3. Pojęcie zdrowia i choroby w starożytnym Egipcie, Mezopotamii i w kulturze Żydowskiej
Źródła historyczne to: a) zachowane szczątki ciała ludzkiego (paleopatologia); b) przedmioty kultury materialnej, (np. narzędzia chirurgiczne); c) źródła pisemne (tabliczki z pismem piktograficznym, klinowym, papirusy, pergaminy; opisy zdarzeń, poematy, spisy praw religijnych i państwowych, zapisy historyczne, opisy podroży wspomnienia); d) ikonografia (rysunki w jaskiniach, reliefy, malowidła na ścianach, naczyniach i w księgach).
Źródłem wiedzy są obserwacje wspólnot ludzi pierwotnych (tradycja wyniesiona z doświadczenia pokoleń-empiryzm). Wspólnoty te cechuje supranaturalizm, (wiara w siły nadprzyrodzone) w odniesieniu do zdrowia i choroby. Typowe jest również stosowanie białej i czarnej magii. Wraz z rozwojem religii wzmaga się koncepcja bezsilności człowieka wobec boskich postanowień oraz monopol bogów na obdarowanie zdrowiem lub chorobą. Okres ten określa się jako medycynę teurgiczną (teos-bóg, ergo-dzieło); trwał on bardzo długo, a nawet utrzymuje się współcześnie.
Źródła wiedzy o historii medycyny w Egipcie: a) dzieła pisane-papirusy: papirus z Kahun (≈ 2000 lat p. n. e.) (teksty ginekologiczne i weterynaryjne); papirus Smitha (≈ 1600 lat p. n. e.) (teksty chirurgiczne); papirus Ebersa (≈ 1550 lat p. n. e.) (teksty o chorobach wewnętrznych oaz recepty); papirus Hersta (≈ 1500 lat p. n. e.) (głownie recepty); (papirus berliński i londyński (opisy chorób); papirus Brugsha (teksty magiczne); Księgi Totha-Toth był uczonym pośmiertnie zaliczony w poczet bogów, napisał 42 księgi, które zawierały całą wiedzę starożytnego Egiptu, 6 ostatnich dotyczyło medycyny. b) mumie, reliefy, malowidła na ścianach piramid, prace greckiego historyka Herodota; c) wielkie odkrycia egiptologii angielskiej i niemieckiej (1856-1888).
Egipt wyróżniał się pełną i zhierarchizowaną organizacją. Panowała religia politeistyczna. Obecny był podział na czynności społeczne, dzięki czemu wyodrębniła się również medycyna. Organizacja służb medycznych miała wspomagać wyłanianie państwa z chaosu materialnego i duchowego (tu zaliczano ból i chorobę). Wyróżnić można 3 rodzaje wiedzy medycznej: ludowa, taumaturgia oraz kapłańska.
Kapłani stworzyli zespół norm społecznych, mających na celu ochronę zdrowia (normy religijne), choć nie brali odpowiedzialności za leczenie chorych. Podstawą przepisów była higiena, odpowiednia dieta, wiele postów, odpowiedni strój (osłanianie twarzy przed kurzem, ubranie chroni przed udarem i niweluje dobowe amplitudy temperatur), obrzezanie. O profesjonalnej medycynie kapłańskiej można mówić od czasu wyodrębnienia grupy kapłanów przeznaczonych do medycyny poznawczej. Byli oni sługami boga Thota i kształcili się na koszt państwa w oparciu o 42 tzw. księgi Thota. Zawierały one wiedzę z dziedziny ginekologii i położnictwa, chorób wewnętrznych, okulistyki, chirurgii, zestawy recept, metody składania złamanych kości łącznie z obojczykiem, techniki zespalania powłok brzusznych (odrodzenie dopiero w czasach nowożytnych) itp. Kapłanom nie wolno było prowadzić samodzielnych doświadczeń. Lekarz był odpowiedzialny za przebieg leczenia, a w razie jego nieskuteczności ponosił karę. Można się dopatrywać zaczątku medycyny doświadczalnej i eksperymentalnej. Lekarzy wysyłano do miast, aby dbali o higienę, dopływ i odpływ wody. Egipski model organizacji służby zdrowia stanowi podstawę dla wszystkich późniejszych cywilizacji.
Mezopotamia to kraina, która położona była między Eufratem i Tygrysem zamieszkiwana przez ludy związane z najstarszymi, pochodzącymi z IV tysiąclecia p.n.e. cywilizacjami Sumerów, Akadyjczyków, Babilończyków i Asyryjczyków. W starożytnej Mezopotamii przyczyny chorób oraz sposób leczenia był podobny jak w innych cywilizacjach starożytnych. Wyróżniający od nich był podział na specjalizacje lekarskie-trzy grupy kapłanów-lekarzy, z których każdy zajmował się nieco inną dziedziną. Podobnie jak w prymitywniejszych cywilizacjach, także i tutaj przyczyn chorób dopatrywano się w ponadnaturalnych czynnikach, a za choroby odpowiedzialni były zazwyczaj źli bogowie. Zarówno w Mezopotamii, jak i innych starożytnych cywilizacjach leczeniem zajmowali się głównie kapłani. Wyróżnia się trzy grupy lekarzy: baru, wróżbici, którzy zajmowali się przewidywaniem przyszłości i wróżeniem opartym na znakach. Znaków poszukiwali w gwiazdach, w narządach (wątroba) zwierząt ofiarnych, zjawiskach przyrodniczych, snach. Przepowiadali mające nastąpić zjawiska, epidemie, tłumaczyli ich przyczyny; ashipu -zaklinacze duchów, zajmowali się wywoływaniem oraz wypędzaniem duchów i demonów; asu specjalizujący się w leczeniu ludzi. Wszystkie specjalności korzystały z magii, a dla baru i ashipu zajmowanie się chorymi było tylko częścią ich praktyki. Lekarze nabywali swoją wiedzę w szkołach przyświątynnych. Leczenie często odbywało się poprzez wypędzanie duchów z chorego za pomocą różnych rytuałów. Posiadano także dość dużą wiedzę praktyczną dotyczącą roślin leczniczych, opatrywania ran, leczenia złamań oraz stosowania lewatyw. Podawanie leków korelowało z datą, porą dnia oraz położeniem gwiazd.
Kodeks Hammurabiego to najstarszy dokument regulujący prawnie wykonywanie zawodu lekarza. Wspomina o karach i wysokości zapłaty za operacje, z czego wynika, że chirurgia musiała odgrywać pewną rolę w ówczesnej medycynie. Wysokie kary za niepowodzenie leczenia było jedną z przyczyn ograniczenia rozwoju medycyny, a zwłaszcza specjalności zabiegowych. Ceny leczenia były wysokie i nie każdy mógł sobie na to pozwolić. Większość musiała ograniczyć się do metody opisanej przez Herodota. Polegała ona na wystawieniu chorego na widok publiczny, a każdy przechodzeń udzielał mu rad jak należy postępować.
Źródłem wiedzy o medycynie Mezopotamii są tabliczki z Nippur (2000 p.n.e. ), na których zapisane są rodzaje środków leczniczych.
Medycyna żydowska. W przeciwieństwie do Egiptu, jedyny żydowski Bóg miał cechy ludzkie, nakazywał i karał. Chorobę postrzegano jako karę boską lub szkodzące działanie szatana. Prawie całkowicie wyzbyto się magii. Prawo mojżeszowe oddzieliło funkcję kapłana od funkcji lekarza. Mojżesz był najprawdopodobniej członkiem kasty higienistów-lekarzy. Wydanie prawa mojżeszowego uczyniło z żydów drugi naród, w którym normy religijne były najważniejsze. Prawo zawierało bardzo szczegółowe przepisy: żywieniowe, regulujące życie seksualne, dotyczące czystości i wypoczynku. Troszczono się o chorych psychicznie. Medykiem nie mógł zostać ktoś ułomny, ani fizycznie ani umysłowo. Ok. 500 r. p. n. e lekarze żydowscy dostali się pod wpływ kultury greckiej i przejęli od nich teorię 4 humorów (limfy, śluzu, krwi i żółci).
Źródło:
Zbigniew Domosławski „Wprowadzenie do medycyny”. 2007
„Historii medycyny” pod red. Tadeusza Brzezińskiego.