Prof. dr hab. Barbara Wolska
Katedra Edytorstwa UŁ
Podstawy edytorstwa - wykład
(I rok fil. pol. studia licencjackie, rok akademicki 2008/2009)
Przekazanie studentom bibliografii, dotyczącej dyscypliny (spis ważniejszych opracowań). Strona filologiczna i techniczna edytorstwa.
Zakres edytorstwa naukowego tekstów literackich.
Terminy stosowane na określenie dyscypliny (ogólne wyjaśnienia znaczeń, z zasygnalizowaniem ich niejednoznaczności).
Zapoznanie studentów z terminami łacińskimi i pochodzącymi z łaciny, stosowanymi w obrębie dyscypliny oraz wyjaśnienie ich znaczeń.
Omówienie rangi faktów i zjawisk edytorskich, określanych za pomocą tych terminów.
Edytorstwo (sztuka edytorska, sztuka wydawnicza) a tekstologia. Próby określenia miejsca tej dyscypliny w historycznej nauce o literaturze.
Różne rozumienia terminu: „tekstologia” - przegląd stanowisk.
Krytyka tekstu (tekstologia) a technika edytorska.
Rozumienia terminów: „sztuka edytorska”, „sztuka wydawnicza”.
Definicja edytorstwa naukowego.
Zasygnalizowanie niejednoznaczności terminologicznych (np. w zakresie samego przedmiotu badań, tj. tekstu — * dzieło literackie, *utwór, *tekst, *przekaz; zwłaszcza z określeniem przymiotnikowym: „autentyczny”). „Tekst kanoniczny” jako cel wydań krytycznych ne varietur (źródło określenia przymiotnikowego „kanoniczny”).
Krytyka tekstu (zmierza ona do celu, jakim jest ustalenie poprawnej postaci konkretnego tekstu literackiego) i jej „produkt”: tekst poprawny. Możliwe rozumienia tego terminu. Określenie „tekst poprawny”, choć wieloznaczne, jest i tak najbardziej neutralne, przydatne w użyciu praktycznym: m.in. sygnalizuje bowiem kierunek działań naukowych, zmierzających do prawdy i obiektywności. Mimo to należy uszczegółowić różne rozumienia owej poprawności, bo od tego zależy postępowanie badawcze, jest owym rozumieniem poprawności zdeterminowane. Od rozumienia terminu „poprawny” zależy „produkt” krytyki teksty: za każdym razem inny wariant danego dzieła literackiego; inny fakt literacki. Tekst poprawny to tekst:
- odpowiadający intencjom twórczym autora, zgodny z wolą autora (tu warto przywołać jedno z klasycznych na gruncie polskim opracowań zagadnienia: studium K. Budzyka pt. Wola autora jako kryterium w ustalaniu kanonu tekstu, [w:] Munera litteraria, Poznań 1962);
- autentyczny, tj. autorski, bez najmniejszych skażeń obcej ręki (amplifikacji, ubytków), a więc bez ingerencji pozaautorskiej (pamiętajmy, że takich tekstów autentycznych może być wiele, tyle ile utrwaleń poszczególnych faz pracy nad utworem);
- najlepszy, tj. wybrany z kilku autorskich propozycji, np. redactio prima, redactio ultima, editio prima - pierwodruk, któreś z istniejących wydań - po pierwodruku lub editio ultima, czyli wydanie ostatnie;
- usankcjonowany stemplem społecznego uznania.
Ad określenia „autentyczny”, tj. autorski, bez skażeń obcej ręki - określenie to można jeszcze inaczej zrelatywizować, należy je usytuować w kategoriach historycznych (np. jest ono nie do przyjęcia w piśmiennictwie polskim XVI wieku. Językowa postać kanonu tekstu była wówczas bowiem rezultatem współdziałania autora i wydawcy jego dzieł. Wydawca był szczególnie wówczas kodyfikatorem tworzącego się dopiero ogólnopolskiego systemu językowego, pisarz zaś był nosicielem norm językowych właściwych danym regionom. K. Budzyk podkreślił przeto: „W opisanej sytuacji tekstem niedoskonałym, żeby nie rzec - skażonym, jest właśnie wersja autorska, nie zaś wydawnicza”.
Najważniejsze fakty z historii edytorstwa naukowego. Rola daty: 1884 rok jako data narodzin dyscypliny — dokonania Zjazdu Humanistów Polskich, poświęconego problemom kultury polskiego Odrodzenia. Dyskusja i referaty nt.: co wydawać i jak wydawać. Główne tezy referatu R. Pilata pt. Jak należy wydawać dzieła polskich pisarzy XVI-XVII wieku.
Ewolucja terminologiczna i dalsze etapy rozwoju dyscypliny - propozycje badawcze (omówienie najważniejszych wystąpień przedstawianych w formie referatów na zjazdach naukowych — np. referatu K. Wojciechowskiego z 1900 r. i jego „dekalogu” edytorskiego — oraz oddzielnych studiów).
Ciekawsze realizacje edytorskie. Ich walory i błędy.
Dawne i współczesne wybrane serie wydawnicze. (np. seria AU stworzona w 1889 roku: Biblioteka Pisarzów Polskich, jej profil, widziane historycznie i dzisiaj walory tej serii i innych wydań oraz ich mankamenty). Seria IBL „Biblioteka Pisarzów Polskich”.
Prezentacja wydań dzieł A. Mickiewicza oraz towarzyszące im dyskusje i rozprawy (np. W. Bruchnalskiego).
Krytyczna edycja utworów J. Słowackiego pod red. J. Kleinera oraz w t. 1 rozprawa Kleinera o metodach stosowanych w tej edycji.
Rola „Pamiętnika Literackiego” w kształtowaniu zasad edytorskich (jako forum różnorodnych studiów, propozycji).
„Zasady wydawania tekstów staropolskich (Projekt)”
Dwie współczesne nam serie Wyd. IBL: Seria „Biblioteka Pisarzy Staropolskich” i „Biblioteka Pisarzy Polskiego Oświecenia” (informacja nt. wybranych tomików i układu panującego w seriach).
Przesunięcie od badań historii przemian tekstu ku technice i metodom opracowywania różnych typów edycji.
Czy możliwe jest (i zasadne) stworzenie systemu norm i zasad, ogólnie obowiązujących w edytorstwie? Dopuszczalność i równouprawnienie wielu różnych metod, prowadzących do zrekonstruowania w ostatniej instancji tekstu kanonicznego (kanonu tekstu).
Szczegółowe omówienie ww. referatu R. Pilata (i objaśnianie użytych przez niego pojęć, np. koniektura) jako ważnego układu odniesienia dla równoległych w czasie i późniejszych wystąpień oraz rozwiązań edytorskich (np. Wydania Pomnikowego Dzieł polskich J. Kochanowskiego z 1884 r., które rozmijało się w kilku punktach z programem Pilata). Konfrontacja zaleceń programu Pilata z zaleceniami dziś wysuwanymi lub współczesnymi realizacjami edytorskimi (np. w dwóch ww. seriach Wyd. IBL).
Zadania krytyki tekstu i podział materiału. Omówienie siedmiu (w istocie: pięciu) głównych przypadków pracy nad krytyką tekstu (wg K. Górskiego). W międzyczasie zatrzymywanie się nad szczegółowiej potraktowaną problematyką w obrębie tych przypadków.
Omawianie wybranych przykładów postępowania w obrębie wskazanych pięciu sytuacji edytorskich; przy okazji utrwalanie terminologii, także łacińskiej lub wywodzącej się z łaciny, np.: lekcja, emendacja, koniektura, redactio prima, editio ne varietur, editio posthuma, editio ultima, variae lectiones (warianty) i in.; różne rodzaje wariantów.
Zasady modernizacji np. fleksji, ortografii, interpunkcji różne w obrębie różnych epok; ich ciągłe udoskonalanie. Wskazanie edycji zawierających takie zasady dla poszczególnych epok, np. Miscellanea z epoki.... (w obrębie „Archiwum Literackiego”).
Składniki komentarza edytorskiego: wykaz znaków i skrótów; opis źródeł; zasady transkrypcji; aparat krytyczny. Aparat krytyczny (definicja) oraz technika kolacjonowania tekstów (dawniej i dziś) dla stwierdzenia możliwych odmian.
Kolejne elementy aparatu krytycznego, np.:
wskazanie podst. wyd.,
wymienienie oznaczonych skrótowo kolacjonowanych edycji i autografów (rękopisów),
podanie odmian tekstu stwierdzonych w wyniku porównania dostępnych przekazów,
zasygnalizowanie ingerencji wydawcy w tekst edytowanego utworu: wprowadzonych poprawek (emendacji) oraz koniektur,
przy wprowadzaniu poprawek powołanie się na dokumentację (np. popr. wyd. wg A; popr. wyd. wg W 2) i przytoczenie lekcji błędnej lub - przy braku dokumentacji - tylko przytoczenie lekcji błędnej,
przy wprowadzaniu poprawek i koniektur w nawiasie zawsze ogólna lub szczegółowa kwalifikacja błędu (np. lapsus calami, bł. druk., bł. log., lipometria, hipermetria, opuszczenie, wyraz nieczytelny itp.).
Sposób zapisywania odmian tekstu by były one skrótowe, lecz przejrzyste.
Ogólne zalecenia dotyczące sposobu opracowywania i sporządzania komentarzy (objaśnień) oraz zawartość komentarzy: wstępna „metryczka” utworu (tu np. czas i okoliczności powstania utworu, czas publikacji, znaczące konteksty), objaśnienia językowe i rzeczowe.
Kształtowanie wydań różnego typu i zaleceń obowiązujących w ich obrębie. Wydania naukowe (A), dydaktyczno-naukowe; popularno-naukowe; ich odmiany (B), szkolne i popularne, ich odmiany (C). Popularne dziś i cenione wydania „hybrydalne”, łączące cechy ww. wydań.
Konstatacja: Wydania typu A muszą być edycjami krytycznymi, wydania typu C nie są edycjami krytycznymi, wydania typu B mogą nimi być w pewnych przypadkach (zależy to m.in. od profilu serii, dominującego celu wydania, od decyzji wydawcy itp.). Omówienie tych wydań, ich konstrukcji oraz wskazanie ich przykładów - różnorodnych realizacji edytorskich, nawet w obrębie jednej serii, np. BN w Ossolineum. Problem wydań zbiorowych i ich możliwych układów.
7