Z. Tomaszewski, Badanie cegły jako metoda pomocnicza przy datowaniu obiektów architektonicznych, Zeszyty Naukowe Politechniki Warszawskiej, Budownictwo, nr 4, 1955, s. 31-52.
W historii budownictwa istotny wydaje się problem datowania obiektów architektonicznych na podstawie historycznego tworzywa i technik budowlanych. Szczególnie uwypukla się to w momencie braku źródeł pisanych dotyczących interesującego nas obiektu. Cegła - ze względu na zmienność swoich rozmiarów w czasie może być pomocna w tej czynności. Zwłaszcza, gdy mamy do czynienia z mocno uszkodzonym obiektem, dla którego analiza jego stylistycznych elementów, wystroju rzeźbiarskiego czy opracowania malarskiego nie byłaby pomocna w określeniu chronologii. Zdaniem autora badania nad cegłą należy przeprowadzać dwuetapowo:
1) badanie „powierzchniowe”- dotyczy ustalenia wymiarów cegły, jej układu, połączenia itd.
2) badanie „ wgłębne”- dotyczy struktury wewnętrznej cegły
w artykule uwaga została skupiona na cegle z okresu XIV- XIX w. kiedy to wyrabiana była ręcznie przy użyciu formy. Pod uwagę nie została wzięta cegła profilowana ( ze względu na cechy stylistyczne jest łatwiejsza do wydatowania). Na zróżnicowanie formatu wpływ miały technika wykonania, procesy technologiczne i materiałowe. Autor zwraca uwagę na użycie formy zbitej z desek nie zawsze w sposób właściwy i dokładny co prowadzi do odkształceń cegły i różnic w stosunku do zakładanego wymiaru zasadniczego. Odchylenia względem początkowych wymiarów zachodziły także podczas suszenia cegły i wypału kiedy to następowało kurczenie cegły. Zachodziła tu bowiem ogólna zasada kurczenia się materiału pod wpływem parowania wody.
Próbując wyliczyć podstawowe wielkości cegieł zostało założone, że :
1) rozmiary „ znormalizowane” zawierać się muszą z dużym prawdopodobieństwem w wymiarach formy do produkcji cegieł surowych, a nie w cegle wypalonej
2) wymiary formy są ze sobą powiązane w stosunkach 1: ½: 1/3. uwzględnione zostały wymiary największe i najmniejsze( graniczne) dla cegieł z odpowiedniego okresu. Także wielkości średnie dla eliminowania szeregu odchyleń od najbardziej typowej postaci i wymiary wyłącznie powierzchniowe.
! Cegłę wypaloną należy powiększyć o ok. 8-15 % chcąc uzyskać wymiar formy.
Od XIV do końca XVIII w. daje się zauważyć zmiana w proporcjach między 3 wymiarami cegły w stosunku 1: ½: 1/3 do 1: ½: ¼ a nawet 1: ½: 1/5. aby uzyskać wielkości średnie należy w każdym zespole wymierzyć ok. 10 % cegieł równocześnie w trzech wymiarach.
Odbiciem procesów technologicznych i własności cegły są jej ciężar właściwy i objętościowy oraz nasiąkliwość i porowatość. Zależne są one od użytej masy ceramicznej i sposobu wypalenia ( temperatura i czas). Niewątpliwie wpływ mają one na formę cegły, jednak autor nie uwzględnia jaka rolę ma oznaczenie nasiąkliwości i stopnia porowatości cegły w samej już czynności datowania obiektu architektonicznego.
Dla oceny rodzaju cegły stosuje się też badanie przełomu cegły. Stosując kilkakrotne powiększenie zauważono różnice w wyglądzie cegieł z poszczególnych okresów. I tak cegły gotyckie wykazują połysk, jamistość, duże ziarna piasku, masę ceramiczną gładką, spękaną . Cegła romańska: jest gładka, matowa, jasna. Podobnie cegła XVII w. ( gładka, matowa, jasna). Autor nie podaje różnic między dwoma ostatnimi typami.
Przy badaniu cegieł należy zdaniem autora wziąć też pod uwagę rodzaj zaprawy, jako elementu o cechach charakterystycznych dla poszczególnych okresów i mogącego ułatwić datowanie murów ( a nawet jego fazowość w sytuacji dużych różnic w składzie chemicznym zapraw). Autor przeprowadził także analizę wytrzymałości cegły historycznej dla okresu XIV- XIX w. Z opracowanej tabeli wynika, że ciężar cegły zmniejszał się w czasie ( w XIV w. ok. 6 kg, a w XIX - ponad 4 kg), a jej wytrzymałość mierzona w kg/ cm ² zwiększała się ( w XIV - 27- 37 kg/ cm², w XIX w.- 152- 60 kg/ cm² ).
Obok zbadania rodzaju cegły przy określeniu chronologii obiektu pod uwagę trzeba wziąć technikę budowlaną, czyli w jaki sposób postawiono mur ( wątek muru). Obserwacje powinny być skupione na rodzaju połączenia cegieł, grubości spoiny, możliwości wtórnego użycia wcześniejszej cegły, narożnikach obiektu- stwierdzenie przechodzenia ( przewiązania ) lub dochodzenia murów.
Badania cegły prowadzi się w oparciu o opracowane 2 rodzaje formularzy tzw. rejestracji pomiarowej cegły. Używa się je w zależności od badanego obiektu i jego „ ważności”. Rejestracja pełna polega na umieszczeniu szeregu szczegółowych informacji dotyczących lokalizacji obiektu, charakterystyki cegły, muru, zaprawy, tynków. Całość uzupełnia szkic rysunkowy badanego miejsca. W formularzu tym przewidziane jest miejsce na wpisanie w układzie pionowym 20 wymiarów cegieł: wozówka, główka, grubość. Drugi typ formularza jest znacznie mniej rozbudowany i przystosowany do wpisania 20 wymiarów cegieł z lokalizacją opisowo- rysunkową, stwierdzeniem układu cegieł, rodzaju zaprawy.
Zebranie powyższych, jak najbardziej szczegółowych, informacji dotyczących cegły autor wykorzystał do zestawienia, w formie tabeli, wymiarów cegieł w układzie chronologicznym. Wykorzystał tylko jeden obiekt tj. Zamek Warszawski, który od XIV po czasy współczesne przechodził etapy przebudowy. Każdy z tych etapów dostarczył kompletnego materiału ceglanego. Nie uwzględniono tutaj układu cegieł w licu wiązania ze względu na brak pewności co do zróżnicowania chronologicznego. Tabela przedstawia wymiary cegieł , w ujęciu od najmniejszego do największego możliwie występującego, w danym okresie historycznym.
Nasuwa się pytanie o to, jak tabelę ta można wykorzystać dla innych obiektów? Wiadomo, że na obszarze ziem polskich cegły różniły się wymiarami w poszczególnych okresach historycznych, ale i regionach ( kwestia tradycji budowlanych) np. w Małopolsce, Wielkopolsce i Pomorzu.
Autor podaje, że na większości obiektów warszawskich tabela znajduje potwierdzenie z podkreśleniem, że chodzi o obiekty datowane. Nie wiadomo, jak sprawdza się ona na innych obszarach. Wydaje się jednak, że właściwym będzie uznanie jej za odpowiadającą stanu faktycznemu samej Warszawy, jako pewnej jednostki administracyjnej stosującej określone zasady, znajdujące potwierdzenie w badanych obiektach architektonicznych.
1