Badanie dokumentów

Pojęcie i rodzaje dokumentów oraz zakres ich badań

DOKUMENT: W nauce - każdy przedmiot materialny będący świadectwem jakiegoś faktu, zjawiska lub myśli ludzkiej; rozróżnia się dokumenty: piśmiennicze (np. książki, czasopisma) i niepiśmiennicze (np. plany, dokumentacja projektowo-techn.) oraz wizualne, oglądowe (np. publikacje drukowane, rękopisy, fotografie, dzieła sztuki), audialne, słuchowe (np. płyty gramofonowe, kompaktowe, taśmy magnetofonowe), audiowizualne, słuchowo-oglądowe (np. filmy) i nośniki komputerowe (np. dyskietki, dyski opt.); W prawie ? przedmiot stanowiący dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności, która może mieć znaczenie prawne; najczęściej pismo stwierdzające stan prawny lub fakty będące podstawą ustalenia stanu prawnego, sporządzone przez organ państw. (dokument urzędowy) albo przez inną osobę (dokument prywatny). Encyklopedia PWN

Dokumenty towarzyszą człowiekowi w codziennym życiu i spotykamy się z nimi nieustannie. Badania dokumentów są przeprowadza się w ramach postępowania karnego, cywilnego, czy administracyjnego. Wykonuje się je wtedy, gdy zachodzi podejrzenie popełnienia przestępstwa przeciwko dokumen­tom. Ekspertyzę wykonuje się też w wypadku przestępstw gospodarczych. Dokument może stanowić narzędzie, za pomocą którego przestępstwo zostało popełnione bądź też za pomocą którego usiłowano je ukryć.

Rozwój cywilizacji i postęp techniki wymusił zmianę tradycyjnej definicji dokumentu. Ewolucja przebiegła od twierdzenia, że dokument to "wszelki środek dowodowy zawierający treść pisemną", do określenia, że jest to "forma utrwalenia uzewnętrznionej myśli człowieka".

Dokumenty mogą być: graficzne; oglądowe (tzn. takie, które się ogląda, a nie czyta ? zdjęcia, obrazy) i słuchowe.

Wedle litery prawa dokument to każdy przedmiot lub zapis na komputerowym nośniku informacji, z którym jest związane określone prawo albo który ze względu na zawartą w nim treść stanowi dowód prawa, stosunku prawnego lub okoliczności mającej znaczenie prawne. (art. 115 § 14 k.k.).

Ze względu na wystawcę dokumenty można podzielić na - dokumenty publiczne (sporządzone przez przedstawicieli urzędów) oraz dokumenty prywatne (sporządzone przez osoby fizyczne, czyli szarych obywateli). Kryterium kwalifikacji informacji różnicuje dokumenty na tajne i jawne. W zależności od techniki, jaką zostały wykonane dzieli się je na sporządzone techniką wizualną (czyli po prostu napisane, narysowane) oraz na sporządzone techniką utrwalania dźwięków (nagrane).

Inny podział zalicza dokumenty do autentycznych lub sfałszowanych, zachowanych w całości lub uszkodzonych, oraz dokumenty oryginalne, kopie i odpisy.

Technika badań wymaga dalszego podziału na:

• dokumenty, które po wyprodukowaniu i wprowadzeniu do obiegu nie wymagają żadnych uzupełnień (banknoty, znaczki, losy loteryjne);

• dokumenty, które wymagają uzupełnień wykona­nych pismem ręcznym, maszynowym, odciskiem pieczęci itp. (dokumenty tożsamości, dowody rejestracyjne);

• dokumenty sporządzone odręcznie (listy, podania, anonimy, notatki).

Przy badaniu dokumentów ustala się:

 czy pismo ręczne jest autentyczne, czy też zostało podrobione lub przerobione;czy dana osoba nakreśliła kwestionowane pismo ręczne (identyfikacja osoby);

 czy zakwestionowany podpis jest autentyczny, a jeżeli nie ? to, czy podrobiła go osoba, od której pobrano materiał porównawczy;

 czy dana osoba nakreśliła kwestionowane rysunki, znaki cyfrowe itp.;

 czy dany maszynopis jest autentyczny, czy też sfałszowany;

 czy kwestionowany maszynopis został napisany na konkretnej maszynie do pisania (iden­tyfikacja maszyny do pisania);

 czy autorem i wykonawcą maszynopisu jest konkretna osoba;

 czy kwestionowany dokument został skopiowany, powielony, wydrukowany lub wyprodukowany na danym urządzeniu (identyfikacja urządzeń służących do kopiowania, powielania, drukowania i wytwarzania dokumentów);

 czy odbitki (odciski) stempli (pieczęci) są autentyczne, czy też zostały podrobione;

 czy kwestionowane dokumenty są autentyczne, czy zostały podrobione lub przerobione;

 jakiego rodzaju podłoża użyto do produkcji kwestionowanych dokumentów;

 jakie narzędzia pisarskie zostały użyte do sporządzenia kwestionowanego dokumentu;

 jakich środków kryjących użyto do wytworzenia kwestionowanego dokumentu;

 jaki jest wiek dokumentów; w jakiej kolejności zostały nałożone na siebie krzyżujące się linie graficzne;

 jaka była pierwotna treść dokumentu i w jaki sposób została usunięta;

 czy dokumenty przed rozerwaniem, rozcięciem stanowiły jedną całość;

 kto może być autorem lub wykonawcą danego dokumentu (wnioskowanie o wykonawcach lub autorach na podstawie cech formalnych i merytorycznych dokumentu anonimowego).

Badania autentyczności dokumentów

Przystępując do badania w pierwszej kolejności należy stwierdzić, czy występują cechy świadczące o fałszerstwie, stwierdzić, jaką metodą zostało ono dokonane oraz odróżnić fałszerstwa od ewentualnych poprawek wykonanych przez uprawnionego wystawcę dokumentu lub od powstałych przypadkowo uszkodzeń. Materialny fałsz dokumentu może polegać na podrobieniu bądź przerobieniu. Podrobienia dokumentu można dokonać przez: przeniesienie (np. przekalkowanie treści dokumentu autentycznego na odpowiednio przygotowane podłoże); naśladownictwo, które może być niewolnicze (np. gdy fałszerz podrabia podpis mając przed sobą oryginalny wzorzec), wolne (np. gdy fałszerz nauczy się oryginalnego podpisu na pamięć i może go sporządzić w każdej chwili, nawet w obecności innych osób).

Przerobienie dokumentu to zmiana pierwotnego tekstu w dokumencie autentycznym, która może być dokonana przez dodanie lub usunięcie fragmentów treści. Przerobienie dokumentu może być wykonane metodą mechanicznego lub chemicznego usunięcia tekstu, dodania fragmentów treści, dokonania zmian w treści autentycznego dokumentu. Na dokumentach badanych w związ­ku z podejrzeniem o przerobienie poszukuje się głównie:

 cech usuwania pierwotnych zapisów lub śladów działań podejmowanych w celu doprowadze­nia do trwałej utraty czytelności,

 cech świadczących o przeprowadzeniu zabiegów maskujących i zmniejszających chłonność naruszonego na podłożu miejsca,

 cech wtórnego nanoszenia linii pisma

Oględziny dokumentu przeprowadza się za pomocą lupy lub mikroskopu stereoskopowego w oświetleniu ukośnym lub przechodzącym, a w bardziej zaawansowanych badaniach wykorzystuje się mikroinfraskop (podczerwień), promieniowanie ultrafioletowe emitowane przez lampę kwarcową zaopatrzoną w filtr Wooda, laser, miękkie promieniowanie rentgenowskie, betagrafię, a także badania elektrycznego oporu papieru. By ustalić, czy usuwano powierzchniową warstwę papieru wraz z zapisem, można posłużyć się sposobami chemicz­nymi (suchymi lub mokrymi).

Najczęściej spotykanymi śladami świadczącymi o podrobieniu lub przerobieniu są:

 prześwit (powstaje najczęściej wskutek naruszenia powierzchni papieru w sposób mecha­niczny);

 plamy; matową, porowatą powierzchnię papieru;

 ślady wygładzania powierzchni;

 zacieki na liniach załamania dokumentu;

 różnice w środku kryjącym lub narzędziu pisarskim ;

 różnice w kroju czcionki;

 niewłaściwe rozmieszczenie tekstu,

 źle dobrany papier (ze względu na gatunek, format);

 odbitkę niewłaściwego stempla (ze względu na kształt, format);

 brak zgodności fragmentów suchej pieczęci (przy zamianie zdjęcia np. w dowodzie osobistym);

 niewłaściwe wypełnienie dokumentu (może świadczyć o tym, że wypełniała go osoba niekom­petentna).

Badania podłoża dokumentów

Najpowszechniej występującym podłożem dokumentów jest papier. Przy jego badaniu, by określić cechy grupowe, bierze się pod uwagę:

 rodzaj i gatunek ? określa zastosowanie użytkowe papieru

 klasę

 gramaturę

 powierzchnię

 barwę

 format

Bardziej szczegółowe badania papieru obejmują ustalenie składu włóknistego, właściwości fizycznych, wytrzymałościowych, chemicznych i cech specjalnych. W grupie właściwości fizycznych bada się m.in.: grubość, gładkość, przezroczystość, przepuszczalność powietrza, chłonność wody i tłuszczów, rozciągliwość, przewodnictwo prądu i palność. W grupie właściwości chemicznych ustala się m.in. rodzaj włókien i innych składników (wypełniacze, kleje, barwniki i zanieczyszczenia). Najważniejsze w tej grupie są: pH papieru i wyciągu wodnego, skład włóknisty, rodzaj kleju. Do cech specjalnych papieru zalicza się właściwości mające znaczenie tylko dla pewnych grup wyrobów.

Oprócz papierów z naturalnych włókien roślinnych produkuje się także papiery syntetyczne. Do ich wytwarzania używa się głównie polimerów termoplastycznych.

Papiery syntetyczne dzieli się ze względu na technologię ich otrzymywania na trzy grupy: papiery z syntetycznej pulpy (zwanej SWP), z syntetycznych włókien ciągłych i z syntetycznej folii. Papiery wykonane z SWP są bardzo wytrzymałe na tarcie i rozerwanie, dobrze chłoną środki kryjące, a wszelkie wydrapywanie lub usuwanie zapisów pozostawia łatwe do wykrycia ślady. Papier z syntetycznych włókien ciągłych jest wytwarzany z wysoko spolimeryzowanych polietyleno­wych włókien ciągłych. Jest to papier o specyficznej jedwabistej powierzchni, nieprzezroczysty, dobrze wiążący środki kryjące, a ponadto bardzo odporny na tarcie, zginanie i inne obciążenia mechaniczne. Papiery syntetyczne otrzymywane z cienkich folii plastikowych są produkowane metodą wyciskania w podwyższonej temperaturze.

Badania narzędzi pisarskich i środków kryjących

By powstał dokument potrzeba nie tylko materiału, na którym zostanie sporządzony, ale też narzędzia, dzięki któremu zaistnieje. Każdy z nas nieustannie ma do czynienia z takimi narzędziami, jak długopisy, ołówki, pisaki etc. Narzędzia pisarskie zawierają substancje kryjące. W piórach i długopisach substancją taką jest atrament, czyli roztwór barwnika naturalnego lub syntetycznego w rozpuszczalniku (woda destylowana, spirytus) z dodatkiem składnika zagęszczającego (gliceryna, guma arabska) i środka konserwującego (fenol, formalina). Grafit w ołówkach to mieszanina sproszkowanego grafitu, bentonitu, spoiwa i tłuszczu lub wosku.

Substancje kryjące bada się przy użyciu metod optycznych i fizykochemicznych. Badania mikroskopowe i w świetle UV pozwalają na ustalenie m.in. intensywności i odcieni danej barwy, stopnia wniknięcia środka kryjącego w głąb papieru, a także fluorescencji. Z metod fizykochemicznych największe znaczenie ma chromatografia oraz spektrofotometria w podczerwieni.

Badania pisma ręcznego i podpisu

Pismo ręczne stanowi ślad psychofizjologiczny i bezpośredni. Przez całe życie czynność pisania jest powtarzana wielokrotnie, staje się nawykiem, a pismo indywidualizuje się do tego stopnia, że na jego podstawie można dokonać identyfikacji indywidualnej wykonawcy. Pismo ręczne bada się pod kątem cech formalnych, języka i treści.

Najważniejsze cechy, które są badane to:

 język, jakim sporządzono treść;

 typ pisma (zwykłe, techniczne, na wzór druku);

 stopień wyrobienia pisma;

 wielkość, rozpęd i nachylenie pisma;

 rozmieszczenie pisma na podłożu (topografia);

 strukturę pisma (stosunki wielkościowe znaków graficznych i ich detali);

 budowę znaków graficznych (punkt rozpoczęcia linii, kierunek ruchu ręki, zakończenie itp.);

 liczbę i jakość odmian tych samych znaków;

 cechy powtarzalne występujące w różnobrzmiących znakach;

 impuls, czyli natężenie pisma;

 system wiązania znaków w zespoły;

 następstwo znaków i ich detali;

 sposób kreślenia poprawek, retuszów, wstawek i uzupełnień;

 cechy językowe (styl, słownictwo, składnia, błędy ortograficzne i interpunkcyjne);

 cechy techniczne (sposób wykonania oraz edycja dokumentu).

Badania pisma ręcznego powinny odbywać się na podstawie oryginalnych dokumentów. Konieczność zbadania autentyczności podpisu zachodzi najczęściej w następujących sytuacjach:

 gdy osoba kwestionuje swój podpis

 gdy osoby trzecie kwestionują podpis określonej

 gdy upoważnione instytucje kwestionują określony podpis

Podpis, tak jak i pismo ręczne, jest śladem psychofizjologicznym. Chociaż jest krótki zawiera zespół cech indywidualnych pozwalających na identyfikację konkretnej osoby. W trakcie badań podpisów uwzględnia się następujące zespoły cech: klasę podpisu (stopień wyrobienia), topografię (rozmieszczenie podpisu), strukturę (proporcje), budowę znaków graficznych i ich odmiany, formy powtarzalne, następstwo znaków graficznych, cieniowanie.

---