T

OMASZ

B

ALBUS

Badanie dokumentacji komunistycznego aparatu represji I

(UBP, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej).

Wybrane aspekty źródłoznawcze

Intencją autora jest zasygnalizowanie wybranych aspektów źródłoznawczych

związanych z praktyczną pracą badawczą nad „Indeksem osób represjonowanych w
Polsce z przyczyn politycznych 1944-1989”, szczególnie istotnych — jak się wyda-
je — przy realizacji jego pierwszej części (do 1955 r.), która obejmuje:
1. „Indeks osób skazanych przez wojskowe sądy rejonowe na karę śmierci”;
2. „Indeks osób represjonowanych przez wojskowe sądy rejonowe”.

W podstawowych częściach szkicu nacisk położono na ukazanie niektórych pro-

blemów występujących przy badaniu dokumentacji wytworzonej przez struktury
operacyjne i śledcze UB oraz — w mniejszym stopniu — Informacji Wojskowej
i MO w latach 1944-1955 (tj. w okresie stosowania najbardziej brutalnych metod
śledczych i represji sądowych), a także jej szerszą prezentację (m.in. akt sądowych
wojskowych sądów rejonowych, tzw. Sr-ów, stanowiących podstawę źródłową przy
realizacji I części projektu) na tle panoramy innych archiwaliów komunistycznych
służb bezpieczeństwa (operacyjnych, śledczych, sprawozdawczych i rejestracyjno-
ewidencyjnych).

Zasadniczy zakres problematyki został określony w trzech krótkich podrozdzia-

łach:
1. Zespoły archiwalne, podstawowe rodzaje dokumentacji i miejsca jej przechowy-
wania, procedura i zasady udostępniania dokumentów poza archiwami IPN;
2. Od aresztowania do aktu oskarżenia: typowe losy osoby represjonowanej i do-
kumentów z nią związanych od okresu rozpracowania operacyjnego (założenia
sprawy) do czasu formalnego zamknięcia śledztwa (sporządzenia aktu oskarżenia)
na przykładzie mechanizmu działania struktur operacyjnych i śledczych WUBP;
3. Niektóre elementy wiarygodności archiwaliów wytworzonych przez komuni-
styczne służby bezpieczeństwa.

Ze względu na istniejące już monografie, opracowania, przyczynki i edycje źró-

dłowe zrezygnowano z prezentowania genezy, struktury i działalności komuni-
stycznych służb bezpieczeństwa oraz zakresu represji politycznych wiatach 1944-
1956.

Jak wspomniano, część I projektu obejmuje lata 1944-1955 (m. in. okres działa-

nia wojskowych sądów rejonowych i największej liczby wydanych wyroków śmier-
ci). Podstawą pracy badawczej dla niej są głównie:

1. akta spraw sądowych wojskowych sądów rejonowych (Sr-y, zawierające liczne
dokumenty śledcze UB) oraz ściśle z nimi związane teczki nadzoru prokuratorskie-
go wojskowych prokuratur rejonowych (po wyroku: teczki nadzoru nad wykona-
niem kary);
2. inne dokumenty wojskowych sądów rejonowych i wojskowych prokuratur rejo-
nowych z lat 1946-1955 (np. sprawozdawcze, ewidencyjne, statystyczne).

Badanie wymienionej dokumentacji, jeśli jest to możliwe, należałoby uzupełniać,

przeprowadzając kwerendę wśród innych archiwaliów komunistycznego aparatu
represji z tego okresu, opisanych szczegółowo w dalszej części szkicu.

Na potrzeby dalszych rozważań należy w tym miejscu wyjaśnić termin „komuni-

styczny aparat represji I”. Jak dowodzą ustalenia badaczy zajmujących się struktu-
rami, działalnością i obsadą personalną komunistycznych służb bezpieczeństwa
działających w Polsce, po pierwsze, zdecydowana większość ówczesnych funkcjo-
nariuszy należała do partii komunistycznej, tj. PPR/PZPR, a nawet WKP(b), a po
drugie, źródłem decyzyjnym dla nich były polecenia i wytyczne władz partyjnych.
Ponadto, głównym zadaniem funkcjonariuszy, czy to UB, czy Informacji Wojsko-
wej, była identyfikacja, rozpracowywanie i eliminacja (różnymi metodami) rzeczy-
wistych i wyimaginowanych przeciwników politycznych partii komunistycznej (dla
nas: osób represjonowanych) na terenie Polski (w różnych środowiskach społecz-
nych), a w ramach operacji specjalnych także poza jej granicami; również funkcjo-
nariusze MO (np. wydziałów VI, wydziałów śledczych) wykonywali rozkazy i za-
dania partii komunistycznej i UB. Jak się wydaje, chociażby tylko z tych trzech
powodów, uprawnione jest używanie terminu „komunistyczny aparat represji I” lub
„komunistyczne służby bezpieczeństwa” na określenie formacji m. in. UB, Infor-
macji Wojskowej i MO.

Jako ujęcie robocze można w tym miejscu zaproponować szerszy podział komu-

nistycznego aparatu represji. Kryterium klasyfikacji będą czynności i zadania wy-
konywane przez urzędy, instytucje i formacje biorące udział w represjach politycz-
nych w latach 1944-1955:
1. aparat represji I (operacyjno-śledczy):

a. UBP;
b. Informacja Wojskowa;
c. MO;

2. aparat represji II (prokuratorsko-sądowy i więzienniczy):

a. sądownictwo i prokuratura, szczególnie wojskowe — sądy i prokuratury dywi-
zyjne, garnizonowe, okręgowe i rejonowe;
b. Służba Więzienna (wcześniej Straż Więzienna);

3. aparat represji III (pacyfikacyjny): jednostki „ludowego” WP oraz WW-KBW
przeznaczone do walki z oddziałami partyzanckimi AK-WiN, NSZ, NZW, UPA
oraz do pacyfikacji miejscowości.

Z powodu braku szerszego dostępu do archiwów rosyjskich poza zasięgiem na-

szych zainteresowań badawczych pozostawiamy w tym miejscu jednostki oraz stru-
ktury operacyjne, śledcze i pacyfikacyjne stricte sowieckich służb bezpieczeństwa

(np. dywizje i służby NKWD, MWD czy „Smierszu”).

1. Zespoły archiwalne, podstawowe rodzaje dokumentacji i miej-
sca jej przechowywania, procedura i zasady udostępniania do-

kumentów poza archiwami IPN

1.1. Zespoły archiwalne

Niezbędnym krokiem przy wszelkiego rodzaju badaniach dokumentacji wytwo-

rzonej przez komunistyczny aparat represji I jest poznanie jego struktury (obecnie
możemy ją częściowo odtwarzać na podstawie zachowanych zespołów archiwal-
nych byłego BEiA UOP i WEiA DUOP oraz archiwów wojskowych i policyjnych),
a także, co jest znacznie trudniejsze, szczegółowej obsady personalnej.

Przy pracach badawczych powinniśmy pamiętać (pomijając w tym miejscu ewo-

lucję strukturalną omówioną w podstawowych opracowaniach naukowych), że dys-
ponujemy trzema, znacznie różniącymi się zespołami archiwalnymi: UBP, Informa-
cji Wojskowej i MO.
1. Spośród archiwaliów pozostałych po UBP możemy wyróżnić następujące główne
zespoły i podzespoły:

a. MBP — podzielonego na kierowane przez dyrektorów departamenty (np. wię-
ziennictwa, śledczego czy III, tj. do walki z podziemiem), które składały się z
wydziałów kierowanych przez naczelników (np. Wydział II Departamentu III
MBP — zwalczający konspirację poakowską);
b. WUBP — podzielonych na kierowane przez naczelników wydziały (np. śled-
czy czy „F”, czyli ds. funkcjonariuszy), które dzieliły się z kolei na zarządzane
przez kierowników sekcje (np. Sekcja I Wydziału III — zwalczająca oddziały
partyzanckie i „grupy bandyckie”);
c. PUBP/MUBP — podzielonych na referaty (np. III czy V, tzw. polityczny), z
których wyodrębniono sekcje (np. Sekcja II Referatu III PUBP —zwalczająca
siatki konspiracyjne AK-WiN); na czele wymienionych komórek stali kierownicy
(sekcji, referatów).
W znanej i dostępnej badaczom dokumentacji UB brakuje archiwaliów wytwo-

rzonych przez doradców sowieckich działających w MBP, WUBP i PUBP. Wobec
takiego faktu unikalnym zbiorem oryginalnych archiwaliów sowieckich pozostają
zgromadzone w rzeszowskim oddziale IPN dokumenty grupy operacyjnej „Smier-
szu” 1. Frontu Ukraińskiego, działającej od połowy 1944r. na terenie powiatu Brzo-
zów. Funkcjonariusze UB prowadzili działalność operacyjno-śledczą prawie we
wszystkich środowiskach i grupach społecznych, byli także angażowani do zadań
operacyjnych (np. wywiadowczych) związanych z represjami politycznymi poza
granicami Polski. Szczególnie przydatne przy prowadzeniu kwerend w zespołach
archiwalnych UB są opracowania naukowe i edycje źródłowe przygotowane przez
Andrzeja Paczkowskiego, Zbigniewa Nawrockiego i Henryka Dominiczaka.
2. Spośród archiwaliów pozostałych po zdominowanej przez oficerów sowieckich
Informacji Wojskowej możemy wyróżnić następujące główne zespoły i podzespoły:

a. GZI WP — podzielonego na oddziały, a te z kolei na wydziały;
b. OZI WP — podzielonych na sekcje;

c. komórek (oddziałów) Informacji Wojskowej przy poszczególnych jednostkach
i instytucjach wojskowych oraz agendach lub zakładach o zadaniach specjalnych
(np. produkcji zbrojeniowej), kierowanych przez oficerów kontrwywiadu.
W zachowanych aktach GZI WP i OZI WP dość często występują dokumenty

sporządzane w języku rosyjskim. Funkcjonariusze Informacji prowadzili działal-
ność operacyjno-śledczą o charakterze kontrwywiadowczym przeważnie na terenie
i w okolicach jednostek wojskowych oraz w instytucjach podległych MON i środo-
wiskach wojskowych (np. rodzin żołnierzy). Szczególnie pomocne przy prowadze-
niu kwerend w zespołach archiwalnych Informacji Wojskowej są prace Władysława
Tkaczewa i Zbigniewa Palskiego.
3. Spośród archiwaliów pozostałych po Milicji Obywatelskiej możemy wyróżnić
główne zespoły i podzespoły:

a. KG MO — podzielonej na oddziały;
b. KW MO — podzielonych na wydziały;
c. KP MO — podzielonych na sekcje.
Uczestnicząc w represjach politycznych, funkcjonariusze milicji wykonywali

często zadania pomocnicze względem działań prowadzonych przez funkcjonariuszy
bezpieki i Informacji Wojskowej (np. uczestniczyli w pacyfikacjach wsi, śledztwach
operatywnych i pierwiastkowych oraz zasadzkach, przeprowadzali aresztowania,
rewizje i wywiady środowiskowe, konwojowali więźniów na procesy polityczne).

W 1953 r. szeroko rozumiany komunistyczny aparat represji liczył w sumie po-

nad 700 tys. ludzi, pozostających pod bronią i systematycznie indoktrynowanych
przez komunistyczną propagandę-
1. UBP — 33,2 tys.;
2. MO — 47 tys.;
3. KB W — 41 tys.;
4. WOP — 32 tys.;
5. Straż Przemysłowa — 32 tys.;
6. SW— 10 tys.;
7. ORMO — 125 tys.;
8. WP — 400 tys.

W pierwszym etapie prac nad „Indeksem” najbardziej przydatna do celów ba-

dawczych będzie dokumentacja operacyjna i śledcza wytworzona przez organa UB,
MO oraz Informacji Wojskowej, a także przez prokuraturę i sądownictwo „ludowe-
go” WP. W dalszych etapach należy przebadać także akta KW PZPR (wydziały
administracyjne) oraz prokuratur i sądów specjalnych i powszechnych.

1.2. Podstawowe rodzaje dokumentacji i miejsca jej przechowywania

Na wstępie trzeba wspomnieć o funkcjonującym jeszcze, niestety, medialnym

micie teczek ludzi represjonowanych, które de facto nigdy nie istniały. Z archiwa-

liów dostępnych dla badaczy wynika, że jedynie w przypadku dwóch grup osób
represjonowanych można mówić o teczkach zakładanych na konkretnych ludzi

(pomijając agenturę, wywiad i kontrwywiad). Były to teczki rozpracowania osobo-
wego zakładane na:
1. duchowieństwo i osoby wspomagające działalność duszpasterską Kościoła kato-
lickiego;
2. żołnierzy i oficerów „ludowego” WP.

W okresie upadku systemu komunistycznego w Polsce (1989-1990), zgodnie z

wytycznymi decydentów SB i WSW, teczki tych osób były w pierwszej kolejności
nie tylko niszczone przez archiwistów odpowiednich służb, ale również „prywaty-
zowane” przez ich funkcjonariuszy. Dlatego stan ich zachowania w przypadku ze-
społów archiwalnych pozostałych po SB jest katastrofalny. Natomiast w skali po-
wszechnej dokumentacja dotycząca komunistycznych represji lat 1944-1989 jest
rozproszona wśród dziesiątek różnego rodzaju archiwaliów (m.in. teczek obiekto-
wych, teczek zagadnieniowych, teczek agenturalnych — pracy i personalnych, akt
śledczych, akt sądowych, teczek prokuratorskich, materiałów ewidencyjnych, np.
kartotek, dokumentów sprawozdawczych i statystycznych). Poniżej zostaną krótko
scharakteryzowane najważniejsze rodzaje tej dokumentacji.

1.2.1. Dokumenty UBP

Spośród licznych rodzajów dokumentacji wytworzonej przez organa UB najbar-

dziej przydatne do badań nad „Indeksem” są archiwalia MBP, WUBP, MUBP
i PUBP następujących typów:
1. operacyjne — inaczej nazywane teczkami obiektowymi (tzw. obiektówki) lub
teczkami spraw agenturalnego rozpracowania (opracowania), zakładane na grupę
ludzi związanych z:

a. strukturą konspiracją (np. okręgiem WiN, SN czy NSZ);
b. określonym środowiskiem (np. naukowym, kościelnym, politycznym, m.in.
PSL);
c. wytypowaną instytucją (np. uniwersytetem, dworcem PKP).

2. śledcze — teczki spraw sądowych (Sr-y) i jej quasi-odpowiedniki (przebitki ma-
szynowe), czyli teczki akt kontrolnych śledztwa;
3. sprawozdawcze — teczki sprawozdań okresowych i raportów specjalnych:

a. sprawozdania miesięczne i roczne dyrektorów departamentów MBP;
b. sprawozdania miesięczne i roczne szefów WUBP, MUBP i PUBP (np. szefa
PUBP w Nowym Targu czy szefa WUBP w Krakowie);
c. sprawozdania miesięczne i roczne naczelników wydziałów WUBP (np. Wy-
działu Śledczego WUBP w Krakowie);
d. sprawozdania dekadowe, miesięczne, kwartalne i roczne kierowników sekcji
wydziałów WUBP (np. Sekcji I, II lub III Wydziału III WUBP w Krakowie).

4. ewidencyjno-rejestracyjne:

a. terminarze spraw śledczych;
b. repertoria wydziałów i referatów śledczych;
c. księgi aresztantów osadzonych w aresztach śledczych;
d. księgi kontroli operacyjnej (do poziomu PUBP);

e. księgi osób podejrzanych (inwigilowanych), tzw. księgi elementu podejrzanego
(poziom PUBP);
f. kartoteki osób aresztowanych, zatrzymanych, poszukiwanych i zwerbowanych
do współpracy agenturalnej (wydzielone na szczeblu województwa i kartoteka
ogólnoinformacyjna w skali kraju).

5. statystyczne:

a. zestawienia danych osób aresztowanych (np. za działalność konspiracyjną w
strukturach organizacji niepodległościowych, działalność w PSL lub SN czy też
pracę duszpasterską);
b. zestawienia danych osób ujawnionych podczas amnestii;

6. agenturalne:

a. teczki osobowe;
b. teczki pracy agenturalnej.
Wymienione materiały archiwalne zgromadzone były głównie w archiwach:

1. BEiA UOP w Warszawie (zespoły i podzespoły MBP oraz MUBP);
2. MSWiA w Warszawie (np. zespół Gabinetu Ministra Bezpieczeństwa Publiczne-
go, materiały nieuporządkowane, zespół dokumentów przejętych przez UB z kon-
spiracyjnych archiwów organizacji podziemnych);
3. WEiA DUOP (zespoły WUBP, MUBP i PUBP);
4. Archiwum Akt Nowych w Warszawie (Wydział/Departament Więziennictwa
MBP);
5. państwowych (zespoły wojskowych sądów rejonowych i WUSW);
6. sądowych (zespoły wojskowych sądów rejonowych oraz wydziałów IVK i IV-
Kow, akta spraw rehabilitacyjnych i odszkodowawczych z lat 50. i 60. oraz spraw z
lat 90. o unieważnienie wyroków);
7. wojskowych (zespoły wojskowych sądów rejonowych).

Obecnie wszystkie one powinny być już przejęte przez IPN i znajdować się w za-

sobie archiwum centralnego w Warszawie, bądź — zgodnie z kompetencją teryto-
rialną — oddziałowych archiwów IPN.

Do korzystania z powyższych archiwaliów służą wszelkiego rodzaju skorowidze

i kartoteki alfabetyczne, a w przypadku akt sądowych (Sr-ów) repertoria spraw z lat
1946-1955, przechowywane dawniej w archiwach wojskowych, sądowych i UOP.
Część z tej dokumentacji została przejęta przez IPN, jednak np. repertoria spraw
sądowych pozostały w archiwach sądowych, w związku z toczącymi się nadal
sprawami o unieważnienie wyroków zapadłych w latach 1946-1955.

1.2.2. Dokumenty Informacji Wojskowej

W zachowanych, jak się wydaje, w bardzo ograniczonym stopniu zespołach ko-

munistycznego kontrwywiadu wojskowego (przy zastrzeżeniu, iż nierozpoznany
przez badaczy z oczywistych powodów pozostaje zasób archiwalny WSI) możemy
wskazać na pięć typów materiałów archiwalnych przydatnych przy badaniu losów
osób represjonowanych pochodzących ze środowisk wojskowych:

1. operacyjne — tzw. obiektówki i rozpracowania osobowego (wstępnego), zakła-
dane przykładowo na:

a. jednostki wojskowe;
b. środowiska wojskowe i osoby służące w wojsku (grupy wytypowanych żołnie-
rzy i oficerów), przykładowo: ARG — czyli akta rozpracowania grupowego,
ARP — czyli akta rozpracowania pojedynczego, TKO — czyli teczki kontrolno-
obserwacyjne;

2. śledcze — akta spraw sądowych (tzw. So) osób sądzonych przez wojskowe sądy
okręgowe;
3. sprawozdawcze — np. miesięczne sprawozdania szefów OZI WP do GZI WP;
4. ewidencyjno-rejestracyjne — repertoria i kartoteki osób aresztowanych;
5. agenturalne (jak wyżej).

Dokumenty Informacji Wojskowej przechowywane były w archiwach:

1. WSI w Warszawie (zasób dotychczas niedostępny);
2. CAW w Warszawie (zespół GZI WP);
3. Wojsk Lądowych w Warszawie i jego filiach terenowych (zespoły wojskowych
sądów okręgowych).

Zaznaczmy tutaj, iż materiały komunistycznego kontrwywiadu były do 1990 r.

wielokrotnie selekcjonowane i niszczone.

Pewna część tej dokumentacji została przejęta przez IPN, jednak zgromadzono ją

jedynie w centralnym archiwum w Warszawie.

1.2.3. Dokumenty MO

Spośród materiałów wytworzonych przez milicję do badań nad „Indeksem” naj-

bardziej pomocne są materiały następującego typu:
1. sprawozdawcze — sprawozdania miesięczne KP MO i KW MO;
2. śledcze — protokoły przesłuchań osób podejrzanych i świadków w sprawach
politycznych (np. w Sr-ach).

Dokumenty MO przechowywane były w archiwach KG i KW Policji (siedziby)

oraz archiwach sądowych; w znacznej części zostały już one przejęte przez IPN.

1.2.4. Inne źródła archiwalne przydatne w pracach badawczych nad

„Indeksem”

Nie tylko w archiwach bezpieki, ale także w zasobach służb wewnętrznych, ad-

ministracji państwowej oraz archiwach wojskowych, sądowych i policyjnych znaj-
dują się dokumenty, na podstawie których możemy odnaleźć i zarejestrować osoby
represjonowane przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Najważniejsze z nich
to:
1. teczki więzienne (idące za więźniem, a po zwolnieniu przekazywane do KW MO
związanej z miejscem zamieszkania zwolnionego), przechowywane w archiwach
IPN (centralnym i niektórych terenowych);

2. księgi główne oraz skorowidze więzień karnych, karno-śledczych i obozów pracy
więźniów (przechowywane jak wyżej);
3. listy osób aresztowanych prewencyjnie (np. przed referendum w 1946 lub wybo-
rami w 1947 r.), przechowywane w teczkach zagadnieniowych (np. „Wybory 1947
w pow. Strzelce Opolskie”), znajdujące się przed przejęciem w WEiA DUOP oraz
niektórych archiwach państwowych (zespoły KW PPR/PZPR, teczki z korespon-
dencją z UB);
4. teczki (skoroszyty) z oświadczeniami osób ujawnionych podczas amnestii w
1947 r. (znaczna część z tych osób już kilka miesięcy później została poddana inwi-
gilacji lub rozpracowaniu operacyjnemu), przechowywane przed przejęciem w
WEiA DUOP;
5. charakterystyki (tzw. numerowane „opracowania faktologiczne”) organizacji
podziemnych, oddziałów partyzanckich, grup zbrojnych oraz struktur PSL, SP i SN
sporządzane w latach 70. i 80. do celów szkoleniowych przez funkcjonariuszy SB,
przechowywane wcześniej w WEiA DUOP, a obecnie w IPN (w przypadku Wro-
cławia jest to ponad 400 charakterystyk liczących od kilku do kilkudziesięciu stron
maszynopisu). Opierając się na dokumentach operacyjnych i śledczych (częściowo
już zniszczonych), obrazują one dość dokładnie genezę, strukturę, obsadę personal-
ną, działalność, proces rozpracowywania oraz realizację (czyli aresztowanie) i sank-
cje karne zastosowane wobec np. działaczy poszczególnych organizacji konspira-
cyjnych;
6. „Zestawienia faktów wrogiej działalności reakcyjnego podziemia i przeciwdzia-
łania ze strony aparatu BP” (opracowania o charakterze kronikarskim i statystycz-
nym);
7. materiały dowodowe do Sr-ów i akt kontrolnych śledztwa (np. przejmowane
przez UB archiwalia organizacji konspiracyjnych, podziemna prasa z adnotacjami,
u kogo została znaleziona);
8. korespondencja instancji PPR/PZPR z WUBP/WUdsBP/SB, przechowywana
przeważnie w archiwach państwowych (zespoły KW PPR/PZPR).

W miarę możliwości należy również przeprowadzić kwerendę biblioteczną wśród

wszystkich najważniejszych tytułów prasowych lat 1944-1956 (dzienniki i tygodni-
ki ogólnopolskie oraz regionalne, także miesięczniki). Można tam znaleźć wzmian-
ki, notki i relacje prasowe (szczególnie liczne wiatach 1946-1947 i 1949-1952) do-
tyczące organizowanych wtedy pokazowych procesów politycznych żołnierzy
i działaczy powojennej konspiracji niepodległościowej (AK, WiN, NSZ, NZW,
grup młodzieżowych i harcerskich). Dzięki analizie tego typu materiałów praso-
wych możemy poznać specyficzny język ówczesnej propagandy komunistycznej
stosowanej wobec żołnierzy Polski Podziemnej, której symbolem jest hasło: „zaplu-
ty karzeł reakcji”. Do źródeł tych musimy jednakże podchodzić bardzo ostrożnie.
Wszelkie relacje i wzmianki prasowe z procesów politycznych odbywających się w
pierwszym dziesięcioleciu Polski „ludowej” powstawały na podstawie odpowiednio
spreparowanej dokumentacji UB i wojskowych prokuratur rejonowych. W przygo-
towywaniu ich brali udział prokuratorzy wojskowi lub dyspozycyjni wobec partii
dziennikarze (w niektórych przypadkach zwerbowani do współpracy agenturalnej
przez funkcjonariuszy wydziałów V WUBP). Podlegały one szczególnie dokładnej

cenzurze nie tylko prasowej, ale również wytypowanych w województwach funk-
cjonariuszy bezpieczeństwa.

Pomimo naszych zastrzeżeń co do wiarygodności tych materiałów, nie możemy

jednak zrezygnować z badań typu prasoznawczego. Prasa codzienna i czasopisma z
tamtego okresu, chociaż skażone komunistyczną propagandą, przy zachowaniu kry-
tyki i ostrożności w korzystaniu z nich stanowią jedno z podstawowych źródeł hi-
storycznych przydatnych do naszych badań. Już same tytuły relacji i artykułów z
procesów politycznych lat 40. i 50. są w stanie wiele powiedzieć historykom. Jako
egzemplifikacje zacytujmy kilka, odnoszących się do procesu krakowskiego działa-
czy WiN i PSL (sierpień-wrzesień 1947 r.): „WiN i UPA we wspólnej walce prze-
ciw Polsce Ludowej”; „WiN uprawiał wywiad ściśle wojskowy. Szef propagandy
WiN autorem »swastyki nad Krakowem«”; „WiN dawał materiał wywiadowczy
obcym ambasadorom i żebrał o zbrojną interwencję przeciw Polsce”; „Szpiegostwo,
skrytobójstwo i prowokacje — broń WiN-u i kierownictwa PSL w walce przeciwko
Państwu Polskiemu”; „PSL to była bratnia partia WiN, a WiN kontaktowała się z
UPA”. Jako przykłady tytułów prasowych, które należy przebadać, wskażmy cho-
ciażby: „Gazetę Ludową”, „Głos Ludu”, „Polskę Ludową”, „Przekrój” i „Rzeczpo-
spolitą”. Nie możemy również zapominać o prasie emigracyjnej, np. londyńskim
„Dzienniku Polskim i Dzienniku Żołnierza”, który żywo interesował się sytuacją
polityczną Polski.

1.3. Procedura i zasady udostępniania dokumentów poza archiwami IPN

W przypadku archiwów nieobjętych kompetencjami Naczelnej Dyrekcji Archi-

wów Państwowych, czyli archiwów wydzielonych (służb specjalnych, wewnętrz-
nych, wojskowych, sądowych i policyjnych), zezwolenie na korzystanie z materia-
łów archiwalnych jawnych i oznaczonych klauzulą tajności (tutaj konieczne jest
poświadczenie „o dopuszczeniu do informacji niejawnych”) wydają:
1. w CAW oraz AWL — szef CAW;
2. w BEiA ABW — dyrektor Biura;
3. w WEiA ABW — szef wydziału;
4. w KG i KW Policji — Komendant Główny lub Komendant Wojewódzki Policji;
5. w SOkr — prezes sądu.

W celu otrzymania zezwolenia na korzystanie z akt konieczne jest skierowanie

pisemnego wniosku do wymienionych osób o dopuszczenie oddziałowych realizato-
rów projektu badawczego „Indeks” do wyszczególnionych w piśmie zespołów ar-
chiwalnych, z możliwością wykonywania przez nich notatek, a także kserokopii lub
skanowania dokumentów (jest to szczególnie ważne przy fotografiach).

Po otrzymaniu pisemnej zgody poszczególne teczki spraw lub inne materiały ar-

chiwalne — w zależności od archiwów i regionalnego (lokalnego) stopnia kontak-
tów służbowych realizatorów projektu — można:
1. zamówić do pracowni naukowej na miejscu (np. w sądzie, archiwum wojsko-
wym);
2. zamówić wysyłkę pocztową do OBEP;

3. wypożyczyć część lub całość zespołu do OBEP;
4. wykonać kopie kserograficzne najważniejszych dokumentów;
5. wykonać skanowanie najważniejszych dokumentów i fotografii.

Przed pracą badawczą z archiwaliami komunistycznych służb bezpieczeństwa na-

leży zapoznać się z ustawami: „O ochronie informacji niejawnych”, „O ochronie
danych osobowych” (nie dotyczy osób zmarłych) i „O Instytucie Pamięci Narodo-
wej”. Niezbędne jest również zapoznanie się z ustawami i innymi normami praw-
nymi związanymi z pracą w archiwach. Znajomość kwestii prawnych (praw i obo-
wiązków) może pomóc w sytuacji, kiedy natrafimy na różnego rodzaju przeszkody.

2. Od aresztowania do aktu oskarżenia: typowe losy osoby repre-
sjonowanej i dokumentów z nią związanych od okresu rozpraco-

wania operacyjnego (założenia sprawy) do czasu formalnego za-
mknięcia śledztwa (sporządzenia aktu oskarżenia) na przykła-

dzie mechanizmu działania struktur operacyjnych i śledczych
WUBP

Analizując dokumentację wytworzoną przez organa UB, musimy wyraźnie od-

różnić działania (i dokumenty wytworzone w związku z nimi) pionu operacyjnego
od działań pionu śledczego urzędów bezpieczeństwa. Funkcjonariusze operacyjni
zajmowali się m. in.:
1. zakładaniem i prowadzeniem spraw (agenturalnego rozpracowania, agenturalne-
go sprawdzenia, spraw rozbitych na kwestionariusze ewidencyjne; prowadzili też
inne procedury i działania operacyjne);
2. organizowaniem kombinacji operacyjnych (np. prowokacji);
3. organizowaniem zasadzek (np. w mieszkaniach, lokalach konspiracyjnych, miej-
scu pracy, na ulicy, w środkach komunikacji miejskiej);
4. aresztowaniami;
5. wstępnymi przesłuchaniami operatywnymi.

Jako pracę operacyjną należy rozumieć: proces aktywnego i selektywnego ujaw-

niania i rozpracowywania osób, faktów oraz zagadnień w celu zapobiegania, rozpo-

znawania i wykrywania wrogiej działalności.

Obowiązki funkcjonariuszy śledczych polegały z kolei na:

1. formalnym przejmowaniu do prowadzenia spraw od funkcjonariuszy operacyj-
nych;
2. uczestniczeniu (częstym) razem z nimi w śledztwie operatywnym;
3. powadzeniu śledztwa pierwiastkowego — po przejęciu sprawy z pionu operacyj-
nego — do czasu zakończenia postępowania aktem oskarżenia;
4. braniu udziału w pomocniczych czynnościach śledczych (np. przesłuchaniach
aresztowanych świadków oskarżenia) wykonywanych dla innych urzędów resorto-
wych.

W dalszej części — dla zobrazowania losów człowieka, którym zainteresowało

się UB — spróbujemy pokazać typową drogę osoby represjonowanej od momentu
podjęcia rozpracowania agenturalnego do czasu „wygotowania” aktu oskarżenia, a
także podstawowe dokumenty bezpieki, jakie były wytwarzane w takiej typowej
sprawie podczas faz operacyjnej i śledczej.

2.1. Założenia i prowadzenie sprawy agenturalnego rozpracowania (opraco-
wanie)

Celem sprawy agenturalnego rozpracowania było zebranie jak największej ilości

informacji, materiałów i dowodów obciążających osobę podejrzaną (rozpracowy-
waną, a potem represjonowaną), czyli figuranta, aby można było dokonać realizacji
sprawy (aresztowania) i przekazać ją do dalszego prowadzenia funkcjonariuszom
pionu śledczego. Sprawę zakładał referent danej sekcji operacyjnej (np. zwalczają-
cej działalność WiN, PSL czy też Kościoła), który musiał uzyskać na nią formalną
sankcję (pozwolenie) swoich przełożonych: kierownika sekcji i naczelnika wydzia-
łu. Po uzyskaniu zgody sprawę rejestrowano pod odpowiednim numerem w dzien-
niku (księdze) kontroli operacyjnej i oznaczano kryptonimem (np. „Rozbitkowie”,
„Szlachcice”, „Wieśniak”, „Winograd”). Po formalnym założeniu sprawy rozpo-
czynano przewidziane procedurami bezpieki praktyczne rozpracowanie operacyjne
figuranta (inwigilację przez wywiadowców miejsca zamieszkania i pracy, zbieranie
tzw. kompromateriałów, przeprowadzanie wywiadów środowiskowych, „nastawia-
nie” agentury, kontrolę korespondencji). Materiały uzyskane w ten sposób trafiały
do teczki akt sprawy i były opracowywane na bieżąco.

Dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy UB dotycząca wymienionych

działań trafiała do teczki obiektowej, zawierającej głównie:
1. postanowienie o założeniu sprawy agenturalnego rozpracowania (z nadanym
kryptonimem sprawy);
2. wciągnięcie osoby rozpracowywanej na „Listę figurantów”;
3. raporty referentów sekcji (np. z wywiadów środowiskowych, przesłuchań);
4. plany przedsięwzięć operacyjnych (np. rozpisane personalnie działania inwigila-
cyjne, zasadzki, „tajne zdjęcia”, czyli utajnione aresztowania, rewizje, przesłuchania
operatywne);
5. plany realizacji (szczegółowy przebieg akcji aresztowania).

Na podstawie powyższej dokumentacji możemy identyfikować osoby represjonu-

jące, w tym:
1. funkcjonariuszy sekcji operacyjnych i wywiadowców biorących udział w rozpra-
cowaniu osoby represjonowanej;
2. funkcjonariuszy wydających rozkazy lub zatwierdzających działania operacyjne
prowadzone wobec osoby represjonowanej (np. kierowników sekcji, naczelników
wydziałów, szefów PUBP i WUBP, dyrektorów departamentów i naczelników wy-
działów departamentów MBP);
3. pseudonimy lub personalia agentury zaangażowanej w sprawę.

Opracowanie figurantów mogło trwać od kilku tygodni do kilku lat. Zazwyczaj

było to jednak kilka lub kilkanaście miesięcy, po czym następowała szybka realiza-
cja osoby.

2.2. Aresztowanie (realizacja — zdjęcie — likwidacja)

Realizacja następowała w momencie, gdy funkcjonariusze pionu operacyjnego

uzyskali na tyle dużo tzw. kompromateriałów, aby figurant sprawy mógł zostać are-
sztowany, poddany wnikliwemu śledztwu i oskarżony, np. o prowadzenie „działal-
ności antypaństwowej”, a następnie postawiony przed sądem (ewentualnie po za-
trzymaniu zwolniony i wykorzystany operacyjnie). Aresztowania dokonywali za-
zwyczaj funkcjonariusze danej sekcji operacyjnej, którzy brali udział w rozpraco-
waniu. Odnotowujemy dość częste przypadki, szczególnie w PUBP, kiedy do więk-
szych akcji aresztowań angażowani byli także funkcjonariusze innych pionów (np.
śledczego, kwatermistrzowskiego, ochrony). Przy realizacji osób szczególnie zna-
czących z punktu widzenia działalności operacyjno-śledczej UB (np. sprawujących
funkcje kierownicze w konspiracji niepodległościowej) często udział brał kierownik
sekcji, a czasami również naczelnik wydziału WUBP albo szef PUBP/MUBP. W
przypadku niektórych ważnych osób w akcji brał udział także zastępca szefa WUBP
lub naczelnik wydziału departamentu MBP (bardzo rzadko dyrektor). Gdy operację
koordynowało MBP, jak to miało przykładowo miejsce podczas akcji o krypt. „X”
(rozbicie eksterytorialnej konspiracji wileńskiej działającej w kraju), przeprowa-
dzonej w czerwcu-październiku 1948 r., do zorganizowania zasadzek oddelegowani
zostali funkcjonariusze odpowiednich departamentów MBP z Warszawy. Sposób
dokonania typowej realizacji w mieście zależał przede wszystkim od wytycznych
(obejmujących m. in. cel akcji) naczelnika wydziału oraz inwencji i oceny sytuacji
dokonanej przez funkcjonariuszy na miejscu operacji. Ludzi rozpracowanych bez-
pieka aresztowała często nie tylko w miejscu pracy lub zamieszkania, ale także na
ulicy albo w środkach komunikacji (pociągach, tramwajach), a także w zasadzkach,
organizowanych np. w lokalach konspiracyjnych lub kawiarniach. Wielokrotnie
zdarzało się, że osoby uprowadzone z ulicy czy zakładu pracy znikały bez śladu na
wiele tygodni lub miesięcy; rodziny bezskutecznie starały się wówczas ustalić ich
los.

Dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy UB dotycząca opisanych dzia-

łań to:
1. Sr-y (akta sądowe kompletowane przed zakończeniem śledztwa w celu przekaza-
nia ich z aktem oskarżenia do wojskowej prokuratury rejonowej, a następnie woj-
skowego sądu rejonowego):

a. obciążające protokoły przesłuchań świadków;
b. protokół rewizji osobistej;
c. protokół rewizji domowej;

2. akta kontrolne śledztwa (w większości przebitki maszynowe dokumentów z akt
sądowych przeznaczone na potrzeby funkcjonariuszy i naczelnika wydziału śledcze-
go WUBP oraz przyszłe, ewentualne potrzeby operacyjno-śledcze UB):

a. rozkaz zatrzymania;

b. kwestionariusze osobowe (aresztowanych);
c. fotografie sygnalityczne (profile) aresztowanego wykonywane w WUBP;
d. fotografie przejmowane podczas rewizji domowych;
e. kopie protokołów rewizji;
f. niekiedy również np. oświadczenia (o zachowaniu tajemnicy) osób przypadko-
wo zatrzymanych podczas zasadzek, a następnie zwolnionych, czy raporty (czyli
donosy) agentury;

3. inne:

a. księgi kontroli operacyjnej;
b. sprawozdania dekadowe kierowników sekcji realizujących sprawę (niekiedy
występują tam dokładne opisy przebiegu i okoliczności akcji aresztowania).
Na podstawie powyższej dokumentacji możemy identyfikować osoby represjonu-

jące:
1. funkcjonariuszy wydających nakazy aresztowania (z reguły byli to naczelnicy
wydziałów);
2. funkcjonariuszy dokonujących rewizji osobistej i domowej (w wielu przypadkach
byli to funkcjonariusze, którzy również organizowali zasadzki i dokonywali aresz-
towań);
3. innych funkcjonariuszy uczestniczących w rewizjach (na protokołach niekiedy
figurują jako „świadkowie”).

2.3. Śledztwo operatywne (trwało od jednego do zazwyczaj kilkunastu dni, a
w sprawach ważnych nawet przez kilkanaście miesięcy)

Po dokonaniu aresztowania osoba represjonowana była poddawana przesłuchaniu

operatywnemu. Miało ono na celu jak najszybsze uzyskanie od aresztowanego moż-
liwie dużej liczby adresów, kontaktów, nazwisk, pseudonimów i innych informacji
(tzw. wyjść) dotyczących osób skompromitowanych, podejrzewanych np. o „dzia-
łalność antypaństwową” (antykomunistyczną). Często przesłuchanie zaczynano już
na miejscu aresztowania, a kontynuowano po przewiezieniu do danego UB, gdzie
włączali się do niego również oficerowie pionu śledczego. Ludzi mających duże
znaczenie dla dalszych działań operacyjno-śledczych na powyższą fazę śledztwa
operatywnego przewożono bardzo szybko do odpowiednich departamentów MBP w
Warszawie. Osoba przesłuchiwana (represjonowana) nie miała możliwości zorien-
towania się, czy jest już „badana” przez często zmieniających się funkcjonariuszy
śledczych, czy też jeszcze przez funkcjonariuszy operacyjnych. Podczas tej fazy śle-
dztwa osoby represjonowane w wielu wypadkach były bite, kopane i głodzone
przez przesłuchujących oficerów; do składania zeznań zmuszano je też za pomocą
innych sposobów (np. sadzając na „palu Andersa”, strasząc zastrzeleniem, pozoru-
jąc egzekucję, szantażując losami rodziny). Powszechnie stosowaną w okresie
śledztwa operatywnego metodą przesłuchań był konwejer (kilkunastu lub nawet
kilkudziesięciogodzinne przesłuchania, bez przerw na sen, prowadzone przez grupy
zmieniających się często oficerów) oraz konfrontacja z innymi aresztowanymi w tej

sprawie. Często również, w zamian za zwolnienie, proponowano wówczas osobie
represjonowanej współpracę agenturalną.

Dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy UB dotycząca opisanych dzia-

łań operacyjno-śledczych prowadzonych wobec osób represjonowanych to:
1. Sr-y:

a. pierwsze protokoły przesłuchań (podejrzanego, świadków);
b. tzw. zeznania własne, spisywane przez aresztowanego w myśl instrukcji ofice-
rów prowadzących śledztwo operatywne;

2. akta kontrolne śledztwa: kopie maszynowe wymienionych dokumentów.

Na podstawie powyższej dokumentacji możemy identyfikować funkcjonariuszy

operacyjnych i śledczych prowadzących przesłuchania.

2.4. Śledztwo właściwe — pierwiastkowe (trwało od kilku lub kilkunastu dni
do kilkunastu miesięcy, a w sprawach szczególnie ważnych nawet przez kilka
lat)

Śledztwo pierwiastkowe wszczynano po formalnym przejęciu sprawy (i osoby re-

presjonowanej) od funkcjonariuszy pionu operacyjnego. Jego celem było ustalenie
i wyjaśnienie wszelkich szczegółów sprawy śledczej. Przesłuchania pierwiastkowe
bardzo często odbywały się nocami. Do wymuszania zeznań funkcjonariusze śled-
czy stosowali wspomniane już wyżej brutalne metody przesłuchań (a także karcer,
wielogodzinne „stójki”, serie męczących przysiadów, bicie pałkami w stopy, elek-
trowstrząsy). Niezbadanym zagadnieniem pozostaje wykorzystywanie do celów
śledczych UB środków farmakologicznych i różnych metod oddziaływania na psy-
chikę aresztowanego.

Dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy UB dotycząca wymienionych

działań śledczych prowadzonych wobec osób represjonowanych to:
1. Sr-y:

a. wiosek oficera śledczego o wystawienie sankcji prokuratorskiej;
b. postanowienie o wszczęciu śledztwa;
c. protokoły przesłuchań podejrzanego;
d. protokoły konfrontacji;

2. akta kontrolne śledztwa:

a. arkusze streszczenia sprawy;
b. plany śledztwa;
c. kopie protokołów przesłuchań (podejrzanego, świadków);
d. donosy agentury celnej, rozpracowującej w celi aresztu śledczego aresztowaną
osobę;

3. inne:

a. terminarze lub repertoria spraw wydziału śledczego WUBP (lub referatów
śledczych PUBP).
Na podstawie powyższej dokumentacji możemy identyfikować osoby represjonu-

jące:

1. funkcjonariuszy śledczych wnioskujących o zastosowanie sankcji, wszczynają-
cych dochodzenie, prowadzących przesłuchania i konfrontacje;
2. śledczych przydzielonej osobie represjonowanej do prowadzenia jej sprawy;
3. funkcjonariuszy kierujących śledztwem;
4. agentów i informatorów celnych (konfidentów) Działów Specjalnych UB.

2.5. Sporządzenie („wygotowanie”) aktu oskarżenia i skierowanie sprawy do
wojskowej prokuratury rejonowej

Okres śledztwa pierwiastkowego kończyło sporządzenie przez oficera śledczego

aktu oskarżenia osoby aresztowanej. Podstawą źródłową dokumentu były wszelkie
zebrane w okresie śledztwa materiały obciążające. Jednak w zasadniczej części akt
oskarżenia powstawał na podstawie specjalnie wydzielonych (pod kątem zebranych
„kompromateriałów”) protokołów przesłuchań podejrzanego. Autorem aktu oskar-
żenia był zazwyczaj oficer śledczy UB prowadzący daną sprawę. W przypadkach
spraw szczególnie skomplikowanych, gdy nie radzili sobie z nimi słabo wówczas
wykształceni funkcjonariusze bezpieki, akt oskarżenia sporządzał oddelegowany
prokurator wojskowej prokuratury rejonowej. Dokument musiał być zatwierdzony
przez naczelnika wydziału śledczego (w przypadku MBP przez dyrektora Departa-
mentu Śledczego). Po skompletowaniu akt (selekcji zebranych materiałów) sprawa
była przekazana do wojskowej prokuratury rejonowej i po zatwierdzeniu tam aktu
oskarżenia przesyłana do wojskowego sądu rejonowego celem skierowania na wo-
kandę sądową. W tym czasie osobę represjonowaną przenoszono z aresztu śledcze-
go UB do najbliższego więzienia karno-śledczego, gdzie oczekiwała na proces są-
dowy, pozostając w dyspozycji prokuratora wojskowego.

Dokumentacja wytworzona przez funkcjonariuszy UB dotycząca opisanych dzia-

łań śledczych to:
1. Sr-y:

a. protokoły przesłuchań świadków (zeznania obciążające osobę represjonowa-
ną);
b. protokoły okazania dowodów rzeczowych;
c. włączone do akt materiały dowodowe zabrane podczas rewizji (np. podziemna
prasa, listy, zdjęcia, fałszywe dokumenty);
d. postanowienie o zamknięciu śledztwa;
e. akt oskarżenia;

2. akta kontrolne śledztwa:

a. kopie maszynowe wymienionych dokumentów (z wyłączeniem dowodów rze-
czowych), w tym aktu oskarżenia;
b. protokoły przesłuchań podejrzanego wyłączone z Sr-ów (istotne dla podjęcia
dalszych działań operacyjno-śledczych, jednak niewnoszące nic nowego do
oskarżeń).
Na podstawie powyższej dokumentacji możemy identyfikować osoby represjonu-

jące:

1. funkcjonariuszy śledczych przesłuchujących świadków oskarżenia i biorących
udział w głównych i pomocniczych czynnościach śledczych;
2. funkcjonariusza, który sporządził akt oskarżenia (czyli najczęściej tego, który był
odpowiedzialny za przeprowadzenie śledztwa).

3. Niektóre elementy wiarygodności archiwaliów wytworzonych
przez komunistyczne służby bezpieczeństwa

Mając na uwadze specyfikę dokumentów komunistycznej bezpieki, za mit należy

uznać tezę o generalnie niskiej wiarygodności wszystkich archiwaliów UB-SB i In-
formacji Wojskowej-WSW. Były to profesjonalnie działające komunistyczne służby
bezpieczeństwa, wyszkolone na sprawdzonych wzorach sowieckich. Funkcjonariu-
sze tych służb wielokrotnie wykazywali się skutecznością w rozpracowywaniu i uj-
awnianiu chociażby niepodległościowych organizacji konspiracyjnych działających
w latach 1944-1948, działalności kontrwywiadowczej czy też rozbijaniu oddziałów
partyzanckich NZW, NSZ, WiN. Informacje przez nich gromadzone i opracowywa-
ne były z reguły weryfikowane pod kątem wiarygodności treści. Zdarzały się oczy-
wiście prowokacje, fabrykowanie dokumentów, przypisywanie osobom represjo-
nowanym czynów przez nie niepopełnionych, ujawnianie coraz to nowych „wrogów
władzy ludowej”, jednak powyższe zjawiska, z którymi historycy dziejów najnow-
szych zajmujący się historią PRL obcują na co dzień — i na które są wrażliwi (a
przynajmniej powinni być) — nie mogą dyskwalifikować w ogóle archiwaliów wyt-
worzonych przez UB i Informację Wojskową jako źródła historycznego. Powyższe
zagadnienia powinny tylko nieustannie sygnalizować, iż przy podejmowaniu wszel-
kiego rodzaju badań konieczne jest dokonanie niezbędnej krytyki źródeł. Musimy
również mieć na uwadze okoliczności ich powstania, pamiętać o typie dokumentacji
i jej autorach, a także czasie i miejscu wytworzenia.

Przy badaniach archiwaliów komunistycznego aparatu represji konieczna jest:

1. uważna krytyka zewnętrzna i wewnętrzna dokumentów;
2. weryfikacja (jeśli to możliwe) dokumentów za pomocą źródeł innej proweniencji
(relacje, wspomnienia), a także istniejących opracowań naukowych;
3. wiedza o genezie, strukturach, działalności i obsadzie personalnej instytucji, która
wytworzyła daną dokumentację;
4. wiedza o celu powstania poszczególnych badanych dokumentów oraz ich auto-
rach i adresatach.

Podczas prowadzenia prac badawczych należy również zwracać szczególna uwa-

gę na:
1. występujące błędy merytoryczne (np. błędną identyfikację funkcji konspiracyj-
nych i struktur podziemnych);
2. dość często pojawiające się błędy maszynowe mające znaczenie dla treści mery-
torycznej (np. błędnie zapisane lub całkowicie zniekształcone nazwiska, pseudoni-
my, nazwy miejscowości);
3. częste posługiwanie się w pierwszych latach powojennych przybranymi nazwi-
skami, fałszywymi danymi biograficznymi, a także legendą konspiracyjną (notuje-

my sporadyczne przypadki skazywania przez wojskowe sądy rejonowe ludzi uży-
wających przybranych nazwisk).

Na wysoką ocenę zasługuje wiarygodność: dokumentacji z lat 1945-1948 zgro-

madzonej w teczkach obiektowych; znacznej części materiałów śledczych z akt
sądowych spraw karnych; dokumentów typu sprawozdawczego i rejestracyjno-
ewidencyjnego UB (z wyłączeniem spraw prowokacyjnych). Na ich podstawie
(oczywiście przy wykorzystaniu również innych źródeł) można np. z powodzeniem
rekonstruować struktury, obsadę personalną i działalność największych ówczesnych
organizacji niepodległościowych działających w konspiracji (poakowskich, naro-
dowych, ukraińskich).

Natomiast, jak się wydaje, na stosunkowo niską ocenę zasługuje wiarygodność

materiałów śledczych z akt sądowych spraw karnych odnoszących się do małych
grupek konspiracyjnych (przeważnie młodzieżowych), działających w latach 1949-
1955, gdy scentralizowane struktury podziemia niepodległościowego zostały już
całkowicie rozbite przez UB. Często w tego typu dokumentach funkcjonariusze
bezpieki wyolbrzymiali zagrożenie płynące ze strony tych grupek dla „władzy lu-
dowej”, wymyślali nieistniejące w rzeczywistości „struktury” i „sztaby” organiza-
cyjne, niekiedy nawet ich nazwy, a także pseudonimy członków, wciągali na „listy
członków” osoby zupełnie niezwiązane z daną grupą (również z najbliższej rodziny
aresztowanych). Specyficznym rodzajem organizacji, o którym trzeba pamiętać, są
wspomniane już grupy prowokacyjne zakładane przez funkcjonariuszy UB lub In-
formacji Wojskowej.