjna. Funkcja alokacyjna, jest to proces, w którym wykorzystanie całości zasobów jest dzielony między dobra prywatne i publiczne. Jest to dostarczanie dóbr społecznych.
Funkcja dystrybucyjna, jest ona realizowana za pomocą wy-datków i przychodów redystrybucyjnych (transfery, renty, emerytury, zasiłki), doprowadza do podziału dochodu narodowego do zgodności z tym, co społeczeństwo uważa za sprawiedliwe.
Funkcja stabilizacyjna, wykorzystanie polityki budżetowej i monetarnej jako instrumentu oddziaływania na procesy gospodarcze i społeczne.
SYSTEM FINANSOWY I JEGO KOMPONENTY
System fin. W gospodarce rynkowej to mechanizm współtworzenia i przepływu siły nabywczej między finansowymi i nie finansowymi podmiotami gospodarczymi w skład, którego wchodzą: instrumenty fin., instytucje fin., rynki fin. oraz zasady ich funkcjonowania.
Instrumenty fin. dzieli się ze względu na aspekt własnościowy (dług, pożyczka, kredyty) albo udział w majątku podmiotu gospodarującego (akcje). Jeżeli za kryterium podziałów fin. przyjmiemy sposób, w jaki generują one dochód (obligacje) lub zmienny dochód (akcje).Jeżeli za kryterium przyjmiemy czas, inaczej termin zapadalności, to wyróżniamy wtedy instrumenty: krótkoterminowe (pieniężne), średnioterminowe i długoterminowe. Instrumenty średnio i długoterminowe są instrumentami kapitałowymi. Instrumenty fin. to zobowiązania fin. dotyczące majątku jednych podmiotów gospodarczych w stosunku do drugich. Wyróżnia się instrumenty fin. pochodne czyli inaczej derywaty i są to takie instrumenty, których wartość kształtuje się jako pochodna wartości instrumentów bazowych (rzeczywistych). Do derywatów należą: opcje, kontrakty „forward futures” i „swap”. Powstanie instrumentów fin. pochodnych wiązało się z zabezpieczeniem przed rynkiem zmiany cen kursów walutowych i stóp procentowych.
Rynki fin., są to rynki na których przedmiotem obrotu są instrumenty fin. Gdy zachodzi emisja, czyli powstanie instrumentów fin. mówimy o rynku pierwotnym, a gdy następują dalsze transakcje od sprzedaży tego instrumentu fin. mówi się o rynku wtórnym. Ze względu na czas to wyróżnia się rynki: pieniężne (bankowy i poza bankowy) i kapitałowy (giełdowy i poza giełdowy).
Rynki pieniężne to krótkoterminowe (do jednego roku). Celem jest zaspokajanie krótkoterminowych potrzeb związanych z płynnością i zagospodarowywaniem chwilowo wolnych rynków.
Rynki kapitałowe są związane z inwestycjami i procesami odkładania średni i długoterminowe, powyżej jednego roku. Rynek poza giełdowy obejmuje transakcje np. między domami maklerskimi. Jeżeli za kryterium podziałów rynków fin. przyjmiemy walutę, to wyróżniamy rynki instrumentów de nominowanych w walucie krajowej. Rynki instrumentów de nominowanych w walucie innej niż krajowa to rynki walutowe lub dewizowe. Przedmiotem transakcji na eurorynkach są instrumenty fin. wyrażone w innych walutach niż waluta państwa, na którego terytorium zachodzi dana transakcja. Mogą też być eurorynki kapitałowe np. rynki euroobligacji. Są to obligacje de nominowane w walucie innego państwa.
Obligacja, papier wartościowy stwierdzający zobowiązanie eminenta (tego, kto wypuszcza) w stosunku do nabywcy. Dochód z obligacji to odsetki. Gdy istnieje termin zapadalności obligacji to zwraca się nabywcy kwotę, na którą ta obligacja opiewa.
Akcja jest dokumentem stwierdzającym własność, jest dokumentem bezterminowym, przynosi zmienny dochód zwany dywidendą.
Instytucje fin., pośrednicy finansowi, są to podmioty ekonomiczne, które charakteryzują się następującymi cechami, głównymi przedmiotami ich działalności i podstawowymi źródłami dochodów jest utrzymywanie instrumentów fin. i dokonywanie nimi transakcji. Instytucje fin. są zazwyczaj dominującym składnikiem aktywów, czyli majątku. Jeżeli instytucje fin. nie tworzą własnych instrumentów fin. tylko zajmują się biernym pośrednictwem, nazywane są instytucjami bez pośredniego rynku kapitałowego, są to np. banki inwestycyjne, są one charakterystyczne dla systemu anglosaskiego, które nie przyjmują depozytów, nie udzielają kredytów ani nie dokonują rozliczeń na rzecz swoich klientów, zajmują się natomiast organizacją, czyli subskrypcją emisji papierów wartościowych oraz wtórnym obrotem danych papierów. Mogą one także świadczyć usługi doradcze np. kantory, domy maklerskie. Instytucje pośredniego rynku kapitałowego przyjmują od podmiotów nie finansowych instrumentów fin. i na ich miejsca kreują nowe instrumenty finansowe np. banki (centralny państwa i komercyjny), które tworzą pieniądz oraz inne instytucje fin., które tworzą inne instrumenty fin.
KLASYFIKACJA WYDATKÓW BUDŻETOWYCH
Jeżeli za kryterium przyjmiemy cele, kierunki lub zadania jakie ma realizować państwo to kładziemy nacisk na: wymiar sprawiedliwości, zdrowie i gospodarkę.
Jeżeli za kryterium przyjmie się czas to wydatki można podzielić na: bieżące (wynagrodzenia za pracę), inwestycyjne (zakup, montaż, remonty kapitalne, odtwarzanie środków trwałych).
Ze względu na podmiot lub przedmiot wyróżnia się wydatki: osobowe (wypłaty, premie, świadczenia), rzeczowe (zakup przedmiotów i urządzeń).
Jeżeli kryterium będzie odpłatność to wydatki dzielą się na: odpłatne, czyli ekwiwalentne (rynkowe), nieodpłatne, czyli nie ekwiwalentne (transfery).
PRAWO WAGNERA, mówi, że w długim okresie czasu wzrastają wydatki państwa i potrzeby publiczne. Główne przyczyny: inflacja; zmiana koncepcji państwa z „państwa stróża nocnego” na „państwo dobrobytu”; postęp techniczny, konieczna jest szybka modernizacja sprzętu; postęp cywilizacyjny, po-prawa warunków bycia, państwa zapewnia minimum egzystencji, powstanie nowych potrzeb; narastanie długów publicznych, na spłacanie długów zaciągniętych na spłacanie poprzednich.
PODATEK jest to świadczenie: pieniężne, przymusowe, bez zwrotne, nie ekwiwalentne i ogólne. Przymus jest ustanowiony przez państwo, bez zwrotny oznacza, że podatku nie zwracają, tylko nadwyżka jest zwracana, nie ekwiwalentne - płacimy, a nic w zamian nie otrzymujemy, ogólne tzn. nie zmienne. Podmiot podatku, jest to jednostka na którą norma prawno-podatkowa nakłada obowiązek świadczenia podatkowego. Podatnik to osoba, która faktycznie ponosi ciężar podatku. Płatnik, jego rola polega na obliczeniu podatku, poborze podatku i wpłaceniu należności do urzędu Skarbowego. Jest on odpowiedzialny za zapłacenie w terminie 5 lipca. Podatnikami w sensie prawnym w podatku od towarów i usług (PTU) są osoby fizyczne, osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, które podlegają opodatkowaniu. A więc dokonują sprzedaży i usług oraz eksportu, importu towarów i czynności zrównane z eksportem, importem i sprzedażą usług. Podatnikami w sensie ekonomicznym są konsumenci, gdyż oni ponoszą ciężar VAT-u a płatnikami są sprzedawcy towarów i usług (eksporterzy i importerzy). Podatek VAT jest podatkiem pośrednim, tzn. może być i jest przerzucany. Podatki bezpośrednie, to np. podatki dochodowe, one nie powinny być przerzucane.
PRZEDMIOT PODATKU Jest to zdarzenie, zjawisko, stan faktyczny lub prawny z którym ustawodawca łączy obowiązek uiszczenia podatku. Może to być np. osiąganie przychodu, dochodu, posiadanie lub zbycie majątku, wydatkowanie dochodów. W przypadku PTU przedmiotem opodatkowania jest sprzedaż towarów i odpłatne świadczenie usług na terenie RP, eksport i import towarów, usług i czynności zamienne towarów na usługi, usług na towary, darowizny i dostawa. Podstawa opodatkowania, jest to ilościowe ujęcie przedmiotowe przedmiotu podatkowego wyrażone w jednostkach pieniężnych i naturalnych. W przypadku PTU jest obrót netto - obrót bez podatku. Jest to kwota należna z tytułu sprzedaży pomniejszona o podatek z tej sprzedaży. Minimum podatkowe, jest to ustalenie granicznej wielkości, podstawy opodatkowania poniżej której nie pobiera się podatku, lub określanie stałej wielkości o którą zmniejsza się wysokość podatku lub podstawy opodatkowania. Minimum podatkowe dla PTU tj. 80.000 zł. Stawka podatkowa - wyraża stosunek kwoty podatku do podstawy opodatkowania. W przypadku VAT-u to 0%, 7% i 22%. Ryczałt podatkowy (nie związane VAT-em) jest to kwota świadczenia podatkowego ustalana dla pewnej kategorii podmiotów, w jednakowej wysokości i opierająca się na przybliżonej średniej wielkości podstawy opodatkowania.
CECHY PODATKU VAT:
- jest to podatek powszechny, co oznacza, że opodatkowaniu podlega sprzedaż wszystkich towarów i usług, które są oferowane na rynku, z tym że ta cecha nie dotyczy towarów świadczonych przez podatników zwolnionych od PTU, albo towarów zwolnionych. Zwolnienia podmiotowe obejmują podatników zwolnionych od PTU, natomiast towary zwolnione nazywa się zwolnieniami przedmiotowymi
- jest to podatek wielofazowy, co oznacza że opodatkowaniu podlega sprzedaż we wszystkich fazach obrotu towarem lub usługą
- VAT jest narzutem od wartości towaru, czyli wartości bez podatku i stosuje się tzw. rachunek „od sta”
- potrącalność polega na tym, że t·O podatek VAT należny od całości obrotu
t · O - t · Z = Urząd Skarbowy
należny naliczany
od całości przy zakupach
PŁATNOŚCI są to jednakowe kwoty pieniężne wpłacane w jednakowym odstępie czasu. Wyróżnia się płatności z dołu i z góry. Płatności z dołu są to kwoty pieniężne wpłacane na koniec okresu. Płatności z góry są to kwoty pieniężne wpłacane na początek okresu.
PVP t(d) = A · PVFPt(d) [r/w, n·w]
(g) (g)
PVF - współczynnik płatności A - kwota płatności FVPt(d) = A · współczynnik przyszłej wartości
płatności (d) [r/w, n·w]
(g)
CŁO I PRAWO CELNE Cło jest specyficznym rodzajem podatku czyli jest to świadczenie pieniężne, ogólne bezzwrotne, przymusowe, nieodpłatne, którego przedmiotem jest wywóz towaru za granic, import, export i tranzyt. Cła pełnią dwie funkcje: f.fiskalna - dostarczanie dochodu państwu; f. ekonomiczna - są instrumentem oddziaływania na podmioty gospodarcze (np. ochrona rynku wew., czy zahamowanie wpływu jakiegoś towaru). Trzy rodzaje ceł:
- zaporowe, inaczej prohibicyjne - uniemożliwiają import, bądź export danego towaru
- retorsyjne, inaczej cła w odwecie
- antydumpingowe, czyli ich celem jest przeciwdziałanie dumpingowi, czyli sprzedaży poniżej kosztów wytwarzania
Stawka celna - wysokość cła od jednostki towaru.
Taryfa celna - zestaw obowiązujących stawek celnych. Cła oblicza się mnożąc stawkę celną przez wartość celną towaru.
Wartość celna towaru to cena należna, bądź wartość za towar celny wraz z kosztami z niej ujętymi, a faktycznie poniesionymi przez kupującego. W ramach polskiego obszaru celnego ustanowiono terytoria i jednostki organizacyjne traktowane z punktu widzenia handlu zagranicznego jako zagranica. Są to wolne obszary celne i składy celne. Obroty towarowe między wolnym obszarem celnym a zagranicą są wolne od kontyngentu i należności celnych.
SYSTEM PIENIĘŻNY I BANKOWY Pieniądz to ogólny ekwiwalent wyrażający wartość wszystkich innych towarów, bezpośrednio na niego wymienianych.
1. Jest to miernik wartości - wartość danego towaru jest wyrażona za pomocą ceny. W tej funkcji pieniądz może występować idealnie, czyli w sposób wyobrażony.
2. Środek cyrkulacji - oznacza to, że jest pośrednikiem w wymianie. W procesie wymiany następuje wymiana towaru na pieniądz i pieniądza na towar. T-P-T Tu pieniądz musi występować realnie w pozostałych (dalej) też.
3. Środek płatniczy czyli środek regulowania zobowiązań. Mogą to być zobowiązania podatkowe, kredytowe, opłaty, wypłata rent, emerytur, stypendiów.
4. Pieniądz światowy, który wyraża się wymienialnością walut wg. kursu (tj. cena jednej waluty wyrażona w drugiej walucie).
Kiedyś ustalało się parytet - ilość złota jaką reprezentuje jednostka pieniężna danego państwa. W Polsce w 1982r. zrezygnowano z ustalania parytety złotego. SDR - specjalne prawo ciągnienia lub trasowania. Jest to pieniądz międzynarodowy stworzony w 1969r. przeznaczony do dokonywania zapłaty między członkami MFW (międzynarodowego funduszu walutowego) w wypadku deficytu pieniężnego.
BANK CENTRALNY I JEGO FUNKCJE Bank cent. pełni następujące funkcje, jest to bank: emisyjny, banków, państwa i gospodarki narodowej. Bank emisyjny - oznacza, że tylko on ma prawo do emisji pieniądza gotówkowego. Inne banki emitują pieniądz bezgotówkowy. Bank cent. jest zawsze wypłacalny i wkłady w nim są zawsze pewne. Bank banków - jest to bank rezerwowy dla banków operacyjnych. Reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza. Reguluje płynność całego systemu bankowego oraz kształtuje potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty polityki pieniężnej. Bank państwa i gospodarki narodowej - obsługuje rachunki państwowe, zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizuje politykę państwa w odniesieniu do kursów walut i reprezentuje interesy danego państwa za granicą. Metody polityki pieniężno-kredytowej realizowane przez NBP
1. Rezerwa obowiązkowa. Banki operacyjne są zobowiązane do odprowadzenia na rachunek banku centralnego odpowiedniej części swoich środków. Rachunek ten często jest nie oprocentowany. System rezerwy obowiązkowej służy do zapewnienia wypłacalności banków.
2. Różnego rodzaju kredyty. Mogą to być kredyty refinansowe, redyskontowe (które polegają na redyskoncie weksli) i lombardowe (są to pod zastaw albo papierów wartościowych lub przedmiotów wartościowych). Ustalając stopy procentowe od tych kredytów bank centralny wpływa na potencjał kredytowy banków komercyjnych, inaczej operacyjnych.
3. Operacje otwartego rynku. Polegają one na tym, że bank cent. skupuje lub sprzedaje na rynku wew. państwowe, czy rządowe papiery wartościowe.
Jeżeli bank cent. sprzedaje papiery wartościowe, to ściąga gotówkę z rynku, jeżeli bank centralny kupuje papiery wartościowe to zwiększa ilość gotówki na rynku. W banku cent. umieszczono także nadzór bankowy. Przedmiotem jego zainteresowania jest zapewnienie bezpieczeństwa wkładu gromadzonego przez banki. Do jego zadań należy niedopuszczanie do : naruszenia prawa bankowego i innych przepisów obowiązujących banki, utraty płynności przez bank, oraz takiego pogorszenia się rentowności banku, które groziłoby jego likwidacją.
Polityka pieniężna banku cen. Określa i ogranicza działalność banków komercyjnych, podstawowym jej celem jest ograniczenie ilości pieniądza do wielkości niezbędnych do właściwego spełniania przez pieniądz jego funkcji. Celem pośrednim jest odpowiednie skorygowanie przyrostu podaży pieniądza z przyrostem dochodu narodowego.
Pozostałe instytucje fin. to np. towarzystwa ubezpieczeniowe. Towarzystwa zbiorowego inwestowania, zwane są one inaczej powierniczymi, zbierają środki od gospodarstw domowych i inwestują je w inne instrumenty fin. Jeżeli ktoś wpłaca pieniądze do takiego funduszu to otrzymuje akcje albo jednostkę uczestnictwa. Fundusze zbiorowego inwestowania mogą być otwarte lub zamknięte. Otwarte to takie, co sprzedają jednostki uczestnictwa lub akcje w sposób nieograniczony każdemu klientowi, który wpłaci stosowną sumę. Zamknięte mają ściśle ograniczoną liczbę akcji.
Zasady funkcjonowania systemu fin. są to reguły gry na jakiej opierają się jego działania. Mogą być sformalizowane czyli zapisane w aktach prawnych ogólnie obowiązujące i egzekwowane z mocy prawa; albo też niesformalizowane, czyli takie, które nie mają mocy prawnej np. zwyczaje wewnętrzne zarządzania. Budżet państwa to plan finansowy obejmujący przychody i wydatki państwa jako pod-miot władzy uchwalony na rok kalendarzowy w formie ustawy (ustawa budżetowa). Funkcje budżetu:
- f. fiskalna, najważniejsza funkcja (ściąganie podatków) polega na zapewnieniu dochodów pań-stwu na realizację jego zadań; fiskalizm to położenie głównego nacisku na f. fiskalną budżetu i polityka taka oznacza wysokie podatki, małe wydatki.
- f. redystrybucyjna, polega na gromadzeniu i rozdzielaniu środków na określone zadania i dla określonych podmiotów; za pośrednictwem budżetu dokonuje się podziału znacznej części, bo od 20-50% dochodu narodowego.
- f. stymulacyjna, wpływa na zachowanie różnych podmiotów gospodarczych za pomocą środków polityki fiskalnej tzn. budżetowej: podatki, cła, VAT
- f. ewidencyjno-kontrolna, przeglądając budżet można skontrolować pewne procesy gospodarcze.
GOSPODARKA FIN. I JEJ FORMY ORGANIZACYJNE
Gospodarka budżetowa jest to działalność państwa jako podmiotu władzy polegająca na gromadzeniu dochodów i dokonywaniu wydatków. Planem finansowym jej prowadzenia jest budżet. Wyróżnia się gospodarkę budżetową brutto, która jest całko-wicie objęta budżetem. Formą organizacyjną gospodarki budżetowej brutto są jednostki budżetowe. Jednostki budżetowe są to takie jednostki, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu a uzyskane dochody odprowadzają do budżetu, np. różne ministerstwa (MSW). Następnie wyróżniamy gospodarkę budżetową netto, czyli taką która nie jest w całości objęta planem budżetowym. Formami organizacyjnymi gospodarki budżetowej netto są: zakład budżetowy, gospodarstwa pomocnicze, środki specjalne. Zakład budżetowy jest to jednostka organizacyjna państwa lub samorządu terytorialnego, która prowadzi działalność gospodarczą na zasadzie odpłatności a swoje koszty pokrywa z własnych przychodów. Zakłady pomocnicze rozliczają się z budżetem wynikowo, tzn. jeżeli mają nadwyżkę to odprowadzają ją do budżetu a jeżeli mają niedobór to otrzymują dotacje od budżetu. Gospodarstwa pomocnicze jest to działalność uboczna lub część działalności budżetowej lub jednostki budżetowej, która jest organizacyjnie wyodrębniona oraz finansowana z własnych przy-chodów. Jeżeli ta działalność uboczna lub część działalności podstawowej nie jest organizacyjnie wyodrębniona oraz finansowana z tej działalności to nosi nazwę środków specjalnych.
ZASADY BUDŻETOWE, są to postulaty nauki pod adresem ustawodawstwa dotyczące prawidłowej organizacji i funkcjonowania gospodarki budżetowej.
1. Zasada powszechności budżetu (zasada zupełności lub inaczej mówiąc budżetowania brutto) postuluje ona aby wszystkie jednostki państwowe wchodziły do budżetu całością swoich wydatków i dochodów. W Polsce zasada ta jest liberalizowana ponieważ istnieje gospodarka budżetowa netto. Jedną z podstawowych wad tej zasady jest to, że uniemożliwia ona ustalenie czystych kosztów działalności.
2. Zasada jedności budżetu, mówi aby budżet państwa ujmowany był w jeden całościowy akt prawny. Zalety tej zasady: umożliwia łatwą orientację czy budżet jest rzeczywiście zrównoważony oraz zwiększa przejrzystość i rzetelność dokumentów budżetowych. W Polsce jest ona przestrzegana.
3. Zasada nie funduszowania, postuluje aby budżet był zorganizowany na zasadzie jednej puli środków, której całość dochodów przeznaczona jest na całość wydatków, alternatywą jest przeznaczenie konkretnych dochodów na konkretne cele co nazywa się funduszowaniem a środki pochodzące z określonych źródeł z przeznaczeniem na określone cele po fundusze celowe. W Polsce od 01.01.1991 r. zlikwidowano większość funduszy celowych, tworzenie ich jest teraz dopuszczone ale obwarowane licznymi rygorami.
4. Zasada szczegółowości, postuluje aby budżet był ustalany i wykonywany z podziałem szczegółowym dochodów i wydatków nie w ujęciu ogólnym. Realizacji tej zasady służy klasyfikacja budżetowa. Budżet dzieli się na działy, które odpowiadają podstawowym dziedzinom działalności państwa: oświata, wychowanie. Potem są rozdziały i paragrafy oraz budżet dzieli się na części: Kancelaria Sejmu, Senatu, Prezydenta oraz ministerstwa.
5. Zasada równowagi budżetowej, postuluje aby dochody były większe niż wydatki. Z tą zasadą wiążą się dwie teorie budżetowe: teoria budżetowa Adama Smitha i Johna Keynesa.